Leidsch Dagblad | 1998 | 4 november 1998 | pagina 10

Sterrenregen en vuurbollen

In Natura

Natuurlijk pigment
geniet de voorkeur

WOENSDAG 4 NOVEMBER 1998

REDACTIE SASKIA STOELINCA 023-j

PETER DE JAEGER

Synthetische kleurstoffen
staan in een slecht daglicht:
ze zijn slecht voor het milieu
en soms toxisch voor de
mens. De kunststof- en inkt-
industrie zijn daarom samen
met Wageningse onderzoe
kers op zoek naar natuurlijke
pigmenten. Al eeuwenlang
worden kleurstoffen aan het
voedsel toegevoegd. Zo
mengden de Romeinen jonge
rode wijn met bietensap, zo
dat de drank er ouder uitzag
en meer geld opbracht. Er
waren ook minder onschuldi
ge praktijken. Tot begin deze
eeuw werden in Engeland
cadmium- en arsenicumzou-
ten gebruikt om vlees een
verse glans te geven.
Dergelijke gifstoffen zijn nu
verboden. Tegenwoordig be
vat ons eten natuurlijke en
synthetische kleurstoffen, die
vooraf door de Warenwet
grondig zijn getest op hun
veiligheid. Er is een duidelijke
trend naar het gebruik van
natuurlijke kleurstoffen, ook
buiten de voedselindustrie.
Maar kleurstoffen als carote-
noïden uit wortelen (oranje
rood), eigeel (geel) en chloro-
fyl uit bladeren (groen) zijn
niet zonder meer geschikt
voor gebfuik in verf, textiel of
afvalbakken, tuinstoelen en
speelgoed van kunststof. „Be
langrijk voor technische toe
passing is dat de kleurstoffen
stabiel moeten blijven bij ho
ge temperatuur en tegen
blootstelling aan licht moeten
kunnen", zegt projectleider
jacco van Haveren van het
DLO-Instituut voor Agrotech-
nologisch Onderzoek (ATO-
DLO) in Wageningen.
Zo moet inkt in een printer of
kopieermachine gedurende
langere tijd een temperatuur
van 130 graden Celsius kun
nen verdragen. Kleurpigment
in kunststof moet zelfs be
stand zijn tegen een hitte-
schok van 250 graden. Een
belangrijk deel van het onder
zoek is dan ook gericht op
verhoging van die stabiliteit.
Dat kan onder meer worden
bereikt door de pigmentstof
in te kapselen in een laagje,
dat beschermt tegen zonlicht
en zuurstof.

Een andere manier is toevoe
ging van een stabilisator. Van
Haveren: „Uit polyvinylchlo-
ride kan bij verdere verwer
king tot kunststof zoutzuur
worden afgesplitst. Als dat
zuur reageert met de pig
mentstof verandert de ldeur.
Als je een stabilisator erbij
stopt, blijft de kleur onaange
tast. Die stabilisator hoeft
overigens niet chemisch te
zijn. Op het ATO-DLO zijn we

al ver gevorderd met de win
ning van stabilisatoren uit
aardappel of suikerbiet."
De stabiliteit kan ook verbete
ren door een geringe chemi
sche verandering van de
kleurstof of door koppeling
aan een drager. „Hierbij moet
je denken aan een stabiel
mengsel van een natuurlijke
kleurstof met een onschade
lijk metaalhoudend pigment,
zoals zouten van alumini
um", aldus Van Haveren.

In de meest verdachte hoek
zitten de zogenoemde azo- en
di-arylide pigmenten. Deze
stoffen, die vooral in plastics
en verf zitten, zouden toxisch
en mogelijk kankerverwek
kend zijn. Daarom worden ze
in West-Europa steeds min
der gebruikt, maar een goed
alternatief ontbreekt nog.
Er wordt niet alleen gekeken
naar bekende kleurstofleve
ranciers, zoals de mierikswor
tel die het gele saffraan levert,
en oliepalmvruchten, die rijk
zijn aan carotenoïden. Ook
oude gewassen worden on
derzocht op bruikbaarheid.
Meekrap was lange tijd een
belangrijke plant vanwege
zijn rode kleurstof alizarine.
Maar de plant verdween eind
vorige eeuw van de Zeeuwse
akkers, omdat dezelfde ver
binding goedkoper door de
industrie kon worden ge
maakt uit koolteer.
Van Haveren: „Er is nooit
echt over gedacht om natuur
lijke kleurstoffen te gebruiken
bij de verwerking van kunst
stoffen. Simpelweg omdat
synthetische kleurstoffen al
op de markt waren toen de
kunststofindustrie van de
grond kwam. En begin deze
eeuw werd uiteraard anders
gedacht over het milieu dan
nu."

Andere gewassen die eeu
wenlang in Europa zijn ge
teeld om hun kleurstoffen zijn
de verfplanten wouw (geel)
en wede (blauw). Met deze
drie basiskleuren werden in
het verleden alle denkbare
verven gemaakt. „Wellicht dat
dit binnenkort op industriële
schaal mogelijk wordt", zegt
Van Haveren.

De onderzoeker wil bena
drukken dat natuurlijke kleur
stoffen niet overal voor kun
nen worden gebruikt. Van
Haveren: „Er zal waarschijn
lijk nooit een autolak komen
op .basis van natuurlijke
kleurstof. Dat kan gewoon
niet, de technische eisen zijn
daarvoor veel te hoog. Het
gaat vooral om korte-duur-
toepassingen in huis, of zaken
die beperkt aan licht worden
blootgesteld, zoals kleding,
posterinkt of ondergrondse
leidingen."

De Leoniden na 33 jaar terug

■1

U Z Z E L

Cryptogram

HORIZONTAAL:

1. Bevindt zich in thee (6); 7. In Rusland is overal vee verdwe
nen (5); 8. Broeder met mij in het raamwerk (5); 9.
Onmeetbaar paardje met kaarten (5); 10. Daarop kijkt men
teleurgesteld (4); 11. Product van een stormvogel? (6); 12.
Door diefstal niet geweigerd (6).

VERTICAAL:

2. Het deel van Sam (5); 3. Bijzonder gemeen geldbedrag (6);
4. Op deze plaats is het niet te vinden (6); 5. Onbeleefd vod
(4); 6. Bedieningsmechanisme aan een pers (8); 10. Bevestigt
en ontkent (4); 11. Die route is er niet meer (3).

Oplossing van dinsdag:

1eden-reden-Eender

2. dier-ieder-Leider

3. nier-trein-Intrek

4. meet-meten-Temmen

5. rede-reder-Eerder

6. gade-garde-Gehard

7. meer-emmer-Remmer

8mode-moede-Oedeem

9. keel-kerel-Eerlyk

10trap-pater-Partje
Gevraagd woord: ELITEGROEP

TOMPOES

Tom Poes en het Monster Trotteldrom

Joost zette geschokt de thee neer en
terwijl hij daarmee bezig was, kwam
ook heer Bommel weer binnen om te
zien hoe de zaken stonden. De trot
keek met grote ogen van de een naar
de ander en barstte opnieuw in ge
lach uit. „Wat is er?" vroeg de gast
heer onthutst. „Ener verstoring", ver
klaarde professor Prlwytzkofski.
„Gans buitenordentelijk. Der trot
vertoont een vernauwering in der ob-
serveringsleisting." De vreemdeling
kalmeerde en trok de wenkbrauwen
op. „Dure woorden", sprak hij. „Daar

houden wij niet van. En, ik mag toch
zeker wel lachen? Jullie vreemdelin
gen lijken allemaal zó op elkaar!" „U
gaat te ver", zei heer OlÈe streng. „In
de eerste plaats zijn wij geen vreem
delingen en in de tweede plaats is er
geen sprake van, dat wij op elkaar lij
ken, wat u professor?" „Het is ener
vernauwering", herhaalde de geleer
de. „Een gans dunne." Wat hij daar
mee bedoelde, zal het vervolg van
deze geschiedenis ons leren. En
daarom kunnen we beter eens kij
ken, hoe het eiland Trottel er eigen

lijk uitziet. Zo op het oog is er niet
veel te beleven. Lage vierkante ge
bouwen liggen er dicht tegen de heu
vels aan en het geheel maakt een ui
terst eenvoudige indruk. „Mooi zijn
die woondozen niet", zei kapitein
Wal Rus, toen het schip was vastge
maakt. „Maar ze kunnen gemakkelijk
worden opgebouwd, wanneer die
overgehaalde worm alles heeft plat
getrapt - en dat gebeurt nog al eens.
De helft van die trotten bestaat dan
ook uit bouwvakkers.

Op veel boerenerven in Mozambique scharrelen muskuseenden
rond. foto buro vcenea

Muskuseend 1

Bij ons is de zwart-witte mus
kuseend alleen op de kinder
boerderij te zien. In zuidelijk
Afrika en zuidoost-Azië komt
de zwart-witte vogel in het
wild voor. Daar is het voor ar
me boeren een goedkope ei
witbron. De eenden zijn mak
kelijk te houden, omdat ze le
ven van weggegooid dierlijk
en menselijk afval. Bij de helft
van de boeren in Mozambi
que scharrelen muskuseen
den rond. „Een kip moet wor
den bijgevoerd en kost geld,
een eend niet", zegt de Mo-

Muskuseend 2

Bij een temperatuur beneden
de tien graden is eën derde
van de pasgeboren eendjes
niet in staat zichzelf warm te
houden. De eend eet daar
door niet goed. De eerste drie
weken is het dier afhankelijk
van een extra warmtebron
(een lamp bijvoorbeeld) en
moet worden bijgevoerd. De
vrouwtjeseend legt twee maal
per jaar een nest met acht tot
vijftien eieren. Daarvan komt
iets meer dan de helft uit. In
Mozambique wijten ze dit
slechte resultaat aan de afwe
zigheid van zwemwater. Ha-

zambikaanse dierenarts M
hammed Harun, die onlan
in Utrecht is gepromoveen
op de muskuseend. 1 larunB
heeft onderzocht waarom
veel jonge eendjes het looj
leggen. Hij ontdekte dat di
dieren niet goed tegen koi7
kunnen. Volgens de dieren
arts hebben ze ook in de ti
pen warmte en extra voer jo
dig om te overleven. „Zelfsl
hoger gelegen tropische g|
bieden kan het 's nachts b)7
hoorlijkkoud zijn."

run rekent af met deze vol!)
mythe. De ware reden is vq
gens hem het typische leg)
drag van muskuseenden.J
zijn ruim twee weken bezi^
met het vol maken van hun
nest. Voor sommige onged|
dige eenden duurt dit te laf
zij laten het nest halverwej
in de steek. Dierenarts Hai
„Je kunt het broedsucces vj
groten door die verloren ei»
ren onder een andere broej
dende eend te leggen. De
muskuseend gooit vreemdj
eieren niet uit zijn nest, in^3
accepteert ze."

13

Arseen vergiftigt Ganges

Door de erosie van gesteente
in de bronnen van de Ganges
komt zoveel arseen vrij, dat
naar schatting meer dan een
miljoen waterputten in
Bangladesh en West-Benga
len ernstig verontreinigd zijn.
Het drinkwater in deze putten
bevat meer dan één gram ars
een per liter en dat is zowat
honderdmaal meer dan de
richtnorm van de Wereldge
zondheidsorganisatie (WHO).
In deze beide gebieden wor
den dan ook talrijke arseen-
vergiftigingen geconstateerd.
Tot voor kort was rrien ervan
overtuigd dat het arseen in de
waterputten zelf werd ge-

Mini-chip

Deense wetenschappers heb
ben een nieuwe stap gezet in
de speurtocht naar nog klei
nere ellips. Zij slaagden erin
een chip te maken, waarop
één enkel heen en weer sprin
gend atoom de binaire code
kan genereren, de basis voor
de digitale informatietechniek

vormd. Nu blijkt dat de ar
eenrijke microscopische c
tjes tot in de mondingsvla
van de Ganges worden mt
gevoerd, waar zij zich in d
diepe en zuurstofarme wa
putten met organisch mat
aal verbinden. Dat heeft e
scheikundige reactie tot gt
volg die het arseen in het
drinkwater oplost. Om de:
voor de bevolking zo gevai -
lijke arseenvergiftiging eer
halt toe te roepen, stellen i
wetenschappers dan ook\
het grondwater met zuurst
te verluchten, zodat geen,—
een meer kan vrijkomen, g j
leo

van computers. Een derge i
ke chip is pas over een jaaggj-
twintig jaar commercieel f(ei
vensvatbaar. Met deze teoes,
niek zou de informatie di% (C
nog op een miljoen cd-roi(ro,
is opgeslagen op een enkejej<
schijfje kunnen worden geere

Schoon met wilgen 1

Natuurlijke reiniging van ver
vuilde baggerspecie op land
bouwgrond gaat sneller als er
wilgen op groeien. Momen
teel loopt een proef met deze
combinatie van bodemsane
ring en energieproductie op
de Oostwaardhoeve in de
Wieringermeer. Vroeger dacht
men dat er extra bacteriën
aaii de grond moesten wór
den toegevoegd, óm de ver
vuiling te lijf te gaan. „Maar
dat is niet zo. Je moet de
groeiomstandigheden van de
aanwezige bacteriën verbete

ren". zegt Joop Harrasent°P
het DLO-Staring centrum he
Wageningen. De bacteriën
hebben zuurstof nodig on- D
minerale olieresten, zoals!ffe
sel, en polycyclische aronJs6
sche koolwaterstoffen (pal te
te kunnen afbreken. „Een5 B
zuurstofrijke bodem kun j
bereiken door te ploegen t
beplanten", zegt Harmser
„Maar dat is veel te duur. Dl
creëren van een betere ba N(-
demstructuur met planteq r0
duurt wel langer, maar hes de
gratis."

Het storten van vervuilde baggerspecie op een stuk land, waar v fj)
ge wilgenoompjes zijn aangeplant. foto cpd/ima(y0n(

:re di

Schoon met wilgen 2 bi

Op de proeflocatie van 36
hectare is gekozen voor wil
gen. Deze snelgroeiende bo
men kunnen na drie jaar wor
den geoogst en op diverse
manieren verwerkt. Deze
boomsoort zuigt het water op
uit de bódem en verdampt
dat Door deze ontwatering
gaat de grond rijpen en ont
staat een zuurstofrijke omge

ving, waarin de bodembal.05
riën goed gedijen. De gest
baggerspecie is afkomstigni,
havens, sloten en dooi gaz
vaarten uit de regio. Al naGla
jaar is dertig tot negentig? GP'
cent van vervuiling verdu? p
nen. Om de grond nog vdjuan
schoon te maken moet dedagc
bagger vijf tot tien jaren b»rk
ven liggen. enst

BEN APELDOORN

Sterrenkundigen verwachten
halverwege november een ware
sterrenregen. Wellicht is er ook
nog een serie zogeheten 'vuur
bollen' te zien. De sterrenregen
is afkomstig van een komeet,
die een langgerekte ellips door
het zonnestelsel beschrijft en
om de 33 jaar in de buurt van
de aarde komt.

De stof- en gruisdeeltjes die de
komeet met zich meevoert, ko
men in de dampkring van de
aarde terecht met snelheden
van bijna 70 kilometer per se
conde. Door de intense botsin
gen met luchtmoleculen en -
atomen verdampen de deeltjes.
De daarmee gepaard gaande
lichtverschijnselen noemen wij
'vallende ster' of 'meteoor'. De
sterrenregen van november
heet de Leoniden, omdat de
zwerm stof en gruis zijn uitstra
lingspunt in het sterrenbeeld
Leo (Leeuw) lijkt te hebben.
Elk jaar trekt de aarde, geduren
de haar jaarlijkse weg rond de
zon, door een aantal meteoor
zwermen heen. De allerbekend
ste, die elk jaar trouw terug
komt, is die der Perseïden rond
12 augustus. De Leoniden is te
zien om de 33 jaar.

Anderhalve eeuw geleden (no
vember 1833) toonden de
Leoniden zich van hun meest
spectaculaire kant. Boven de
Verenigde Staten en delen van
de Stille en Atlantische Oceanen
waren zulke indrukwekkende
sterrenregens te zien, dat men
sen dachten dat de wereld ver
ging. De eigenaar van een grote
plantage schreef in zijn dag
boek: „Ik zag alle arbeiders ker
mend op hun knieën op de
grond liggen, waarbij ze werden
beschenen door een vreemd
flikkerend, blauw-wit licht dat
van boven kwam. Ik zag een
angstwekkend schouwspel; de
hele hemel was vol naar alle
richtingen verschietende ster
ren, de meeste helder. De ene
na de andere vuurbol ver
scheen, die de gehele omgeving
als bij daglicht in een blauwe
gloed zette. Nog nooit heb ik
zoiets ongelofelijks gezien."
In november 1866 was het weer
raak. Dit keer lag het hoogte
punt boven Europa. Alleen wa
ren er toen minder lichtver
schijnselen. In 1899 was het
schouwspel minder spectacu
lair. Dat kwam omdat de hoofd-
zwerm op betrekkelijk kleine af
stand de reuzenplaneten Satur-
nus en Jupiter had gepasseerd.
Met hun sterke zwaartekracht
veld hadden beide planeten in
grijpende veranderingen in de
baan van de zwerm aange
bracht. Ook in 1932 en 1933
wachtte men tevergeefs op een
herhaling van 1833.
Op 17 november 1966 kwamen
de Leoniden weer terug, boven
het Amerikaanse continent. As-

Een houtsnede, waarop de sterrenregen van november 1833 is te zien en de ontsteltenis van de mensen.

tronomen van het Kitt Peak Na
tional Observatory (KPNO) in
Arizona zagen het aantal Leoni
den oplopen tot meer dan 40
per seconde. KPNO-astronoom
Dave McLean verklaarde en
thousiast 'dat het leek of de aar
de met alles erop en eraan met
een enorme snelheid in de rich
ting van het sterrenbeeld Leeuw
vloog.' Het hoogtepunt duurde
nauwelijks een half uur. Maar
kennelijk volgde een opeenho
ping deeltjes nog altijd de oude
baan. Of een deel van de oude

zwerm is, door de samenwer
kende krachten van Jupiter en
Saturnus, weer terug gebogen
naar de oorspronkelijke baan.
De laatste jaren zijn, met de na
dering van de volgende 33-jaar
cyclus (1998-1999), de eerdere
verschijningen van de Leoniden
nauwkeurig onderzocht. Zo be
schrijft astronoom Martin
Beech in een recente uitgave
van de Astronomical Journal de
resultaten van een analyse van
de enorme Leonidenregen in
1833. Zijn aandacht ging daarbij

foto cpd
speciaal uit naar de vele mel
dingen van sissende, krakende
en loiappende geluiden. Som
mige heldere meteoren (vuur
bollen), veroorzaakt door veel
grotere brokken dan gebruike
lijk, kunnen inderdaad ontplof
fen. Volgens Beech moet het
gaan om fragmenten van min
stens één tot enkele meters
groot. Hij verwacht dat we, be
halve op een prachtige sterren
regen, ook wel eens vergast
kunnen worden op heldere
vuurbollen.

HEINZ

MET EEW BVCME KLAP PM1T
DE AlSTO PA/V EAOEDH DE EEPSTE

pe beste boqfi. cewbe foog-

KAWT LJ&T W CE FRAK.

„aaw wa6em.'aaw aaoo/e
waéeaatje' as/ast &eoea1.0/e
ce pearlap /s afeekomew-

heb jeéeiww. /o/oot?

iseew voet zet /k/hesi w
d/rbos vod 6ei/a*euckeeekfceh:
scfbpewd ew t/epel/d scmeupt
epo&vl erv/woooz

■JI'L

..Nv.i