Straatvechten op prestanten en pedalen
Kerk Samenleving
mt de Leidsch Dagblad
MTEKDAG 31 OKTOBER 1998
REDACTIE DICK VAN DER PLAS. 071-5;
Haat en nijd onder de Nederlandse kerkorgelbouwers
J\ ertigzijn er in Nederland. Dertig orgelbouwers
U die elkaar het licht in de ogen niet gunnen. Want
de Nederlandse kerken lopen langzaam maar zeker
leeg, en wie heeft er dan nog behoefte aan een kerk
orgel? I let is dus straatvechten geblazen op de
markt van prestanten en pedalen.
Zeer onsmakelijke ruzies en op z'n zachtst gezegd
verstrengeling van belangen zijn daarvan al jaren
het gevolg. Ze beleefden onlangs hun hoogtepunt
rond de aanschaf van een orgel voor de hervormde
Maranatha kerk in Rotterdam-Zuid. Een wakkere
president kerkvoogd aldaar, ir. H. Spanjersberg,
wenste het spelletje van prijsopdrijvingen dubieuze
begunstiging niet langer mee te spelen en deed wat
een goed koopman behoort te doen: hij kocht niet
het duurste orgel, maar het beste in de categorie
prijs/prestatie.
Om tie talloze machinaties in dit wereldje te kun
nen begrijpen eerst maar eens een opsomming van
de gebruikelijke gang van zaken in Nederland-or
gelland. Om te beginnen: sommige orgelbouwers
hebben veel succes in het buitenland. Van oudsher
is dat Flentrop in Zaandam, maar ook Van Vulpen
uit Utrecht en Verschueren uit Heythuysen doen
het goed. Maar bovenal is het de in Dordrecht ge
vestigde bouwer Jan van den I leuvel, die vanwege
zijn grote vakmanschap buiten ons land overladen
windt met werk.
In ons land is de spoeling dun. Er wordt soms nog
wel eens nieuw gebouwd, maar voor grote instru
inenten, waaraan al gauw prijskaartjes hangen van
rond de drie. vier miljoen gulden, is geen geld meer.
Voor restauratie wel. Want daarvoor is subsidie be
schikbaar uil dr- pot van de Rijksdienst voor Monu
mentenzorg. De meeste van de te restaureren mo
numentale orgels staan in hervormde kerken.
)mdat het ïeneraal College van Toezicht van de
I lervormde Kerk de taak heeft er op toe te zien dat
provinciale en landelijke organen verantwoord om
gaan met de financiële middelen en de bezittingen
van de kerk. zijn diverse commissies ingesteld. Eén
daarvan is de in Leidschendam gevestigde I andelij
ke )rgelcommlssie der Nederlandse I lervormde
Kerk. I )ezc commissie telt twee deskundigen (ge
committeerden), die hervormde wijkgemeenten
over nieuwbouw, wijziging of restauratie van orgels
adviseren en de werkzaamheden begeleiden. Zon
der positief advies van deze commissie kan een
wijkgemeente de aanschaf of restauratie van een in
strument wel vergeten.
Deze orgelcommissie, met in de hoofdrollen Aart
van Hcck uit Hreda en de zich onafhankelijk noe
mende organist-adviseur Jan Jongepier uit
Ix'euwarden (hij is niet in vaste dienst van de com
missie), werkt nauw samen met de Vereniging van
Nederlandse Kerkorgelbouwers, waarvan lang niet
alle bouwers lid (mogen of willen) zijn. Bovendien
is de voormalige rechterhand van Van Beek, Van
Straten, thans de hoogste baas bij de afdeling histo
rische kerkorgels van de Rijksdienst voor de Monu
mentenzorg en dus ook Van Beeks belangrijkste
'gesprekspartner', maar in feite vooral opdrachtgc-
ver. Deze drie vormen een buitengewoon onbena
derbaar team, waar geen mens tussen komt.
Onafhankelijk adviseren werkt hier zo: zodra een
hervormde wijkgemeente een aanvraag indient,
Het is haat en nijd in het gesloten wereldje van de Nederlandse kerkorgelbouwers. En het
lijkt er volgens veel betrokkenen op dat de grootste opdrachtgever voor restaurautie en
nieuwbouw In ons land, de machtige orgelcommissie der Nederlands Hervormde Kerk, nog
het valst speelt van allemaal.
door Peter van der Hoest/GPD
f;aat extern medewerker Jongepier (of Van Beek. dal
igt er aan wie er vrij is) op pad. Zijn honorarium
bedraagt vier procent van de kosten voor de uit te
voeren werkzaamheden (nieuwbouw of restaura
tie). Jongepier duikt dan in de krochten van een
stervende orgelkast of luistert naar de wensen van
een kerkenraad voor nieuwbouw en noteert wat er
gedaan moet worden. I lij brengt advies uit aan het
secretariaat vim de orgelcommissie, dat in feite zijn
opdrachtgever is, en schrijft er bij welke bouwer(s)
volgens hem voor de klus in aanmerking komt (ko
men). I Iet secretariaat stuurt vervolgens een offi
cieel advies (meestal Jongepiers aanbevelingen) ter
goedkeuring naar de leden van de orgelcommissie.
Die stuurt het advies door naar de Provinciale Kerk
voogdij Commissie (PKC) van de hervormde kerk.
Omdat daar natuurlijk niemand zit die enig ver
stand heeft van windladen, toetsordeningen. regis
tertrakturen en labiaalpijpen, is de finale handtcke-
ning al gauw gezet en staat voor de betrokken wijk
gemeente het licht op groen. Opmerkelijk is dat
juist de kerkleden geen zeggenschap hebben over
de besteding van het door hen opgebrachte geld.
Orgels van bouwers waarmee het genoemde team
geen zaken wenst te doen (veel leden van de
branchevereniging vallen regelmatig uit de boot,
maar ook Van den I leuvel, en een bedrijf als Steen-
dam in Roodeschool) worden stelselmatig krachtig
'afgeraden' in de adviezen. Zelfs als de armlastige
kerkgangers bij met name Van den Heuvel aanzien
lijk goedkoper uit kunnen zijn of een orgel van een
'besmette' bouwer om artistieke redenen prefere
ren.
Waaróm een instrument van Van den Heuvel wordt
afgeraden, wordt zelden of nooit door de commis
sie met naam en toenaam zwart op wit gezet. Maar
veel door ons gesproken deskundigen verwijzen
naar een ruzie uit het verleden. Twintig jaar geleden
werd Van den I leuvel als lid van de Vereniging van
Kerkorgelbouwers geroyeerd toen hij in een inter
view in Trouw ernstig bezwaar had gemaakt legen
het beloningssysteem van de adviseurs. Van den
Heuvel suggereerde in dat artikel dat sprake was
van steekpenningen. I lij weigerde daar niet aan
mee te doen en onderhandelde daarom vaak zelf
met kerkenraden, die dat overigens graag deden
omdat Van den Heuvels in de romantische Franse
traditie gebouwde orgels vergeleken met de tarie
ven die de branchevereniging hanteert laag waren
en zijn. De beschuldigingen van talloze bij de orgel
bouw betrokken mensen zijn al jaren dezelfde,
maar worden merkwaardig genoeg niet gehoord
door het Generale College van Toezicht van de Her
vormde Kerk. Van de dertig orgelbouwers zijn er 24
lid van de branchevereniging, maar slechts een
handvol (en bijna altijd Flentrop, Verschueren of
Van Vulpen) wordt door de landelijke orgelcommis
sie als deugdelijk naar voren geschoven. Van onaf
hankelijkheid van de orgelcommissie is geen spra
ke, zeggen de tegenstanders van het huidige sys
teem.
Zo spreekt de organist van de Joriskerk in Amers
foort, I lei man van Vliet, zeil onafhankelijk adviseur
maar kwalitatief onaanvaardbaar voor de commis
sie, desgevraagd over kartelvorming en een zeer du
bieuze vorm van begunstiging. „En ik word er toch
zo moedeloos van dat niemand daar iets aan doet.
Dat niemand zijn mond open durft te doen, bang
als men is om een boterham mis te lopen of an
derszins moeilijkheden te krijgen", zegt hij.
Orgelmaker Sicco Steendam („Die Jongepier vindt
mij een sukkel, geloof ik") is het met hem eens en
noemt de vierprocentsregeling van de adviseurs 'de
kat op het spek binden'. Hij heeft de moed opgege
ven ooit nog een opdracht toegeschoven te krijgen.
Sterker nog, hij heeft dat letterlijk van Van Beek te
horen gekregen. 'Jij kunt de komende tien jaar wel
naar opdrachten fluiten', zou hij gezegd hebben.
„Wie iets verkoopt, en dat doe je als je vier procent
krijgt en ie je te veel verbindt met een paar orgel
makers, kan nooit onafhankelijk zijn", zegt hij. Hij
pleit voor open inschrijvingen op het bouwen van
nieuwe orgels en restauraties.
Als iemand het daar roerend mee eens Is. dan is dat
wel ir. H. Spanjersberg. voorzitter van het college
van kerkvoogden van de hervormde kerk in Rotter
dam-Zuid. Wat hij de afgelopen jaren met de com
missie heeft meegemaakt is kenmerkend voor de
gang van zaken bij de landelijke orgelcommissie.
Hoewel inmiddels met een concert van Herman
van Vliet de inauguratie van zijn orgel plaatsvond
en het leed dus geleden lijkt, is hij nog steeds woe
dend. Zijn verhaal laat zich aanhoren als een goed
kope soap met thrillerachtige momenten.
„De wijkgemeente van de Maranatha-kerk was dus
in 199b op zoek naar een orgel. Zoals verplicht
wendde ze zich tot de landelijke orgelcommissie,
die Jan Jongepier op ons af stuurde. Die kwam met
voorstellen om bestaande orgels te laten restaure
ren door Flentrop. Hij had zelfs nog het idee om uit
onderdelen die ergens op zolder lagen een nieuw
orgel samen te stellen. De kerkenraad had hem ver
teld dat vier ton het maximum was dat kon worden
opgebracht. Geen probleem, volgens Jongepier.
Maar uiteindelijk kwam er een offerte van Flentrop
voor de restauratie van een beschikbaar Van Dam-
orgel uit de Amsterdamse Oranjekerk voor zes ton!
Maar dat was nog niet alles. Het bleek een open of
ferte, want er konden nog kosten bijkomen."
Spanjersberg vertelt dat op zeker moment de ker
kenraad op het spoor kwam van een kant en klaar
studie- en concertorgel van Van den Heuvel, aan
vankelijk gebouwd voor een conservatorium op
Taiwan, maar niet afgenomen doordat de op-
diaditgewt faflHet ging. Van den Heuvel vroeg er.
na aanpassing voor de Maranatha-kerk. op de kop
af vijf ton voor.
Spanjersberg: „Jongepier haakte meteen af. Hij wil
de absoluut geen advies uitbrengen over dit orgel.
Dus schreef ik hem een brief en eiste dat hij deed
waarvoor de orgelcommissie hem had aangewezen
advies uitbrengen over een door ons overwogen
aankoop. Zonder me te antwoorden heeft Jongepie
die brief doorgestuurd naar de orgelcommissie, die
een afvaardiging van twee man naar me toestuurc
Aart van Beek en voorzitter Kirpestein uit Slie-
drecht. Ze hadden allerlei vage klachten over Van
den Heuvel. Niets concreets, maar op mijn indrin
gende vraag waarom ik geen advies kon krijgen, po
sitief of negatief, werd niet geantwoord. De wijkge
meente heeft toen Herman van Vliet tegen een nor
maal uurtarief gevraagd het instrument te bekijken
Van Vliet was meteen erg enthousiast. Maar Van
Vliet, niet erkend door de orgelcommissie, kan ad
viseren wat hij wil, de orgelcommissie is de baas.
Dus kreeg ik een telefoontje van drs. F. A. van Gen
deren van de provinciale kerkvoogdij. Die zei: hoor
eens. nu heb ik toch echt een probleem. Ik heb
geen advies van de orgelcommissie. Van Genderen
is toen een tijdverslindende pendeldiplomatie be
gonnen. Hij heeft werkelijk alles in het werk gestelc
om Van Beek naar de montagehal van Van den
Heuvel in Dordrecht te krijgen."
Van Beek bleef hardnekkig weigeren, zou de span
ning niet aankunnen, zou overstuur raken in de na
bijheid van Van den Heuvel. Spanjersberg:Als je
dat hoort ga je toch denken: wat zou er allemaal ge
beurd zijn dat de man zo bang is? Uiteindelijk
stemde Van Beek toe, maar onder voorwaarde dat
Van den Heuvel zelf niet in de hal aanwezig zou
zijn. Ik vond dat belachelijk, want het is zoiets als d
grootste oplichter de sleutel van je kluis geven.
Maar Van den Heuvel stelde zich correct op. wilde
wel meewerken, eiste dat ik daar bij zou zijn, plus
prof. dr. A. Dek, voormalig hoofddirecteur van KPN
en lid van de orgelcommissie.
Op 13 mei van dit jaar kwam Van Beek dan einde
lijk naar Dordrecht. Spanjersberg herinnen zich de
ontmoeting tussen Van den Heuvel en Van Beek al<
de dag van gisteren. „Zoals die twee elkaar een
hand gaven! Het ijs water droop er af."
Van Beek is een paar uur bezig geweest in en achte
het orgel, terwijl prof. Dek en kerkvoogd Spanjers
berg in zijn buurt bleven. Buiten liep, in de stro
mende regen, Van den Heuvel rondjes om zijn ei
gen gebouw.
Toen Van Beek weg wilde gaan zonder iets te zeg
gen, werd dat Dek toch echt te gortig. Spanjersberg
„Hij zei: hoor eens Van Beek. ik zit hier nu al zo
lang, je kunt toch tenminste wel even zeggen wat je
ervan vindt? Nou, Van Beek vond het dus niks,
maar trad niet in details. Weken later kreeg ik zijn
advies, als je al van een advies kunt spreken. Het
stond vol onjuistheden. Er zou mahonie gefineerd
meubeiplaat zijn toegepast, wat pertinent onwaar
is. Integendeel, de kast bestaat uit Afrikaans maho
nie, Frans eiken, beuken, palissander, coremandel,
ebben en redwood. De technische kant deed hij af
met vier vage alinea's, volstrekt onwaardig voor ie
mand die zich deskundig noemt. Plaatsing van dit
orgel, schreef hij aan het eind, kon door de orgel
commissie niet worden ondersteund."
Spanjersberg, zelf adviseur in de wereld van de in
formatica, vindt het schandalig dat het advies zoals
te doen gebruikelijk door Van Beek niet eens in de
orgelcommissie is ingebracht, maar ongezien naar
de kerkvoogdij in Rotterdam-Zuid is gestuurd. Hij
noemt dat vooral 'pijnlijk' voor Dek. die een beloof-jii
de kopie nooit heeft ontvangen.
„Ik heb het vermoeden dat men heeft gedacht: dat
orgel komt er toch niet als wij niet positief advise
ren. Maar dat was een misrekening. Dat vond zelfs
de PKC, die de orgelcommissie niet gauw zal afval
len, toch echt te gortig. Van Genderen belde me dui
op en zei: koop dat orgel nou maar."
Natuurlijk hebben we geprobeerd een reactie van
de heren Van Beek, Jongepier en Luteijn (secretaris
van de orgelcommissie) te krijgen. En van drs. Van
Genderen, die met de wijsheid van Salomo heeft
getracht de gemoederen te bedaren. Maar geen van
allen wilden op de affaire ingaan.
Spanjersberg tenslotte: „Weet u wat ik nog het erg
ste vind? Dat kerkmensen zo met elkaar omgaan. Ik
heb dat eens tegen Van Beek en al die anderen
zegd. Maar heel gek, dat kwam totaal niet over.
Foto uit de archieven
Foto's in deze rubriek kunnen worden nabesteld door binnen veertien dagen na plaatsing een ingevulde cheque
(geen overschrijvingskaart) ter waarde van vijf gulden (voor een exemplaar van 13 bij 18 in zwart wit) op te stu
ren naar het leidsch Dagblad, t.a.v. leidsch Dagblad Archieven. Postbus 54. 2300 AB Leiden of door contante
betaling aan de balie van het Leidsch Dagblad aan de Rooseveftstraat 82. U ontvang de foto binnen drie weken
ANNO 1898
ANNO 1973
Maandag 31 October
l FIDFN De bibliothecaris van de universiteit
te Leiden, dr. S. De Vries, vertoeft voor korten
tijd te Rome. Hi| is bi| kardinaal Rampolla en
den minister van onderwijs Bacelli op audiëntie
geweest als lid van de commissie voor conserva
tie van oude handschriften, die op het onlangs
gehouden congres te St.-Gallen permanent is
verklaard.
In Florence werd hij door prof. Biagi in kennis
gebracht met een voor Holland zeer merkwaar
dig manuscript. In twee zware folianten wordt
een reis beschreven, die Cosimo III Medicis in
166b in Holland gemaakt heeft. Een groot aan
tal afbeeldingen van onze steden (teekeningen
van Corsini) illustreeren het verhaal.
Dr. De Vries brengt van twee dezer teekenin
gen photographische reproducties mee. en zal
in de Mij. van Ned. Letterkunde mededeeling
doen over de vondst.
ADVERTENTIE Leidsche Muziekschool.
Noordeinde 38 (kleine zaal). Aangifte van nieu
we Leerlingen op spreekuur dagelijks 12-2,
zoomede schriftelijk aldaarPianoklassen
36. twee uit één gezin 32.- Theorieklas
sen 16 'sjaars. Th. Enderle, gedipl. „Conser
vatorium" te Keulen,Nieuwe Academie für
Tonkunst", te Berlijn.
LEIDEN De vereemgde buurtcommissiën
voor de Inhuldigingsfeesten van Nieuwen Rijn.
Botermarkt en Vischmarkt hebben het over-
m hot van hun kas. zijnde een bedrag van
72.59, gestort in de kas der politie agenten,
welke jaarlijks onder dezen wordt verdeeld.
woensdag 31 oktober
LEIDEN In navolging van De
Graafschap. Telstar en FC Den
Haag dreigde gisteravond ook een
Leids KNVB-elftal Feyenoord da
nig m het nauw te brengen. Nadat
de Rotterdammers door doelpun
ten van Henk Wery in de 32ste een
55ste minuut een 0-2 voorsprong
hadden genomen, halveerde Peter
Dubbeldeman do achterstand.
Weliswaar bracht Dick Schneider
vervolgens met een keihard af
standsschot een correctie aan.
maar tien minuten later benutte
Adri Lagendijk een penalty: 2-3.
De in het doel excellerende Con
stant Smit leefde met zijn teamge
noten Hans Westgeest, Jaap van
Kesteren en Jan Willem Bogers op
naast de al evenzeer geïnspireerde
Roodenburgers Cor Pennenburg,
Maarten van Kooperen, Reinier
Verkuylen en Peter Dubbeldeman.
Met Leo Holl (RCL) en de na rust
doorbrekende Adn Lagendijk
(UVS) en Ger Pronk (Quick Boys)
maakten deze elf overduidelijk dat
het experiment om het "Leids" elf
tal aan te vullen met spelers uit
Noordwijk en Quick Boys om her
haling vraagt.
LlSSt - Vanmorgen werd be
kendgemaakt dat de bouwplannen
van Albert Heijn in Lisse zijn goed
gekeurd door gedeputeerde staten.
Het bouwproject maakt deel uit
van het bestemmingsplan "plan
Blokhuis", een terrein van onge
veer tweeëneenhalve hectare in
het centrum van Lisse bij de Ka
naalstraat. Men verwacht dat de
goedkeuring van het gehele "plan
Blokhuis" op korte termijn zal wor
den verleend. Er zullen dan een
aantal winkels verrijzen, een mid
denstandswarenhuis, enkele woon
huizen en een restaurant, terwijl
de nieuwe openbare leesbiblio
theek en de leeszaal een plaats
zullen krijgen aan de zijde van de
Nassaustraat.
L O F
LEIDSCH DAGBLAD
(Opgericht 7 maart 1860)
Rooseveltstraat 82 071-5356356
Postadres Postbus 54.
2300 AB leiden
ABONNEESERVICE
Abonnementen 071-5128030
Geen krant ontvangen?
Bel voor nabezorging:
Ma t/m/vr 18 00-19.30 uur en
Zaterdag 10.00-12.00 uur 071-5128030
DIRECTIE
8 M. Essenberg.
W M J Bouterse (ad/und)
J. Kiel (adjunct)
HOOFDREDACTIE
J.G Majoor.
T van Brussel (ad/und)
LF Klein Schiphorst (adjunct)
W h
REDACTIE
l Ri|sdam. chef redactie meuwsdienst/Vunst
WF Wegman. chef redactie leiden
A J B M Brandenburg, chef eindred regio
F Blok. chefeindredactiealgemeen
W van Wanrooy. chef a i red
Duin en Bollenstr
W Spierdgk. chef sportredactie
T Brouwer de Koning, chef Rijn-en Veenstr
E Straatsma. chef red. Regio leiden
www.hdc.nl/ld
TELEFAX
Advertenties 071-532
Familieberichten 023- 531
023- 532
Redactie 071 532
Hoofdredactie 071-531
ADVERTENTIES
Maandag t/m vrijdag van 8 30 tot 17 ui
071-53'
RUBRIEKSADVERTENTIES
Maandag t/m vrijdag van 8 30 tot 17 ui
071-SI-
ABONNEMENTEN
bij vooruitbetaling:
per maand (acceptgiro)
per kwartaal (acceptgiro)
per half jaar acceptgiro
per jaar acceptgiro
Abonnees die ons een machtiging verstrekki
het automatisch afschn|ven van het abonn
gekl ontvangen 1. kortmg per betabng.
VERZENDING PER POST
per kwartaal (NL
LEIDSCH DAGBLAD OP CASSETTEBAf^
Voor mensen die moeilijk lezen, slechte
hebben of blind zijn tot een andere lee*>rat
hebben), is een samenvatting van het reeor
n*uws mt het leidsch Dagblad op geknosca
beschikbaar Voor informatie CW88-486486
(Centrum voor Gesproken leduur. Crave)
internet:
redactie idOdamiate hdtnl
ZIEKENHUIZ
ongevauendienst
Rijnland Ziekenhuis, vestiging St. Elisabeth 24 u per dag
Diaconcssenhuis maandag t/m vrijdag 08.00-17.00 u. (uitgezonderdteestdai
leids Universitair Medisch Centrum 24 u per dag
Rijnland Ziekenhuis, vestiging Rijnoord geen ongevallendienst
