II plunderde de Congo
Batazessen
ZATERDAG 10 OKTOBER 1998
Amerikaan Hochschild schrijft over verbijsterend bloedbad
Dooreen voetnoot kwam de Amerikaanse schrijver Adam Hochschild erachter dat de Belgische koning Leopold II in
Belgisch Congo een bloedbad had aangericht van het formaat-Holocaust. Zijn speurtocht naar wat er in gebeurde in
de drieëntwintig jaar dat Leopold hoogstpersoonlijk eigenaar was van een 'buiten' met de omvang van zeventig
maal België, resulteerde in een verbijsterende reconstructie van een vergeten 'morele hel'. Toch zegt Hochschild:Ik
vraag niet dat Leopold, net als Stalin, van zijn sokkels wordt getrokken."
Idam Hochschild heeft de ogen
iemanc* die lange tijd in ar-
ntiJchieven en bibliotheken heeft
w;?cht: lichtjes samengeknepen.
t Jvil focussen na te lang op de
)eJl te hebben gekeken en nog
inirinen aan het daglicht. „Ik vind
ieir|k om na jaren studie en onder-
kunnen leggen waar ik mee be-
kweest", zegt hij. Niet dat zijn
irbeid een zware tol heeft geëist,
if ik de personages van een ro-
zilveren dienblad kreeg aange-
zijn boek De geest van Koning
\en de plundering van de Congo
maar een vlot geschreven his-
lerzoek naar een van de grotere
uit de moderne geschiedenis,
lad bovendien, die jarenlang
jelgische vorst aan de publieke
d verkocht als een project van
tige naastenliefde. Naar schat-
:iljoen levens eiste de verovering
itie door Leopold van zijn privé-
Afrika. De vorst-ondernemer
[er in hedendaags geld twee mil-
jn mee - een vermogen dat gro-
irerd omgezet in paleizen, par
ies en triomfbogen. De slavernij,
en uitbuiting die daarmee ge-
werd eerst ontkend, vervolgens
>d en tenslotte uit het collectieve
j>ewist.
ïild: „Mijn interesse werd ge-
een citaat van Mark Twain dat
voetnoot tegenkwam. Daarin
:oken over een wereldwijde be-
rjgen de slavenarbeid in Congo,
pk die vijf tot acht miljoen levens
Acht miljoen levens? Ik was ver
let enige boek dat ik kende met
in misstanden in Congo was de
rt of Darkness van Joseph Con-
literair standaardwerk over het
in ieder mens schuilt. Maar, zo
;aam duidelijk geworden, tevens
[journalistieke reportage over de
Zin Congo eind vorige eeuw."
n st van Leopold beschrijft Hoch-
de hand van historische docu-
vi lagboekfragmenten, brieven en
hoe koning Leopold, gefrus-
ir zijn afkalvende macht in een
opese monarchie, jarenlang ver-
ijü ;oek was naar koloniaal grondge-
icfindelijk zag hij zijn kans schoon,
JO ireldberoemde ontdekkingsreizi-
tc y temgkeerde van een expeditie
5
uit de binnenlanden van Afrika en be
schreef hoe een immense rivier met vele
zij-armen er als een glinsterend wegennet
klaarlag om ivoor en andere kostbaarhe
den over te vervoeren. „De mogendheid
die de Congo zou bezitten zou de handel
van het hele stroomgebied erachter onder
controle kunnen nemen", schreef Stanley.
Leopold had wel belangstelling.
Machiavelli
Hochschild: ;,De manier waarop Leopold
de Congo is handen heeft gekregen is een
uniek staaltje van Machiavelliaanse poli
tiek. Dat een op zichzelf vrij machteloze
vorst een grondgebied zo groot als West-
Europa van grote mogendheden weet los
te peuteren, mag een wonder heten. Maar
Leopold heeft dan ook in zijn leven bijna
geen enkele strategische fout gemaakt."
De Belgische koning organiseerde een
conferentie van ontdekkingsreizigers en
richtte vervolgens een nobele vereniging
op voor de ontwikkeling van Afrika, uiter
aard met hemzelf aan het hoofd. Hij stuur
de Stanley intussen op pad om aan het
stroomgebied van de Congo handelspos
ten op te richten en 'zoveel land aan te
schaffen als u in staat bent te verkrijgen'.
Daar wist Stanley wel een paar listen
voor. Zo deinsde hij er niet voor terug on
willige stamhoofden te gijzelen of te execu
teren en voor de onnozeler Afrikanen had
hij ook een paar trucjes in petto. De siga-
rentruc bijvoorbeeld. De expeditie stak een
sigaar aan met een vergrootglas en legde
de Afrikanen in kwestie uit dat de blanken
de macht hadden over de zon en desge
wenst hele dorpen in de as konden leggen.
In ruil voor één lap stof in de maand be
loofde één van de aldus geïntimideerde
stamhoofden voorgoed de soevereiniteit
en alle rechten over zijn grondgebied aan
de Vereniging van de koning over te dra
gen, inclusief bijstand 'door middel van ar
beid of anderszins'.
Terwijl dit landjepik aan de gang was,
wist de koning de wereld, de VS voorop,
ervan te overtuigen dat zijn Vereniging
louter humanitaire bedoelingen had, zoals
het uitbannen van de slavernij en het kan
nibalisme in Afrika. Hochschild: „Eenmaal
erkend, hief Leopold deze mantelorganisa
tie op, verklaarde zichzelf eigenaar van
Congo en introduceerde op grote schaal
dwangarbeid om tegen zo laag mogelijke
kosten aan ivoor te komen."
De ware bedoelingen van de koning blij
ken uit enkele brieffragmenten, waarin hij
bijvoorbeeld stelt dat het overdragen van
Leopold II. Hij zou niet misstaan hebben op
een oorlogstribunaal, vindt Hochschild.
FOTO ARCHIEF
macht aan negers 'uiteraard absurd' zou
zijn en dwangarbeid de enige methode
was om 'indolente en corrupte volken
te beschaven en te verheffen'. Deze laatste
wijsheid haalde hij overigens uit handboek
Java, or how to manage a colony, geschre
ven door ene J.B.W. Money.
Voor de naar schatting twintig miljoen
inwoners van Leopolds Congo brak de hel
echter pas goed los nadat de opblaasbare
fietsband was uitgevonden. De westerse
wereld ontwikkelde een nauwelijks te be
vredigen honger naar rubber, dat in de re
genwouden van Congo ruim voorradig
was. Hochschild: „Om de wilde rubber te
oogsten moesten arbeiders diep het oer
woud intrekken om daar dagenlang sap
van rubbertwijgen af te tappen. Geen lolle
tje, zwak uitgedrukt."
Leopold ontwikkelde een systeem dat er
zorg voor droeg dat de Congolezen deden
wat er van hen verwacht werd. Hun vrou
wen, dorpsoudsten of kinderen werden ge
gijzeld tot het afgesproken quotum rubber
per man was ingeleverd. Wie niet voldoen
de rubber verzamelde werd afgeranseld
met de 'chicotte', een scherpe zweep van
nijlpaardenhuid. De procedure voor het
gijzelen van familieleden wordt in een van
de koloniale handboeken beschreven.
„Een zeldzame handleiding voor mensen
rechtenschendingen", zegt Hochschild. Pi
kant detail: Leopold had zich inmiddels la
ten benoemen tot ere-voorzitter van het
Brits Genootschap ter Bescherming van
Inheemse volkeren.
De opstanden die in Congo vervolgens uit
braken werden bloedig onderdrukt. Om te
bewijzen dat geen kogels verspild werden
aan jachtpartijen op wild, leverden de le
den van de Force Publique afgehakte han
den in bij hun commandanten. Deze vari
ant op het scalperen werd zo algemeen
toegepast, dat men in België de pompeuze
triomfboog die de vorst in Brussel liet op
richten 'De boog van afgehakte handen'
ging noemen. Leopolds strijdmacht, die of
ficieel het zwaard hief tegen 'wilden' en
Arabische slavenhandelaars, kocht zijn sol
daten van onder anderen de slavenhande
laar Tippu Tip, met wie de koning een
overeenkomst sloot. Ronduit hallucinant is
een van de verslagen van een Belgische of
ficier die meldt: „Er zijn zojuist twee boten
gearriveerd met sergeant Lens en vijfen
twintig geketende vrijwilligers uit Engwet-
tra. Twee mannen verdronken toen ze pro
beerden te ontsnappen."
Na twintig jaar rubberoogst was de be
volking in Leopolds Congo ongeveer ge
halveerd. „We lopen het risico de inheem
se bevolking op een dag te zien instorten
en verdwijnen", rapporteerde de perma
nente commissie van het 'Koloniale con
gres van België' bezorgd in 1924. Hoch
schild citeert verschillende wetenschap
pers die het aantal slachtoffers van het
Leopold-regime ramen op tussen de acht
en tien miljoen. Uit dagboeken van officie
ren van de Force Publique blijkt volgens
Hochschild overduidelijk op welke schaal
terreur in de Congo werd bedreven. „In
deze dagboeken is te lezen hoe dag na dag
dorpen worden platgebrand, oogsten ver
nield, zwarten bijeengedreven en geëxecu
teerd. Daar wordt bijna achteloos verslag
van gedaan."
De koning vond uiteindelijk zijn Water
loo dankzij een paar gewetensvolle bur
gers, die de officiële propaganda van het
paleis niet voor zoete koek slikten en wei
gerden steekpenningen van het Hof aan te
nemen. Zij stelden de misstanden in een
stroom van publicaties aan de kaak.
Het contrast dat in De geest van Leopold
geschetst wordt tussen de volgzame offi
cieren en mensenrechtenstrijders avant-la-
lettre zoals de jongeman Morel, maakt het
verhaal des te fascinerender. Hochschild:
„Dat boeit mij eerlijk gezegd ook mateloos.
Morel was geen heilige. Hij geloofde bij
voorbeeld vurig in het Britse kolonialisme.
Maar toen hij als vijfentwintigjarige jongen
zag dat scheepsladingen vol ivoor in Ant
werpen arriveerden en de schepen vrijwel
niets van waarde mee terug namen, trok
hij de juiste conclusie en handelde daar
ook naar. In Congo was volgens Morel
sprake van slavenarbeid en de komende
twintig jaar van zijn leven besteedde hij
aan het bestrijden daarvan."
Monsters
In De geest van Leopold heeft Hochschild
een citaat opgenomen van Primo Levi, een
van de overlevenden van Auschwitz, die
schreef: 'Monsters bestaan, maar hun aan
tal is te gering om echt gevaarlijk te zijn.
Gevaarlijker zijn de ambtenaren die bereid
zijn te geloven en te handelen zonder vra
gen te stellen'.
De Belgische pioniers die soms vervuld
van idealen 'en een zucht naar geld en
avontuur' in Congo aankwamen, schikten
zich volgens Hochschild in de regel al te
gemakkelijk naar het schrikbewind dat
daar heerste. „Een morele hel ontstaat als
goede mensen met romantische ideeën
verstrikt raken in een boosaardige machi
nerie en zich boosaardig gaan gedragen
omdat dat gelegitimeerd wordt", zegt hij.
Leopold II zou niet misstaan hebben op
een oorlogstribunaal, vindt Hochschild,
die het koninklijk Congo-domein zonder
aarzeling vergelijkt met de gevangenen
kampen in Siberië onder Stalin. Toch is er
een belangrijk verschil tussen deze twee
historische figuren. „Ik heb geen aanwij
zingen dat Leopold een sadistisch genoe
gen ontleende aan wat er in Congo ge
beurde. Hij wist dat er kettingen en zwe
pen aan zijn bewind te pas kwamen, maar
het interesseerde hem eenvoudig niet. Uit
talloze van zijn brieven blijkt dat Leopold
op een obsessieve manier met geld bezig
was. En daar kwam bij dat hij Afrikaanse
levens niet als waardevol beschouwde.
Maar zo dachten wel meer regeringen over
hun kolonies."
De Belgische bevolking, toch al opgeza
deld met het wereldberoemde 'monster'
Dutroux, hoeft volgens Hochschild nu niet
gebukt te gaan onder de wetenschap dat
een van hun eerste koningen tot de enkels
in het bloed stond en jarenlang veel ener
gie heeft gestoken in het verdoezelen van
de feiten. „Als je zo redeneert hebben wij
allemaal bloed aan onze handen. Ik vraag
niet dat de Belgen de beelden van Leopold
nu van hun sokkels gaan trekken, al zag ik
liever een standbeeld voor mensen zoals
Morel. Maar je verbetert de wereld niet
door standbeelden op te richten of omver
te halen. Ik zou liever zien dat er na Mo
butu, die het bewind van Leopold vrij ge
trouw heeft gekopieerd, een echt nieuw
begin in Congo wordt gemaakt."
Adam Hochschild. De geest van Koning Leopold
II en de plundering van de Congo. Uitgeverij
Meulenhoff. Prijs 44,90 gulden.
Publius Cornelius Tacitus leefde
van ongeveer 50 tot 116 na Christus.
Volgens velen was hij de eerste gro
te geschiedschrijver. Lang niet al
zijn werken zijn bewaard gebleven.
Er is veel verloren gegaan waarvan
we nu alleen de titels nog maar ken
nen. Sommige boeken zijn later wel
weer teruggevonden. Vooral in de
15de eeuw, in de tijd van renaissan
ce en humanisme, werd er ijverig
gezocht, en er werd inderdaad een
en ander gevonden. In 1515 ver
zorgde Filippo Beroaldo een editie
van de 'Annalen' waarin eindelijk
de pas teruggevonden delen 1 t/m 6
waren opgenomen. Zo is het geko
men dat er in Nederland een fiet-
senmerk bestaat dat Batavus heet.
Ik zal mij nader verklaren.
Vorige week spraken we over een uit
spraak van Erasmus: 'Wat een plompe
geest! Ik verdenk hem ervan dat hij een
Hollander was'. Het is een vertaling. Eras
mus schreef, net als alle geleerden in zijn
tijd, in het Latijn. Oorspronkelijk stond er:
'Suspicor fuisse Batavum'. Een Bataaf dus,
een Batavier. Het lijkt een grote sprong om
Batavier te vertalen met: 'Hollander'. De
Batavieren waren een Germaanse stam uit
de Romeinse tijd, die toen in de Betuwe
woonden, en waarvan nadien, na de grote
volksverhuizing, nooit meer iets gehoord is.
Pas zo'n 700 jaar later vernemen we voor
het eerst iets over Hollanders. Batavieren en
Hollanders hebben niets met elkaar te ma
ken. Daarover ging het vorige week.
Maar hoe zit het dan met dat fietsenmerk,
en met Batavia, en met Batavus Droog
stoppel en de Bataafse Republiek? Dat is ge
komen door Tacitus en de teruggevonden
delen van zijn Annalen. En dat ik het weet,
komt doordat ik vorige week bij De Slegte
binnenwandelde en daar ligt voor een weg-
geefprijsje het prachtige boek van Auke van
der Woud, 'De Bataafse hut'.
Tacitus had belangstelling voor de Germa
nen. In de teruggevonden delen van de An
nalen kon men lezen over de geschiedenis
van de Chatten, een Germaanse stam die
woonde in het Duitse Hessen. Bij een intern
conflict verjoegen ze een groep stamgeno
ten, die de Rijn afzakten en zich langs de
benedenloop van de rivier vestigden, tussen
Nijmegen en de Noordzee. De vluchtelin
gen noemden zich Bataven.
Afstamming was in die tijd erg belangrijk.
Sommige volkeren zeiden bijvoorbeeld
dat ze afstamden van de Trojanen. Die hele
afstammingsgekte heeft eeuwen geduurd,
eigenlijk totdat Darwin kwam vertellen dat
we allemaal van de apen afstammen. Maar
in de 16de eeuw was men nog niet zo ver,
en het idee af te stammen van die moedige,
edele, kuise en strijdbare Batavieren, bond
genoten van de Romeinen, dat sprak de Ne
derlanders wel aan, zonder zich te bekom
meren om de vraag of het historisch wel
juist was. Dat die Batavieren onder leiding
van Claudius Civilis ook nog eens in op
stand durfden komen tegen de Romeinen,
dat sprak in de 80-jarige oorlog zeer tot de
verbeelding. Ja, je kon wel zien van wie ze
afstamden. Driehonderd jaar lang, pakweg
van 1500 tot 1800, heeft men inderdaad ge
meend af te stammen van de Batavieren.
Het is wat historici noemen: de Bataafse
mythe.
In dat kader passen het beroemde schilderij
van Rembrandt, de 'Samenzwering van
Claudius Civilis', P.C. Hooft z'n 'Baeto' tot
en met de Bataafsche Republiek, zoals Ne
derland van 1795 tot 1806 heette. Na de
Franse tijd is het afgelopen. Dan heeft de
wetenschap wel aangetoond dat die identi
ficatie met de Batavieren historisch niet
klopt. Maar het duurt nog lang voordat ie
dereen het weet. Bataaf of Batavier staat
nog heel lang symbool voor moedig, eerlijk,
strijdbaar en meer van dat soort op niets
gebaseerde patriottische deugden. Vandaar
dat Multatuli aan het prototype van de be
krompen Hollander de naam Batavus
Droogstoppel geeft. En dat een stoere dege
lijke fiets een Batavus is.
Het kan ook iets te stoer zijn. En zo zegt
men in België wel van kinderen die veel
herrie maken, dat ze aan het batavieren
zijn. Nee, dat staat niet in Van Dale....
Erasmus, die overleden is in 1536, zal wel
als een van de eersten op de hoogte ge
weest zijn van de teruggevonden Tacitus-
boeken. Misschien was hij het wel, die het
fundament gelegd heeft voor die identifica
tie van Hollanders en Batavieren. In welk
verband heeft hij dan gesproken over die
'plompe geest'? Was Erasmus (geboren te
Rotterdam) een Hollander-hater? Daarover
gaat volgende week: 'Batazeven'.
JOOP VAN DER HORST
universitair docent Nederlands
Adam Hochschild: „Ik heb geen aanwijzin
gen dat Leopold een sadistisch genoegen
ontleende aan wat er in Congo gebeurde.
Hij wist dat er kettingen en zwepen aan zijn
bewind te pas kwamen, maar het interes
seerde hem eenvoudig niet."
FOTO GPD HARMEN DE JONG
