'Wat er werkelijk gebeurt, wordt niet zichtbaar'
Het korte boerenleven van Herman Prinsloo
t
ZATERDAG 29 AUGUSTUS 1998
Peter Hendriks als waarnemer naar verkiezingen in Bosnië
Ruim tweeduizend vrijwilligers reizen binnenkort af naar de Balkan om in Bosnië de verkiezingen op 12 en 13 september 'waar te nemen'. Een van hen is de slavist
Peter Hendriks uit Oegstgeest, die al eerder met dit bijltje heeft gehakt. Hij kent de kritiek op de geldverslindende operaties. Wat er bij zo 'n verkiezing werkelijk gebeurt,
wordt niet zichtbaar. Het toezicht is een druppel op de gloeiende plaat. Maar toch moet je die beginstap zetten. Je moet de weg naar democratie wel inslaan.
gil.VI A LLL> 13I a I n j.'iÊTOl
3 ie vreselijke oorlog. Ook in de
allerkleinste Bosnische dorpjes
smeult het geweld nog na. Aan
en geschoten gebouwen, burgers die
er moeten met hels verdriet. De ogen
le Oegstgeestse taalkundige Peter Hen-
staan dof als hij erover vertelt. „Ik werd
ceer naar een gehucht met tweehonderd,
honderdvijftig inwoners gestuurd. Ook
was de vlam in de pan geslagen. Families
d generaties samenwoonden, begonnen
plotseling uit te moorden. In de com-
die de verkiezingen voorbereidde, zat
man die zijn halve familie had verloren,
g een diepe afgrond in zijn blik, zó triest
hij. En hij wilde ab-so-luut niet met een
tat in de commissie. Die zou hij meteen
hoop schieten, zei hij. Tja, dat moesten
[oen toch uitpraten. En met succes: de
kwestie werd vervangen.
nnenkort reist Hendriks opnieuw naar
ïië, om als polling supen'isor toezicht te
den op de parlements- en presidentsver
ingen van 12 en 13 september. Voor de
irige docent Slavische talen wordt het de
:nde keer dat hij verkiezingen 'waar-
nt'. Eerder bezocht hij stembureaus in
er andere Macedonië, Mongolië en Wit-
and. Het wordt zijn derde keer in Bosnië,
let was moeilijk vorig jaar", zegt Hen-
Er ontstond wat vijandelijkheid toen
iet tellen bleek dat er een paar stemmen
el waren. Overnieuw tellen, dat wilden de
isen van het stembureau niet. Ze vonden
ik pietluttig was. 'We zitten hier al twee
£g| ;n', zeiden ze. Ik moest voet bij stuk hou-
flj Ik heb ze voorgehouden dat het over de
^Bofwaardigheid van de verkiezingen ging.
Sfleb gedreigd op te schrijven dat er een
chil was, met het risico dat de suggestie
ekt zou worden dat er iets niet goed was
an. Uiteindelijk is de voorzitter toch
stag gegaan."
Open armen
:s dit soort akkefietjes worden de su-
isors en waarnemers in Bosnië met open
:n ontvangen, is de ervaring van Hen-
,,In Wit-Rusland stuitte ik op straat op
zekere vijandigheid: Wat moeten jullie
iededit 's ons land, donder op.' Toen ik twee
nde
Peter Hendriks: „Ik denk dat de Balkan nog steeds heel explosief is."
jaar geleden voor het eerst in Bosnië was,
proefde ik een heel andere verontwaardiging.
De *mensen zeiden voortdurend: 'Waarom
zijn jullie niet eerder gekomen? Dan hadden
we die vervloekte oorlog niet gehad'."
Helemaal onomstreden zijn de waarne
mingsmissies niet. Met enige regelmaat is er
kritiek op de Organisatie voor Veiligheid en
Samenwerking in Europa (OVSE), die ze or
ganiseert. Die zou zoveel waarde hechten
aan een goede afloop, dat verkiezingsfraude
wordt verdoezeld. Zo is er het verhaal van
een groep waarnemers die in 1996 een klacht
indiende over de verkiezingen in Bosnië. Uit
de cijfers was gebleken dat het aantal uitge
brachte stemmen het aantal kiezers ruim
schoots overtrof. Er werd een kiezer gevon
den die volgens de papieren in 1803 was ge
FOTO DICK HOGEWONING
boren. Ook werd er geklaagd over de intimi
datie van moslim-kiezers, die bijvoorbeeld in
een verwoeste moskee moesten stemmen.
De OVSE reageerde snel op de klacht: op
nieuw stemmen zou 'niet praktisch en even
min noodzakelijk' zijn.
De verkiezingen waren fair and free verlo
pen, zo luidde het eindoordeel van de OVSE.
Hendriks kent de verhalen. „Zelf heb ik bij
het openen van een stembus ook wel eens
iets geks gezien. De stembiljetten lagen keu
rig dakpansgewijs opgestapeld in de stem
bus. Zoiets is natuurlijk onmogelijk. Ik heb er
een aantekening van gemaakt. Nee, ik heb
geen idee wat daarmee is gebeurd. Je levert je
rapport in, en dan heb je je werk gedaan. Het
is mij ook wel eens opgevallen dat er tijdens
de debriefing na afloop niet altijd even goed
wordt geluisterd naar de waarnemers. Dat
men kritische geluiden wil verzachten. Als
niet heel duidelijk is dat er op grote schaal is
gesjoemeld, slaat de meter al snel door naar
fair and free. De rest komt in de voetnoten.
Dat geeft soms spanning. Ik ken mensen die
regelrechte fraude hadden geconstateerd,
maar daar vervolgens in de verslagen niets
meer van terugzagen
Enig begrip heeft Hendriks daar overigens
wel voor. „Wat er bij zo'n verkiezing echt ge
beurt, wordt niet zichtbaar. Maar dat kan ook
niet. Uiteindelijk moet er een kort, bondig
communiqué komen. De OVSE zegt dan:
Globaal gezien ging het goed. En niet: Er is
voor 3 procent gesjoemeld."
Rekbaar
Daar komt bij dat 'fraude' een rekbaar begrip
is, vindt Hendriks. „Ik heb eens meegemaakt
dat de voorzitter van een stembureau vlak
voor de verkiezingen plots het zegel van de
stembus afrukte. Uit verstrooidheid: Hij wil
de alleen maar kijken of alles wel in orde was.
Toen hij zijn fout besefte, ging hij op zoek
naar een stukje kauwgom om de schade te
herstellen. Moet je zo'n volstrekt betrouwba
re man als fraudeur bestempelen? En wat
moet je met family voting, het verschijnsel
dat iemand voor een ander stemt? Strikt ge
nomen mag dat niet. Maar wat moet je als ie
mand niet kan lezen?"
Toch lijkt de OVSE haar boekje soms wel
degelijk te buiten te gaan. Zoals in het geval
van de Nederlandse diplomate Joanna van
Vliet, die in 1996 ontslagen werd als woord
voerster van de organisatie. Toenmalig 'op
perwaarnemer' Ed van Thijn schreef in zijn
memoires dat Amerikaanse ambassadeur Ro
bert Frowick zich achteraf zou hebben laten
ontvallen: „We hebben positief nieuws no-
Peter Hendriks heeft in Wit-Rusland ook
zoiets meegemaakt. „De begeleiding was mi
nimaal. Toen we terugkwamen bleek het
eindrapport tot onze stomme verbazing al
klaar. We mochten alleen zeggen of de pun
ten en komma's goed stonden. Die zaak heb
ben we gerapporteerd aan Buitenlandse Za
ken. Daar werd gezegd dat het onaanvaard
baar was en dat men het geval bij de OVSE
zouden aankaarten. Nee, ik heb er verder
nooit meer iets over gehoord."
Huizenhoge kosten
Er is ook kritiek op de huizenhoge kosten van
de missies. Het legertje van 2225 waarnemers
dat dit jaar naar Bosnië wordt gestuurd, kost
het Westen 38 miljoen dollar. En dat is nog
maar het topje van de ijsberg: tijdens de ver
kiezingen wordt het hele militaire apparaat
op scherp gezet. Totale kosten: zo'n 150 mil
joen dollar. „Blijkbaar moeten we dat voor
een stabiel Europa overhebben", zegt Hen
driks niet zonder bitterheid.
En dan is het nog maar de vraag of het stu
ren van duizenden waarnemers wel helpt.
Het is onduidelijk of het in landen als Tsjets
jenië en Mongolië beter is gesteld met de de
mocratie dan voorheen. Sommige critici zien
de controleurs dan ook eerder als een lap
middel. De OVSE zou niet het bluswater bie
den dat de smeulende brandhaarden in de
wereld nodig hebben.
Hendriks denkt er het zijne van. „Het is
een heel kleine stap op een heel lange weg.
Mensen in Bosnië worden geboren met een
fundamenteel wantrouwen. Het onbegrip
wordt er met de paplepel ingegoten. Ik kwam
het begrip 'zuivere dorpen' al tegen toen ik er
in de jaren zestig was. De tegenstellingen
gaan terug tot de zestiende, zeventiende
eeuw. Wat dat betreft is toezicht op verkie
zingen inderdaad een druppel op de gloeien
de plaat. Maar toch moet je die beginstap
zetten. Je moet de weg naar democratie wel
inslaan. Ik denk dat de Balkan nog steeds
heel explosief is. Er valt eigenlijk nog iets uit
te vechten. Als het Westen zich terug zou
trekken, hoeft er maar dit te gebeuren, en de
vlam slaat weer in de pan. De motor van de
haat is niet afgeslagen - hij draait stationair."
'Plaasmoorde' zijn alledaags geworden in Zuid-Afrika
feduwe Marina Prinsloo met haar kinderen: „De totale wette-
losheid regeert, ledereen doet maar wat hij wil."
FOTO GPD PETER TER HORST
De ultieme vrijheid van het Zuid-
Afrikaanse plattelandsbestaan, een
hoofdthema in de Afrikaner mythologie,
is voorbij. Zuid-Afrika mag allerwege
bejubeld zijn na de relatief vreedzame
overgang van apartheid naar democratie,
maar blanke boeren hebben meer en
meer het gevoel dat zij in een ander land
leven. Herman Prinsloo was een van de
ruim 560 boeren die sinds 1994, het jaar
van de eerste algemene verkiezingen,
werd vermoord tijdens 2350 aanvallen op
boerderijen. Dit jaar werden al 427
boerderijen in Zuid-Afrika aangevallen,
en kwamen 94 mensen om het leven.
m Jijn naam is verborgen in de
statistieken van de slachting on
der blanke boeren in Zuid-AÏrika.
Herman Prinsloo volgde de lok
roep van het land, zoals zoveel
van zijn blanke voorvaderen.
Vrijheid en ruimte, gemeten in
honderden hectaren grond: de
jonge Afrikaner moest en zou
boer worden. Toen Herman
Prinsloo in 1992 de boerderij
'Mooiplaas' kon kopen, even
buiten het dorp Heilbron in de
Vrijstaat, gaf hij zijn baan bij de
gevangenis op. Met zestig koeien
en drie zwarte knechten begon
hij een melkbedrijf. Hij werkte
van donker tot donker, voor een
mager inkomen, maar hij klaag
de niet. Hij was boer.
„Het was eigenlijk een vreselijk
zwaar bestaan", zegt zijn wedu
we Marina Prinsloo. Ze is 34 jaar
en woont nu met haar drie kin
deren Eduan (10), Sunet (8) en
Joanita (6) in een bungalow in
Heilbron. Ze heeft Mooiplaas
verhuurd als weidegrond. „Voor
mij hoefde het niet zo nodig,
maar hij wilde zo graag. Boeren
was zijn droom."
Vastgebonden
Op een namiddag in februari vo
rig jaar kwam Marina Prinsloo
met haar twee dochters thuis op
de boerderij. Ze werden opge
wacht door vijf zwarte mannen,
die de wapens van de familie al
in handen hadden. Marina her
kende een van de inbrekers: Pe
trus, die op de boerderij had ge
werkt. „Dat had ik absoluut niet
van Petrus verwacht. Hij had al
tijd zo'n vriendelijk gezicht, hij
was netjes. Hij had absoluut
geen crimineel voorkomen." Met
het mes op de keel werden ze
naar de woonkamer geleid. Daar
bonden de inbrekers de handen
van Marina en haar dochters op
de rug, en plakten ze hun mon
den af met tape. Vastgebonden
op haar stoel hoorde Marina
Prinsloo haar man thuiskomen.
„Ik zat daar en ik heb alleen
maar gebeden. Laat Herman als
tublieft niet lijden, laten ze hem
niet martelen. Laat het kort du
ren. Ik hoorde de deur van de
keuken opengaan. Er klonken
twee schoten. Ik hoorde hem nog
een tijdje ademen, maar ik weet
niet of het vijf seconden duurde
of vijf minuten." Een van de in
brekers bevestigde wat Marina al
wist. „Ons het hom klaar-
geskiet." De vijf mannen laadden
alles van enige waarde op Her
mans auto: tafels en stoelen, de
computer, de televisie, het ser
vies en het speelgoed van de kin
deren. Nadat ze weggereden wa
ren in het donker, wist Marina
Prinsloo zich los te wurmen. Ze
vluchtte met haar dochters door
de achterdeur, zodat de kinderen
hun vader niet zouden zien, naar
een nabijgelegen boerderij. De
buren vonden Herman Prinsloo,
35 jaar, in de rug geschoten,
dood.
„Ik ben kwaad", zegt Marina
Prinsloo anderhalf jaar later in
haar paars geverfde woonkamer.
Ze is in therapie geweest, net als
haar twee dochters. De kinderen
praten nog vaak over hun vader.
„Dit heeft ons leven zo overhoop
gegooid. De kinderen moeten nu
zonder hem opgroeien, en ik
moet alle besluiten in m'n eentje
nemen. Dit was zo onnodig."
Ander land
Zuid-Afrika mag allerwege beju
beld zijn na de relatief vreedza
me overgang van apartheid naar
democratie, maar blanke boeren
hebben meer en meer het gevoel
dat zij in een ander land leven.
Herman Prinsloo was een van de
ruim 560 boeren die sinds 1994,
het jaar van de eerste algemene
verkiezingen, werd vermoord tij
dens 2350 aanvallen op boerde
rijen. Dit jaar werden al 427
boerderijen in Zuid-Afrika aan
gevallen, en kwamen 94 mensen
om het leven. Dat gebeurt vaak
op gruwelijke wijze, zoals vorige
week in George waar vier men
sen op een boerderij werden
doodgeschoten, geïnjecteerd met
gif en in brand gestoken. De
'plaasmoorde' zijn zo alledaags
geworden dat het televisie
nieuws er een speciaal logo voor
heeft ontworpen. Is dit de grote
afrekening, de vertraagde burge
roorlog?
De blanke boerengemeenschap
is ervan overtuigd dat de moor
den onderdeel zijn van een poli
tiek geïnspireerde campagne, be
doeld om de blanken weg te ja
gen en het land over te dragen
of terug te geven, in de woorden
die veel Zuid-Afrikanen prefere
ren aan zwarten. De boeren
geloven dat het lied van de zwar
te bevrijdingsbewegingen uit de
jaren tachtig, "Kill the Boer, kill
the farmer", nu in praktijk wordt
gebracht. Maar onderzoeken die
de regering heeft gelast, wijzen er
op dat het bij de overgrote meer
derheid van de aanvallen gaat
om pure misdaad. De inbrekers
stelen geld, wapens en huisraad.
In de meeste gevallen wachten
de aanvallers de boer en zijn fa
milie op in hun huis. Vrouwen
worden tijdens de aanval vaak
verkracht. „In bijna iedere zaak is
het geweld tegen de slachtoffers
totaal buitensporig. Veel van de
slachtoffers waren oudere, of
hulpeloze mensen", aldus een
rapport dat de inlichtingendienst
opstelde in opdracht van presi
dent Nelson Mandela.
Oorlog
Nico Viljoen, voorzitter van de
boerenorganisatie in de omge
ving van Heilbron, gelooft niets
van de theorie dat de misdaad-
golf, een paar jaar later dan de
steden, nu het platteland heeft
bereikt. „Volgens mij zijn er radi
cale elementen binnen de rege
ring die de taak hebben om deze
aanvallen uit te voeren. Wij zijn
de laatste blanken in Afrika, we
hebben hier een rijk land nagela
ten, en nu willen ze ons weg heb
ben. Ik zie geen andere uitkomst
dan een oorlog."
De ultieme vrijheid van het
plattelandsbestaan, een hoofd
thema in de Afrikaner mytholo
gie, is voorbij. Boerderijen zijn
nu omheind met elektrisch
draad, en de stoep (veranda)
waar voorheen de stilte van de
avond werd genoten, is nu een
kooi. De boeren rondom Heil
bron hebben net als hun colle
ga's elders in het land een 24-
uurspatrouille opgericht, be
mand door oud-politiemensen
die in permanent radio-contact
met de boerderijen staan. Ze
sporen naar eigen zeggen ook
zelf daders op in de zwarte
townships in de omgeving, want
Vier verdachten van de moord op een blanke boer worden afgevoerd bij de rechtbank in Schweizer Reneke.
FOTO GPD HENNER FRANKENFELD
de politie laat het afweten.
Viljoen heeft schijnwerpers
aangebracht bij zijn huis en een
kogelvrij vest gekocht, dat hij
aantrekt wanneer hij buiten in
dringers vermoedt. „Ik slaap met
twee ogen open", zegt hij. „En
dit heb ik altijd bij me." Hij tilt
zijn broekspijp op en toont het
pistool in het holster boven zijn
enkel. Met elke moord neemt de
polarisatie toe tussen de regering
en de boerenstand en tussen
blank en zwart op het platteland.
Boeren beweren dat ze uit angst
zo min mogelijk nieuwe zwarte
arbeiders aannemen. Boerenor
ganisaties dreigen geen belasting
meer te betalen totdat de rege
ring optreedt tegen de misdadi
gers. Ze eisen herinvoering van
de doodstraf. Maar de boeren in
Zuid-Afrika voeren tegelijkertijd
een strijd tegen hun belabberde
imago. Velen waren fervente ra
cistische aanhangers van de
apartheid die door de vorige re
geringen in de watten werden
gelegd. Zwarte knechten kunnen
getuigen hoe arbeidsconflicten
meer dan eens met de 'sjambok'
(zweep) werden beslecht.
Het wordt zelden openlijk uit
gesproken, maar bij menig Zuid-
Afrikaan valt een subtiele onder
toon van tevredenheid te be
speuren: de boeren oogsten wat
ze jarenlang hebben gezaaid.
„Maar zelfs als het waar zou zijn
dat een boer zijn personeel
slecht behandelt, heeft iemand
dan het recht hem daarvoor te
vermoorden?", vraagt Viljoen
zich hardop af. De rechter in
Heilbron veroordeelde de vier
jonge moordenaars van Herman
Prinsloo tot 30 jaar gevangenis
straf. De vijfde was Petrus, de
knecht, die 35 jaar kreeg. „Petrus
toonde als enige berouw", herin
nert Marina Prinsloo zich. „Hij
zei dat hij Herman had doodge
schoten omdat hij nog loon te
goed had. Herman was een per
fectionist. Als iemand zijn werk
niet goed deed, kon hij boos
worden. Maar hij heeft nooit ie
mand aangerand."
De Prinsloo's behoorden vol
gens Marina niet tot extreem
rechts, zoals de meeste boeren in
de omgeving. Ze waren jong.
stemden op de Nationale Partij,
en geloofden in het nieuwe Zuid-
Afrika. Nu rest de desillusie. „De
totale wetteloosheid regeert",
zegt ze. „ledereen doet maar wat
hij wil. De voorpagina's staan vol
met roof en moord. Nee, dit had
den we niet verwacht."
