In het Reichsgericht rust de geschiedenis
E
Een pretpark voor wie weinig kan
larinus van der Lubbe
ZATERDAG 25 JUL11998
Marinus van der Lubbe in de rechtszaal van het Reichsgericht. Het proces trok grote aandacht van de wereldpers die de zaak op de voet volgde.
foto spaarnestad fotoarchief
door CEES VAN HOORE
l en hok met tralies voor het raam
I M en vitrage die, als je hem per onge-
luk aanraakt, bijna verkruimelt.
Onder het raam langgerekte roestsporen,
ijzerbloed. Een gebarsten, brilloze, toiletpot,
waarin wat afgebrande lucifers liggen. Een
naargeestige, naar urine stinkende, ruimte
die uitzicht biedt op een binnenplaats en een
raam waarachter een gebrandschilderde
monnik rustigjes en in vol godsvertrouwen
zijn brevier zit te lezen. Hier is Marinus van
der Lubbe in 1933 wellicht even binnen ge
weest om zijn klamme handen te wassen, om
te plassen misschien. Hier, in deze ruimte,
aan de linkerzijde van de rechtszaal waar het
doodvonnis over hem werd uitgesproken.
In die rechtszaal van het massieve
Reichsgericht in Leipzig is cameraman Peter
Brugman bezig met opnamen voor Water en
Vuur, de documentaire over Van der Lubbe.
Maar het licht dat door de glas-in-lood-ra-
men naar binnen valt, is te schraal. Onder
een parapluutje moet nog een lichtbron wor
den aangebracht. „Je ontkomt hier nergens
aan het gevoel toeschouwer te zijn", zegt
Brugman, terwijl hij de zware, met fraai hout
snijwerk versierde, stoel van de rechter wat
verschikt en daarna door zijn zoeker kijkt.
Inderdaad. De camera snort. Er is alleen
decor. Waar blijven de acteurs? Die zijn al
lang dood en begraven. Zeker Marinus van
der Lubbe, wiens hoofd in 1933 in een zinken
bak rolde en naderhand voor onderzoek
werd meegenomen naar het Anatomisch In
stituut in Leipzig, waar iemand die daar bin
nenkwam meteen flauwviel toen een arts het
aan de haren omhoog hield. „Van der Lubbe
stond bij de bevolking erg in de belangstel
ling", zegt regisseur Joost Ceelen, „Hij was
toch een beetje een volksheld. Een gewone
jongen die de nazi's had getart. Sommigen
wilden zelfs een haarlok van hem hebben."
Even ga ik op een van de kleine balkons
van het Reichsgericht een sigaret roken.
Naast mij enorme pilaren die het gerechtsge
bouw schragen, pilaren die alleen een Hercu
les zou kunnen omvatten. De onheilspellen
de mythe van het Derde Rijk. Op het plein
voor het gerechtsgebouw hoesten wat
Skoda's voorbij. Vanuit het Polizeiprasidium
aan de overkant kijkt iemand naar mij met
een verrekijker. Beneden slaat een metselaar
met zijn troffel een baksteen doormidden.
Het proces werd in die tijd door de wereld
pers van minuut tot minuut gevolgd. De
stoelen waarop ze zaten, de reporters met de
perskaart achter de hoedband, staan nu om
gekeerd op de tafels, de poten in de lucht. Op
met groen vilt beklede tafels ligt een dikke
laag stof. Hier zaten de stenografen, die elk
woord van de verdediger en aanklager no
teerden. In het gemeente-archief van Leipzig
zijn nog geluidsopnamen van de zitting. Van
der Lubbe is er nauwelijks op te horen. Hij
mompelt maar wat, onverstaanbaar. Alsof hij
poetskatoen in zijn mond heeft. Geluidsman
Gert-Jan Miedema probeert Van der Lubbes
stem eruit te filteren en maakt kopieën van
de banden. „Maar waar niks is, kim je niks
versterken", zegt hij.
De opnamen duren tergend lang. In een
aangrenzende ruimte zijn restaurateurs bezig
met het uitzoeken van het juiste vernis voor
lambrizeringen en wanden. Ik ga een trap op
en sta plotseling op de publieke tribune. Van
af deze plek volgden tal van belangstellenden
het drama. Hier zagen ze hoe Van der Lub-
be's medeverdachte, de communist Dimi-
trov, Goering en Goebbels publiekelijk de
mantel uitveegde. Onder druk van de inter
nationale pers werden hem de handboeien
afgedaan. Dimitrov werd vrijgesproken, maar
bleef in verzekerde bewaring. Vanuit het ge
rechtsgebouw werd hij overgebracht naar de
gevangenis van de Gestapo. Totdat op 15 fe
bruari 1934 Moskou hem het sovjetstaatsbur
gerschap verleende. Van Gestapo-man Diels
nam de communist afscheid met de woor
den: 'Breng aan het Duitse volk mijn warm
ste groeten over en aan haar regering het ge
voel van mijn diepste verachting'.
In een van de ruimten naast de rechtszaal
is onder de eerste kalklaag nog vaag een tekst
te lezen die aan Dimtrov herinnert. 'Dimi
trov, der Held der DDR'. Van Van der Lubbe
is geen haar meer te vinden. In dat gestreepte
gevangenishemd, in dat pyamajasje voor de
eeuwige slaap, stond hij hier te luisteren naar
het Schuldig! Nu is het stil. Het zonlicht valt
schuin naar binnen door de glas-in-lood-ra-
men, beroert behaagziek de aanklagersstoel.
„De Russen verwarden tijdens de inval hier
het Reichsgericht met het Volksgericht", zegt
regisseur Joost Ceelen, nadat hij zich uit een
thermosfles een kop koffie heeft ingeschon
ken. „Ze hebben veel mensen die hier werk
ten, gearresteerd. Die mensen zijn bijna alle
maal in concentratiekampen in Siberië om
gekomen. Maar er zijn nog oude filmopna
men en die gebruiken we in de documentai-
De geluidsman heeft in het Reichsgericht
niet veel te doen. „We moeten bij de monta
ge zien hoe we deze beelden gaan ondersteu
nen. Gisteren hebben we gefilmd in de ge
vangenis van Berlijn, waar Van der Lubbe
heeft gezeten. Je kunt dan wel van die van-
dik-hout-zaagt-men-planken-geluiden gaan
registeren, zoals knarsende sloten en laarzen
op de gevangenistrappen, maar dat is alle
maal te dik aangezet. Ik heb het geluid van
Op de kleine rotonde van het
park van 'Groot-Schuylenburg'in
Apeldoorn rijdt een medewerker
rondjes op een soort taxifiets. Zijn
]j fitje, twee vrouwelijke passagiers
van middelbare leeftijd, kijkt
bewogen, Alsof het hen niets doet,
rondjes. Maar personeel van het
etpark weet wel beter. Dat is een
n de problemen met verstandelijk
ndicapten: je kunt vaak niet zien
it ze het leuk vinden. Maar dat is
dan wel degelijk het geval
F éek aan een bijzondere camping
die eigenlijk 'heel gewoonis.
Op het kleine pretpark van Groot-
Schuylenburg - inrichting voor
verstandelijk gehandicapten - is
het een komen en gaan van bezoekers. De
een komt even om de afgezakte broek op te
laten halen door een verzorger, de ander om
een gesprek te voeren over Ajax. De postbode
brengt zijn brieven rond met iets meer lawaai
dan een PTT-besteller, hoewel hij in hetzelf
de uniform is gestoken. „Er raakt af en toe
wel eens iets kwijt, denken we, maar daar
maken we niet zo'n probleem van."
Jan Anema beheert het pretpark en de
naastgelegen kleine camping. Er is plaats
voor 15 tot 20 tenten. Het is er in de maan
den juli en augustus weer stampvol. Allemaal
ouders die ooit afknapten op een gewone
camping. „Met verstandelijk gehandicapte
kinderen, zeker de zware gevallen, krijg je
problemen op gewone campings. Als een
kind een toeval heeft, staan de campinggas-
ten er massaal bij te kijken. Of ze bellen di
rect alarmlijn 112, terwijl dat niet nodig is."
Daarvan heeft op camping Groot-Schuy
lenburg niemand last. De inrichting voor ver
standelijk gehandicapten met zo'n 700 vaste
bewoners, onzichtbaar vanaf de camping en
het pretpark, is met alle faciliteiten op de
achtergrond beschikbaar voor hulp. Onder
tussen kunnen bewoners met hun ouders
een weekeinde, een week of nog langer op de
camping samen vakantie vieren.
Anema: „Dat is er anders niet bij. Hier kan
het wél. Het mooiste is dat niet-gehandicapte
kinderen het ook prachtig vinden. Bovendien
is het voor ouders prettig om af en toe ook
eens iets anders te kunnen doen, zoals een
boek lezen. Hun leven is loodzwaar. Deze
kinderen zijn handenbindertjes. Er zijn er die
helemaal niets zelf kunnen. Dan is het toch
fijn dat het werk af en toe een paar uurtjes
door een ander wordt overgenomen. Boven
dien ontmoeten ze hier ouders met dezelfde
problemen of die het nog zwaarder hebben.
Dat kan troost geven."
Koop Ruiter is 72 jaar en zijn 41-jarige
dochter Wijke woont op Groot-Schuylen
burg. Hij bracht haar er naar toe toen ze vier
jaar oud was. Ruiter: „Op zo'n moment denk
je: waarom gebeurt mij dit? Maar ik moet
zeggen dat ik hier op Schuylenbrug het ant
woord heb gevonden. Wijke is hier op haar
plaats, wij zijn in de buurt en we kunnen sa
men vakantie vieren. Niet-gehandicapte
kleinkinderen van ons komen hier ook. Die
vertellen na de vakantie op school alleen over
deze plek, dat ze het hier zo mooi gehad heb
ben, zo veel konden spelen. Over hun reizen
naar Spanje of Frankrijk hebben ze het in de
klas niet."
Prikkels
Het pretpark heeft schommels, trampolines,
allerlei fietsen, draaiorgels, een klein reuzen
rad en erg veel speelinstallaties die prikkels
veroorzaken. Licht en geluid, daar gaat het
om. Raak je iets aan, dan gaat een lamp
branden of klinkt een toon. Of er begint mu
ziek te spelen. Anema: „Verstandelijk gehan
dicapten die niet veel kunnen, beleven daar
plezier aan." De stelling dat het park ook
voor veel volwassen niet-gehandicapte be
zoekers vol verrassingen is, onderschrijft hij.
„Het is inderdaad een heel wonderlijke we-
Pretpark Groot-Schuylenburg. foto G pd
reld, waar je normaal niet mee in aanraking
komt."
Anema kent de verhalen. Ouders van kin
deren met het syndroom van Down
('mongool') treffen in gewone speeltuinen
hun kind vaak huilend aan. „Ze zijn 30, maar
hebben het niveau van een kind van vier.
Dus willen ze op de schommel en dat levert
problemen op met de andere kinderen. Dan
worden ze gepest en moeten ze huilen. Kin
deren zijn in hun eerlijkheid nu eenmaal kei
hard. Maar geen ouder wil dat zijn kind huilt
en verdriet heeft. Hier weten de zeg maar 'ge
wone' kinderen wat ze kunnen verwachten.
Dus zie je op de trampoline wel eens een erg
spastische bewoner liggen genieten en
schommelen, terwijl een kind uit de buurt er
overheen springt. Alsof er niets aan de hand
is en dat is er ook niet."
Integratie
De integratie met kinderen uit de omliggen
de wijken vindt Anema belangrijk. „Het moet
een park zijn waar iedereen het naar de zin
heeft. We hebben plannen om een nieuw
Groot-Schuylenburg vangt problemen op
park aan te leggen dat vooral op zintuiglijke
prikkels werkt. Dat een blinde ruikt waar-ie
is, dat iemand geur en smaak van de attrac
ties kan herkennen. Er zijn verstandelijk ge
handicapten die alleen maar reageren met
spierspanning, die anders helemaal niet
communiceren. Bij hen moet je dus aan de
arm voelen wat ze er van vinden. Het zou
mooi zijn als we van het park ook voor hen
nog meer een plezierreis kunnen maken."
Voor Koop Ruiter, die het hele jaar door als
'gastheer' voor de andere campingbewoners
optreedt, is het 'normale' van de camping het
belangrijkste. „De bewoners van Schuylen-
burg komen hier naar toe om op de camping
te picknicken. Dan zitten er soms twintig
mensen voor de tent. Ouders van kinderen
die in een andere instelling wonen, komen
hier met hun kind op vakantie. Deze cam
ping is er vooral voor mensen met een ge
handicapt kind die ergens anders niet goed
terecht kunnen. Voor kinderen op Schuylen-
burg die geen ouders hebben of die om an
dere redenen alleen zijn, zitten hier 'leenou-
ders'. Die brengen hier hun vakantie door."
Mijnheer en mevrouw Kramer uit Apel
doorn zijn 'leenouders'. Zij zitten niet graag
achter de geraniums op hun flatje in Apel-
dporn en verkassen daarom in de zomer
maanden naar de camping, een paar kilome
ter verderop. „We vinden het prachtig hier en
we krijgen veel visite. Het mooie is dat alles
hier gewoon is. We leren zelfs veel van deze
mensen. Gelijkheid, respect, beleefdheid en
dankbaarheid. We kwamen voor het eerst op
Groot-Schuylenburg doordat een familielid
hier een kind had wonen. Nu zijn we er niet
meer weg te slaan. We zijn er voor alle bewo-
Toekomst
Jan Anema denkt dat vakantie vieren voor
verstandelijk gehandicapten zich steeds meer
zal ontwikkelen. „Het kan nu nog maar op
een paar plaatsen in Nederland, maar het is
de toekomst. Vakanties samen met niet-ge
handicapte kinderen gaan prima, maar dan
moeten de 'gewone'; kinderen zich een
beetje aanpassen. En dat lukt heel goed. An
dersom gaat dat bijna niet."
Groot-Schuylenburg haalt af en toe de 'ge
wone' wereld in huis met optredens. Zo is de
zanger Ronnie Tober de grote favoriet bij de
meest ernstig meervoudig gehandicapten.
„Hij kan er erg goed mee omgaan. Tober
staat gewoon tussen de bedden te zingen. Er
is totaal geen afstand. De zanger vindt de vele
knuffels die hij krijgt geen enkel probleem.
Dat is echt fantastisch om te zien. Tober weet
dat hij hier na een liedje geen applaus krijgt.
Anderen staan dan wel eens onhandig te
schutteren."
Binnenkort hebben ze weer Truckersdag
op Groot-Schuylenburg. Net als vorig jaar,
toen Henk Wijngaard zijn 'Vlam in de pijp'
zong, komen zo'n 170 chauffeurs met hun
zware vrachtwagens naar de instelling. Het
immense complex is dan vrijwel te klein om
ze allemaal van een parkeerplaats te voor
zien. Er zal die dag opnieuw een tocht door
Apeldoorn worden gemaakt. De bijrijders
worden door Groot-Schuylenburg geleverd.
Mevrouw Kramer kan haar lol nu al niet op:
„Al die blije koppies in de cabines!"
een Hollandse 'rebel'
i De Leidse metselaar Marinus van
der Lubbe werd op 27 februari 1933
Min een daklozenasiel in Berlijn ge
arresteerd voor brandstichting in
de Rijksdag. Ongeveer een jaar la
ter suisde in Leipzig de valbijl bo
ven zijn jonge nek omlaag. Van der
Lubbe, 24 jaar oud, viel als een van
de eerste slachtoffers ten prooi aan
de nazi's.
Zijn schuld aan de brandstichting
is altijd omstreden geweest. In de
jaren '70 werd de procesgang nader
onderzocht. Het gerechtshof in Ber
lijn herriep het doodvonnis en zette
dat om in 8 jaar dwangarbeid.
De Hollandse 'rebel' is na ruim 60
jaar nog steeds in het nieuws. Zo is
een groep Leidse kunstenaars bezig
aan een monument voor Van der
Lubbe. En Zuidenwind Filmpro-
dukties maakte in samenwerking
t met de RVU in Duitsland opnamen
voor een tv-documentaire die in
het najaar wordt uitgezonden on-
der de titel 'Wateren Vuur'.
Verslaggever Cees van Hoore
volgde de televisieploeg in Leipzig
en bewandelde wegen achter de
schermen. In drie afleveringen zijn
bevindingen. Vandaag de eerste,
- een bezoek aan het Reichsgericht.
-
voetstappen vastgelegd. De voetstappen van
de cameraman. Hij draagt altijd gympen
maar moest voor die gelegenheid gewone
schoenen aantrekken.
Cameraman Brugman: „Ik heb het licht in
die cel gefilmd, dat sobere licht. Je moet op
de een of andere manier spanning in zo'n
beeld brengen en dat is moeilijk. Daar denk
je over na. Ik wankel met de camera op mijn
schouder even op de drempel van de cel, laat
hem even omhoog gaan. Ik aarzel. Net zoals
Van der Lubbe dat waarschijnlijk heeft ge
daan toen hij naar binnen is geduwd. Er zit
een kleine schok in het beeld."
„Je ziet hoe zo'n verhaal door alle plekken
die je filmt en alle interviews die je afneemt
voortdurend verandert", zegt regisseur Joost
Ceelen. „Als een olievlek die op het water ligt,
een olievlek waarvan de kleuren door de dei
ning steeds meer door elkaar gaan lopen. Wij
willen de beelden voor zich laten spreken. De
cliché's vermijden. Zo werd in het begin altijd
aangenomen dat Van der Lubbe maar een
domme man was. Een domme homoseksu
eel. Maar Van der Lubbe was intelligent. Al
leen, hij was niet op school geweest, moest
zichzelf alles leren. Hij was bovendien vrij ei
genwijs. Ik heb een van zijn jeugdvrienden,
Piet Albeda, gesproken. Die trachtte Marinus
een keer uit te leggen hoe groot Hongarije ei
genlijk was. Van der Lubbe wilde door
Hongarije gaan wandelen en bekeek dat land
op de wereldkaart. 'Dat valt wel mee', zei hij
tegen Piet Albeda. 'Het is niet groter dan
Noord-Brabant'. Hij had niet door dat die
landen op de kaart van Europa op schaal wa
ren getekend. Maar ondanks zijn eigenwijs
heid is hij nog heel ver gekomen. Dat is ver
bluffend.
Hij had ook wel enige humor, Van der Lub
be. Schikte zich in zijn lot. Toen het dak van
het huis waarin hij woonde maar bleef lek
ken, zei hij tegen zijn vriend: 'Het is natuur
lijk vervelend, maar ik heb nu tenminste wel
elke ochtend schoon water om me te wassen.
Lekker laten zitten dat lek'."
Het Reichsgericht, dat jarenlang heeft ge
fungeerd als museum voor beeldende kunst
maar nu weer dienst moet gaan doen als ge
rechtshof, wordt van onder tot boven geres
taureerd. Overal snerpen de cirkelzagen en
zijn bouwvakkers in de weer. In een ruimte
onder een van de monumentale trappen
staat een regiment brandblussers, grijs van
het stof.
Volgende week: Bezoek aan acteur Fred
Delmare. 'Ik wés Van der Lubbe'.
Berlijn, 27 februari 1933. De Rijksdag brandt! Het kostte Marinus van
der Lubbe - beschuldigd van brandstichting - het leven.
foto archief ap
