I
c
Elf j aar na
Lachajiem!
ZATERDAG 25 JUL11998
'De Ajf aire is niet zinloos geweest'
In 1987 verzon acteur Jules Croiset zijn ontvoering als protest tegen de opvoering van een
toneelstuk van Fassbinder, dat volgens velen antisemitisch was. Voor die tijd was Croiset
beroemd om zijn solovoorstellingen, waarvoor hij onder meerde belangrijkste toneelprijs
kreeg, de Louis D'Or. Erna kwam hij enkele jaren nauwelijks meer aan de bak, maar
langzaam maarzeker kon hij de draad toch weer oppakken, deels in België. Binnenkort
speelt Croiset (60 jaar) slager Leiser Wolfin de musical Anatevka.
door DICK HOFLAND
ls de telefoon gaat en Jules Croiset
1 opneemt, is het even stil. Hij legt
"^^neer en zegt dan: „Een herinne
ring uit het verleden. Iemand die niets zegt
en dan ophangt. Ik kan er nu tegen, maar ik
heb dat vroeger zó vaak meegemaakt dat ik
er toch weer heel even van schrik. Wat ik alle
maal naar mijn hoofd heb gehad door die te:
lefoon... Nog erger, honderden keren erger, is
wat mijn vrouw en kinderen te verstouwen
hebben gehad. Mijn twee zoons waren nog
maar tieners in die tijd en als die wel eens de
telefoon opnamen, kregen ze een scheldpar
tij over zich heen. Of iemand die riep dat ze
in de oorlog vergeten waren mij te vergassen.
Het is maar goed dat mijn zoons dit niet
horen. Die worden furieus als er over die pe
riode wordt gesproken. Pas jverd Niels, de
oudste, voor de radio geïnterviewd en de eer
ste vraag was: 'Hoe is het nou met je vader?'
Niels zei: 'Als u het niet erg vindt dat ik er
geen antwoord op geef, vind ik het niet erg
dat u de vraag hebt gesteld'. Het is nu elf jaar
geleden en het is vreselijk voor die jongens
om daar nu nog op te worden aangesproken.
Mijn vrouw Puck heeft er ook grote moeite
mee, zij wil liever niet dat ik er nog over
praat."
Puck: „Het ergste was dat ik moest toezien
hoe onze kinderen er steeds mee werden ge
confronteerd. Toen heb ik op een gegeven
moment gezegd: wie er nu nog met één
woord over begint, die krijgt een ram voor z'n
harses."
Jules: „Ik praat er vrijwel nooit meer over.
Ik ben net nog gevraagd voor een tv-pro-
gramma. Met de allerbeste bedoelingen hoor,
het uitgangspunt was heel positief, maar ik
wil dat niet meer. Ik ben heel voorzichtig, al
besef ik natuurlijk heel goed dat het een es
sentieel deel van mijn leven is. Als er na mijn
dood een necrologie over mij wordt geschre
ven, zal dat er altijd in staan."
Zwaar overspannen
Jules Croiset protesteerde in 1987 met vele
anderen tegen de opvoering van een toneel
stuk van Reiner Werner Fassbinder, 'Het vuil,
de stad en de dood', dat hij als antisemitisch
beschouwde. In die periode werd Croiset,
kind van een joodse vader en een niet-joodse
moeder, na enkele anonieme bedreigingen
ontvoerd. Hij werd gevonden in een rioolbuis
in het Belgische Charleroi. Na enige tijd
biechtte hij op dat hij alles in scène had gezet
om zijn protest kracht bij te zetten. Het ge
wraakte toneelstuk werd uiteindelijk niet op
gevoerd. Croiset verdween jarenlang in de
anonimiteit.
„Over mijn motieven wil ik niet uitweiden,
ik zeg alleen dat ik in die tijd zwaar overspan
nen ben geweest. Ik had véél en véél te hard
gewerkt. Droom en werkelijkheid gingen
door elkaar heen lopen. Toen ik daarna bij
mijn positieven kwam, schrok ik me kapot.
Wat heb ik gedaan?! Hoe kan ik al die bescha
digingen die ik bij anderen heb veroorzaakt
goedmaken? Ik had me in mijzelf kunnen te
rugtrekken, maar ik ben juist naar buiten ge-
set bij de presentatie (14 november 1989) van het boek dat hij
tar aanleiding van 'De Affaire'. - foto archief nieuw anefo
treden. Ik ben de confrontatie aangegaan.
Dat is toch mijn karakter, dat vechten. Ik
denk dat ik sterk ben, dat ik een kracht heb
die me vroeger heeft dwars gezeten, waar ik
niet goed mee ben omgesprongen. Ik weet
bijvoorbeeld nog goed dat ik mijn succesvolle
solovoorstelling 'Een zekere Vincent' over de
briefwisseling tussen Vincent van Gogh en
zijn broer Theo in Parijs wilde spelen in het
Frans. Dat móest en dat zóu. Daarvoor heb ik
anderhalf jaar Franse les genomen en geoe
fend tot ik het kon. En ik héb het in Parijs ge
speeld, in het Frans. Die drang, die ik in alles
had in die tijd, kwam allemaal voort uit on
rust. Ondefinieerbaar, onverklaarbaar. Nou
ja, het zal wel te maken hebben gehad met
een gevoel van miskenning, die er nota bene
helemaal niet was, maar die ik toch voelde.
Nu zeg ik: waaróm moest ik altijd zo nodig,
waaróm was ik zo gedreven? Dat is krankzin
nig geweest, een obsessie bijna. Die voorstel
ling is een aanslag geweest op alles, niet al
leen op mijn eigen lichaam en geest, maar op
mijn hele omgeving.
Ik dacht altijd: ik ben niet kapot te krijgen.
Tot die klap kwam. Dat hoor je zo vaak hè,
dat de sterksten doorgaan tot ineens het punt
komt dat ze breken. Maar het voordeel is: de
allersterksten kunnen zich ook herstellen en
ik behoor tot die groep. Voor het zo ver is, ga
je wel eerst door hele diepe dalen hoor. Het is
hard werken, hard werken aan jezelf. Ik ben
door veel denken, praten en schrijven gaan
inzien waar mijn fouten lagen. Hier in huis is
het zelfs zo dat we spreken over een periode
vóór JC en een periode na JC. Het is naar dat
er zo'n nare, ingrijpende gebeurtenis voor
nodig is geweest, maar ik ben er een ander
mens door geworden. Ik wil niet zeggen een
beter mens, want dat klinkt vreselijk hoog
hartig, maar wel menselijker, socialer. Ik ben
minder egocentrisch, minder egoïstisch. Ik
ben gaan inzien dat mijn vrouw Puck, mijn
zoons Niels en Vincent, en mijn vrienden be
langrijker zijn. Mijn gezin is veel meer op de
eerste plaats gekomen en vriendschappen
onderhoud ik veel beter dan vóór JC. Als ik
had beseft dat je wezenlijk kunt veranderen,
zou ik veel minder angsten en twijfels heb
ben gehad. Misschien was het dan ook nooit
tot die daad gekomen. Het is tragisch dat
mijn handelen zoveel mensen narigheid
heeft bezorgd, grote narigheid. Maar voor
mijzelf is het, hoe tegenstrijdig het ook lijkt,
niet zinloos geweest."
Kwaliteiten
Jules Croiset op de bank. In zijn nieuwe wo
ning, tweehoog in Amsterdam. Hartje stad,
toch stil. Veel bomen, zon op het balkon. Bo
venaan de trap wacht -zijn vrouw Puck elke
bezoeker op. Of ze zo vriendelijk willen zijn
hun schoenen uit te doen. De vloerbedek
king, moderne geeltint, ligt er net en is o zo
besmettelijk. „Ik durf dat niet te vragen", zegt
de acteur, op sloffen. „Maar Puck heeft wel
gelijk, want het zou zonde zijn."
Hij is net terug uit Gent, waar hij een flat
bewoont en geregeld speelt of regisseert. Pas
nog was hij in een stuk drie uur aan het
woord in een moordend tempo. „Geloof het
of niet: ik kende de rol in een week. Ik ben
gezegend met een waanzinnig geheugen én
ik kan me verschrikkelijk goed concentreren.
Ook als ik met meerdere stukken tegelijk be
zig ben, vergis ik me nooit. Wel denk ik elke
keer als ik aan iets nieuws begin: zal het niet
minder worden? Dan merk ik dat ik juist elke
keer sneller leer. Ik schrijf alles in een schrift,
met mijn eigen rol in een andere kleur. Om
dat ik een fotografisch geheugen heb zie ik,
als ik het even niet weet, de pagina voor me
en de plaats waar mijn rol staat. Dat helpt bij
het leren. Ik vergeet ook zo slecht. Eén van
mijn beste rollen, 'Een zekere Vincent', die
ken ik nu nog. Ook in het Engels. Mijn her
sens zijn zoals het lichaam van een sport
man. Ik houd mijn hersenpan in conditie.
Niet voor niets komt dementie niet of nau
welijks voor bij acteurs. Het prachtigste voor
beeld is Mary Dresselhuys. Die is toch onge
looflijk, op weg naar de honderd en nog zo
helder als glas.
Met teksten heb ik dus geen moeite, ook
niet als er een paar door elkaar heen gaan.
Wat wel een probleem was: in België merkte
ik dat ik voor het eerst sinds De Affaire lichte
lijk overspannen aan het worden was. Ik had
een vol hoofd én een grote verantwoordelijk
heid. Daar heb ik een beetje een knauw van
gekregen. En ik ben er van geschrokken, want
ik heb na De Affaire gezegd: dat overkomt me
nooit meer. Ik heb me direct voorgenomen
om het rustiger aan te gaan doen. Daarom
ben ik ook naar Amsterdam gekomen, kan ik
eindelijk genieten van ons nieuwe huis.
Tja, dat is wel waar: ik sta straks 264 keer in
Anatevka, dat is niet echt rustiger aan doen
Jules Croiset: „Toen ik na De Affaire bij mijn positieven kwam, schrok ik me kapot. Wat heb ik gedaan?! Hoe kan ik al die beschadigingen die ik bij anderen heb veroorzaakt
goedmaken?" foto gpd roland de bruin
hè? Met dien verstande, dat ik heb geleerd
om tegenwoordig ook vréselijk lui te zijn. Er
zijn dagen dat ik helemaal niets doe, alleen
maar lezen, tv kijken, naar mijn stamcafé
gaan. Die rol in Anatevka zal vooral fysiek
veel van mij eisen. Qua tekst is het redelijk
eenvoudig. Ook dat zingen zal wel gaan, al
heb ik nu al de zenuwen dat ik de inzet van
de dirigent mis. Zangtechnisch kan ik het
aan, ik heb wel vaker gezongen, maar ik
neem nog een aantal lessen, want ik moet
toch het beroemde duet 'Lachajiem' zingen
met niemand minder dan Henk Poort. Ik doe
het voor het eerst, en het is iets heel anders.
Ik heb voornamelijk naam gemaakt als een
acteur die graag en veel ellenlange clausen en
monologen speelt, maar ik vraag me af wat
makkelijker is: in je eentje de 'Satiren' van Ju-
vinalis spelen of 264 keer Anatevka? In elk ge
val vind ik het heel leuk om eens zoiets te
doen en ik ben erg benieuwd hoe het is om
een jaar in 'De Stal' van Joop van den Ende te
zitten. Anatevka is een heel mooi stuk waar
van ik niet vind dat het niet bij mij zou pas
sen. Ik had een andere rol volgens mijn 'nor
male' patroon klaar liggen, maar de uitdaging
voor iets nieuws heeft het gewonnen. De eer
lijkheid gebiedt mij wel te zeggen, dat de
'/rouwen van mijn zoons me hebben overge
haald. Ik had aanvankelijk niet veel trek in
een auditie, want ik dacht inderdaad: voor
dat publiek ben ik geen bekende naam, ik
ben nu eenmaal meer een 'klassiek' acteur,
dus dat wordt nooit wat. Maar mijn schoon
dochters hadden gezegd: dóen, doén, want
wij willen ook wel eens over een rode loper
naar Carré."
Steun
„Na De Affaire heb ik een paar jaar gedacht:
het is afgelopen met me. Ik steunde in die
tijd enorm op mijn gezin. Ik heb altijd goed
van mijn werk kunnen leven, maar er kwam
van mij ineens geen cent meer binnen en
mijn vrouw heeft heel lang drie banen gehad
om de kost te verdienen. Mijn zoons hebben
het ook steeds voor mij opgenomen, ondanks
alles wat er over hen heen kwam. Ze hebben
ook alle twee voor het toneel gekozen en zijn
daarmee al de vijfde generatie Croiset op de
planken. Zij leren het vak op de Toneelschool
en ik bemoei me er af en toe mee. Maar niet
zoals Max het mij en mijn broer Hans heeft
geleerd. Max, zó noemden wij onze vader.
Wij hebben nooit papa gezegd. Mijn zoons
noemen mij meestal Maupie. Dat komt van
Maupie Schlemiel. Ik had altijd pech, ik
stootte me altijd en gooide vaak dingen om.
Toen mijn broer Hans en ik een jaar of elf
waren, zei Max tegen ons: wat wordt het? To
neel? Dan beginnen nu de lessen. Hij was een
fantastische leraar, maar niet zo'n goede op
voeder. Het was geen warme man. Hij was
joods. Tijdens de oorlog kon hij onderduiken
in Den Haag en is daardoor ontsnapt aan de
kampen. Na de oorlog heeft hij er met geen
woord over gerept. Zoals zoveel kinderen uit
de tweede generatie hadden ook wij een
zwijgende vader. Die tweede generatie door
breekt dat zwijgen. Ik denk dat mijn emotio
nele verzet destijds tegen dat stuk van Fass
binder ook daaruit is voortgekomen. Max
schreef wel boeken vol met poëzie en die zijn
doordrenkt van de oorlog. Hij kon het niet
hanteren. Misschien had hij ook een schuld
gevoel: waarom zijn er miljoenen joden ver
moord en ik nou net niet?
Mijn broer Hans had eigenlijk altijd proble
men met Max, Hans is gecompliceerder dan
ik. Tussen Max en mij ging het wel, ik kon
goed met hem opschieten, heb hem ook al
tijd bewonderd als acteur. Als er dingen wa
ren die me dwars zaten, dacht ik altijd: ach,
laat maar. Dat is nu wel anders met me. Als
het echt nodig is ga ik geen enkele confronta
tie meer uit de weg.
Het toneel, dat me dus met de paplepel is
ingegoten, is goed beschouwd mijn redding
geweest. Drie, vier jaar na De Affaire is het
herstel begonnen. De eerste rol kreeg ik in
een Belgische gezelschap. Het stuk werd geen
succes, maar ik heb er diverse vriendschap
pen aan overgehouden. De 'oude' vriend
schappen van acteurs als Jules Royaards, An-
dré van den Heuvel en Kitty Jansen zijn ook
van onschatbare waarde geweest. Zij zijn al
tijd achter me blijven staan. Daardoor durfde
ik weer met mijn collega's te gaan spelen en
dat is mijn grote geluk geweest; ik werd met
open armen ontvangen. Ik weet nog heel
goed dat ik voor het eerst weer in Nederland
optrad, in een stuk van Aeschylos. In De Uit-
krant stond toen een artikel waarin ik werd
opgeroepen bij mijn opkomst naar voren te
komen en mijn verontschuldigingen aan het
Nederlandse volk aan te bieden. Dat heb ik
geweigerd. Al mijn collega's zeiden: we staan
als een kordon om je heen als er ook maar
iets gebeurt. Die voorstelling heb ik op een
videoband en elke keer als ik er naar kijk,
krijg ik weer kippenvel.
Hard werken
„Er zijn zoveel dingen die geholpen hebben.
Mijn vrouw Puck vond het na alle narigheid
voor de kinderen een leuk idee om een hond
te nemen, dat hadden ze altijd al graag ge
wild. Het werd een zwarte Labrador, die we
Mottek noemden, dat is Liefje in het He
breeuws. Door die hond kregen we ook
steeds kinderen uit de buurt bij ons over de
vloer, die kwamen met de jongens mee. Die
kinderen bleven spelen, vaak met de hond, ik
zette dan thee voor ze of schonk fris in, met
koekjes erbij. Die kinderen zagen dat het bij
die 'die rare vader' thuis heel leuk en gezellig
was. Ik heb daar van genoten. Dat verzin je
toch niet, dat een hond zoveel voor je kan be
tekenen?! Hij is voor ons nog altijd de Zwarte
Pleister.
Daarnaast heb ik me kapot gewerkt. Ik
kreeg langzaam maar zeker weer rollen, grote
rollen. Ik heb klappen gehad, maar na drie,
vier jaar werden dat schouderklopjes. De in
nerlijke kracht die me eerst heeft opgebro
ken, heeft er daarna voor gezorgd dat ik hier
nu als een heel gelukkig mens kan zitten.
Vroeger wilde ik alles zien, werd ik opgeslokt
door toneel, nu blijf ik liever thuis met Puck.
Ze heeft zo veel gedaan en nu hoeft ze niet
meer te werken, kan ze doen wat ze wil. Daar
geniet ze van, maar ik geniet daar ook van.
Het is heerlijk om thuis zijn, lekker op de
bank of op het balkon, met z'n tweeën. We
zijn oer-gelukkig. Kom, laten we een glas wit
te wijn nemen. Hen Elzasser, ik ben een El-
zas-freak. Op het leven. lachajiem! Een tijdje
geleden geleden zat ik met Niels en Vincent
bij Ajax. Ik voelde me zó trots... Al die narig
heid waarin ze me zo hebben gesteund en
hoe hartstikke goed het nu ook met ze gaat.
Toen ik naar ze keek, daar op die tribune...
Dat zijn de grote geluksmomenten in het le
ven. Daar mogen we wel op drinken. Lacha
jiem!"
Jules Croiset in zijn solovoorstelling 'Een zekere Vincent'. „Die rol wilde
ik spelen in het Frans. Dat móest en dat zóu. Daarvoor heb ik anderhalf
jaar Franse les genomen en geoefend tot ik het kon. En ik héb het in Pa
rijs gespeeld, in het Frans." foto archief pr
