De dwang van de blaas
lot spots aan de wandel
Wetenschap Techniek
\m
WÊÊ
Speciaal centrum voor bedplassen
MDERDAG 4 JUN11
we d uiel over bewegende continenten achterhaald?
'Hot spots' veroorzaken vulkanen
HAAG BEN APELDOORN
edien ÜeP de aardmantel gele-
'cn 'hotspots', waardoor vulka-
over. en hele vulkanische bergke-
i ontstaan, bewegen zelf ook
e en" als de aardplaten die er
hls. -heen schuiven. Geologen
de Vrije Universiteit van
jterdam hebben dit in een
erzoeksproject aangetoond,
e vondst kan ingrijpende
ilgen hebben voor het in
rt brengen van bewegings-
1 ting en snelheid van de vele
e aardschollen, waaruit de
ikorst bestaat. Ook kan het
ïwe inzichten verschaffen in
jrootschalige, zogeheten
ntelconvectie' waarbij gi-
tische gesteentepartijen
r beneden en elders weer
loog bewegen.
spots (oftewel mantelplui-
1) zijn in feite enorme reser-
II s van diep uit de aarde om-
g stijgend magma. De on-
901 (ing bewegende aardplaten
v/ uiven traag over de reser-
s heen. Wanneer een zwak-
r 9evr' ilek of een breuk recht bo-
het reservoir is geschoven,
servi ^et magma l^gs die plek
}ijjk de oppervlakte komen. Zo
staat een vulkaan. Op een
tal plaatsen op aarde zijn op
manier zelfs hele vulkaanke-
ontstaan. De in de Stille
advert?aan liggende rij vulkaanei-
14354slen van Hawaii is daarvan
32350(VOorbeeld.
belangrijkste eilanden van
i in hasarchipel, Hawaii, Maui, Mo-
>)e O^u en Kauai zijn eigen-
5 prj(niet meer dan de boven de
-aan uitstekende toppen van
k P^^aankegels. Hawaii zelf, on-
1O6-17 eer even groot als onze pro-
tie Gelderland, bestaat zelfs
I+ dire^es tot ac^lt l^g sla-
3906-iide vulkanen.
TTTTrgeologen hebben voor hun
clerzoek ook de leeftijden
OÜDQgesteld van een aantal vul-
-4 uur ten in het westelijke deel van
luiskor^tille Oceaan. Daarvan be
ll zkn agt de hoogste ouderdom
6*17.4i miljoen jaar. Deze ouder-
nsbepalingen konden nauw-
Irig worden gedaan door de
houding tussen twee iso-
en van het edelgas argon te
>alen in het gesteente van de
vvukaanbergen.
yj 1 vergelijking met andere da-
L^^ngsmethoden is dit de
W jiwkeur igs te zegt drs.
'Hot spots' zijn magma-
opstuwingen die
zich op diverse
plaatsen in de
aardmantel be
vinden. Als een
aardschol over
zo'n hot spot
heen schuift,
dan kan er op
een zwakke
plek in de aard
korst een vulkaan
of soms een hele
kaanketen ontstaan.
Een goed voorbeeld van
zo'n vulkaanketen is de
Hawaii-eilandengroep.
'Ring of fire'
cirkel van
vulkanische
activiteit
Onder de aard
korst bevinden'
zich enorme
III magma-reser-
J' voirs (mantel-
J pluimen). Het
P magma is afkom
stig uit het binnen
ste der aarde. Op som
mige plaatsen reikt het
Magma tot vlak onder de
uit aardschollen bestaan
de aardkorst.
doofde havva,i ÉUNhi
De 'hot spot' bij Hawaii
Bewegingsrichting
van de aardschol r r
Aardkorst
Bestaan hazelmuis staat op de tocht
DEN HAAG PETER DÉ JAEGER
De hazelmuis (Muscardinus
avellanarius) wordt met uitster
ven bedreigd. Het zeldzame
knaagdiertje kan worden gered
door zijn leefgebied aan de rand
van het bos in stand te houden.
De overgang van bos naar gras
land verloopt nu veel te abrupt.
Dit blijkt uit een studie van het
Instituut voor Bos- en Natuur
onderzoek (IBN-DLO) te Wage-
ningen.
Onderzoeker Ruud Foppen:
„Weilanden grenzen te dicht
aan het bos. Koeien vreten de
opkomende ruigtes weg. Het
zou beter zijn om de bosrand te
verbreden tot een meter of vier,
waar struiken en kruiden groei
en. Daar voelt de hazelmuis
zich thuis."
Vroeger strekte het leefgebied
van de muis zich uit tot bij
Nijmegen. Nu leven er naar
schatting nog maar een paar
honderd tot enkele duizenden
hazelmuizen in ons land. „De
kans dat je een hazelmuis te
genkomt is vrijwel nul. Het
beestje is vooral 's nachts actief
en komt alleen voor tussen de
riviertjes De Geul en De Gulp in
Zuid-Limburg", aldus Foppen.
Het aantal hazelmuizen wisselt
jaarlijks heel sterk. De muizen
planten zich slecht voort, als er
in het najaar te weinig voedsel
Een hazelmuis (overgenomen uit 'Kijk op de natuur* van Bosch en
Keuning). archieffoto
beschikbaar is. Het knaagdier
tje, dat anders dan andere mui
zen zich vooral in bomen en
struiken ophoudt, jongt pas laat
in de zomer. De hazelmuis leeft
dan van vruchten, vooral bra
men die langs de bosrand groei
en. Vlak voor zijn winterslaap
propt de muis zich vol met vet
rijke eikels en beukenoten en
slaapt van begin november tot
diep in het voorjaar.
Foppen: „Een strenge winter is
gunstig, want dan slaapt hij ge
woon door. Kwakkelwinters zijn
funest. Als hij wakker wordt is er
namelijk geen eten te vinden.
Daardoor is de populatie na een
zachte winter sterk uitgedund."
Om dergelijke klappen op te
kunnen vangen moeten er vol
gens Foppen meer plekken ko
men waar de hazelmuis kan le
ven. Nu zijn er nog maar drie
vindplaatsen met elk slechts en
kele tientallen hazelmuizen.
De hazelmuis kan zich boven
dien moeilijk verplaatsen naar
andere leefgebieden. „De na
tuurterreinen in ons land zijn te
klein en te geïsoleerd. Er zou
den verbindingen of corridors
moeten worden aangelegd tus
sen de versnipperde stukjes na
tuur. Dan kan de muis zijn
voedsel ergens anders gaan zoe
ken."
Anthony Koppers, die op dit on
derzoek in september hoopt te
promoveren. „We krijgen er
nauwkeurigheden mee van
twee tot vijf promille. De ouder-
domsverschillen tussen de vul
kanen van een eilandenreeks
moeten een afspiegeling zijn
van de snelheid waarmee de be
treffende aardschol over de hot
spot heen beweegt. De relatie
daartussen moet dus lineair
zijn. Door de precieze ouder-
domsbepalingen vallen kleine
verschillen al direct op."
De ouderdomsbepalingen en de
onderlinge ligging van de vulka
nen bleken niet in een lineaire
relatie te brengen met de bewe
ging van de Pacifische plaat ter
plekke. Volgens Koppers lag het
daardoor voor de hand aan te
nemen dat ook de hot spots zelf
bewegen, met snelheden verge
lijkbaar met die van de erboven
liggende aardschollen: jaarlijks
enige centimeters.
Deze aanname heeft ingrijpen
de gevolgen voor de bestude
ring van de plaattectoniek en
voor de daaronder plaatsvin
dende gesteentestromingen in
de aardmantel. Het kan nieuwe
gegevens opleveren over de
hoeveelheid gesteente die in de
diepte verdwijnt en weer naar
boven komt.
En dat niet alleen: als de hot
spots inderdaad in de aardman
tel ronddolen, dan kunnen het
moeizaam ontwikkelde model
over bewegende continenten
wel vergeten. Dan is het niet
langer zeker hoe de aarde er
heel vroeger uitzag. En öf er ooit
wel sprake was van oerconti-
nenten waarbij de werelddelen
van nu aan elkaar vastgeklon
ken zaten.
Vaste grond onder onze voeten?
Welnee. Zelfs de hot spots zijn
aan de wandel.
Nieuw middel met minder bijwerkingen
^^plassen komt vaak voor. Een op de zes kinde- markt gekomen, variërend van geneesmidd
i plast op zesjarige leeftijd nog in bed. Ook bij
wassenen speelt het probleem: uit onderzoek
Jkt dat ongeveer 85.000 volwassenen er last van
ïft. Over de problematiek is weinig bekend,
"Idat op plassen in bed nog altijd een taboe
~t. In Uithoorn is sinds kort een speciaal infor-
—tiepunt gevestigd, het Kenniscentrum Bed-
Issen. Geïnteresseerden (ouders, patiënten) en
ipverleners kunnen er terecht voor advies en
richtingen.
- gebied van bedplassen zijn de laatste jaren
aantal nieuwe behandelingsmethoden op de
markt gekomen, variërend van geneesmiddelen
tot speciale bedplaskampen en droogbedtrainin-
gen. Veel mensen zijn van deze ontwikkelingen
niet op de hoogte. Het centrum wil daarin veran
dering brengen.
Behalve het geven van voorlichting houdt het
centrum zich bezig met coördinatie van onder
zoek en het bedenken van nieuwe behandelings
methoden. Het kenniscentrum is een initiatief
van TNO, een aantal specialisten,'incontinentie-
verpleegkundigen en een huisarts.
(Het centrum is bereikbaar tijdens kantooruren
via tel. 0297 - 532 634)
De overactieve blaas is een van de meest voorko
mende oorzaken van urine-incontinentie. Wie er
last van heeft moet voortdurend plassen en ver
liest enkele malen per dag onvrijwillig een grote
hoeveelheid urine. Dit in tegenstelling tot andere
vormen van urine-verlies, zoals inspannings-in-
continentie of overloop-incontinentie, waarbij
mensen doorgaans druppelsgewijs plas verliezen.
Meer dan 800.000 Nederlanders lijden aan een of
andere vorm van onvrijwillig urine-verlies.
Bij mannen is een overactieve blaas de belang
rijkste oorzaak van urine-incontinentie, bij vrou
wen staat deze vorm van urine-verlies op num
mer twee. Mensen met een overactieve blaas voe
len heel vaak de aandrang tot plassen, soms meer
dan tien keer op een dag. Daarom spreekt men
ook wel over aandrang-incontinentie. De blaas-
spier knijpt onverwacht samen en vaak stroomt
de blaas dan meteen leeg. In veel gevallen is de
tijd te kort om het toilet te halen. De geprodu
ceerde hoeveelheid plas is aanzienlijk, in tegen
stelling tot andere vormen van urine-verlies.
Volgens uroloog Dr. E.J. Messelink van het Acade
misch Medisch Centrum in Amsterdam is de oor
zaak van een overactieve blaas niet bekend. „De
oorzaak is idiopathisch, dat wil zoveel zeggen als:
we weten hoe het komt. Bij een deel van de pa
tiënten is er sprake van een neurologische afwij
king, een beschadiging van de zenuwen. We zien
vaak een overactieve blaas bij aandoeningen als
Parkinson en multiple sclerose."
De aansturing van de blaas is nogal ingewikkeld.
Er zitten een heleboel ontvangers (receptoren) in
de blaas, die gevoelig zijn voor bepaalde prikkels
en zo de blaas aanzetten tot samentrekken. Van
daar dat het moeilijk is om de precieze oorzaak te
achterhalen.
Een overactieve blaas kan iemand behoorlijk be
lemmeren in zijn normale doen en laten. Dr.
Messelink: „Iemand die wel dertig keer op een
dag moet plassen, is daar behoorlijk mee bezig.
Ter vergelijking: normaal plas je zeven keer per 24
uur! Een overactieve blaas heeft een enorme soci
ale impact. Mensen denken aan niets anders
meer. Het leven wordt beheersd door één ge
dachte: wéér is het toilet. Daarom durven sommi
ge mensen niet meer de deur uit te gaan. Wie aan
inspannings-incontinentie lijdt voelt de plas
meestal aankomen, bijvoorbeeld bij sporten, til
len of de trap oprennen. Wie aandrang-inconti
nentie heeft, wordt er min of meer door overval
len. En op het moment dat je het voelt aanko
men, is het vaak al te laat."
De meest simpele oplossing voor een overactieve
blaas is om mensen te leren de urine op te hou
den en de plasaandrang te onderdrukken door
het trainen van de bekken-bodemspieren. Ook
piastraining is een optie, waarbij iemand moet
proberen om de periodes tussen twee urinelozin-
gen steeds langer te maken. Een andere mogelijk
heid is het dragen van incontinentiemateriaal.
Chirurgische ingrepen hebben bij een overactieve
blaas meestal niet zoveel effect. Ook kunnen me
dicijnen wcrrden voorgeschreven, die de sa
mentrekking Vein de blaas verminderen. Deze
middelen blokkeren de receptoren in de blaas en
remmen de samentrekking. Probleem is dat deze
middelen ook op andere plekken in het lichaam
met dergelijke ontvangers werken, zoals op
speekselklieren en traanbuizen. Uit onderzoek
blijkt dat de meeste patiënten stoppen met medi
cijnen vanwege de hinderlijke bijwerkingen.
Fabrikant Pharmacia Upjohn komt deze
maand met een nieuw middel op de markt: De-
trusitol. Dit middel (met als grondstof tolterodi-
ne) werkt volgens de fabrikant minder sterk op de
speekselklieren.
PUZZEL
eken rf
fööertx
5
9
2
6
7
7
2
9
10
3
4
10
7
9
8
4
10
4
9
1
5
7
9
2
1
2
9
6
5
2
6
3
4
10
7
7
3
10
7
7
2
t. ste
De Yai
:keld vt
3oordnL_
1
2
3
4
5
e
7
8
9
10
Jat opgave
i noemt
OPLOSSING
/angslUTELWOORD
ïaak ^sommige vakjes staat een ge-
I dat correspondeert met een
ital in de balk onderaan. De
tters die ingevuld worden in de
pikjes met een getal, kunnen
Brok op de balk worden ingevuld.
ISgrticaal vormen de letters in de
irste en derde kolom ook een
aterspA0rd. Hoe luidt het sleutel
boord?
^^Klaargemaakte snee brood;
^^Rfogel; 3. inachtneming; 4.
JUfgrijp; 5. wettelijke bepalin-
HHjyn aangaande de vererving; 6.
idiaan; 7. zekere laag in deat-
losfeer; 8. kermisattractie.
CRYPTOGRAM
soest
t--t-
oever
f--n-stal
j apon-e-o
a-l-o-n-s
spoorloos
-m-i-r-e
oppasser
W££TJ£ MAT?
kS£ €~FEL£AS
&ONDJ£ (SOLF.
J£ \S£&LS£ST,
&AAtTj£ MDf*
BAS SUS J£
kVAASrOO/C.
kU£ 8&&AS/V&V ASOLB /8,Z>SVUZ
SLA AA/ US£ 0£ BAL L/rrOS A-AOL£
BAS £>AV TEJ&sGASAAB AFSiAO-
F/AATS.
TOMPOES
Tom Poes en de Grootdoener
Inderdaad bleek het springluik niet
sterk genoeg voor de massa van
commissaris Bas. Deze werd dan ook
niet opgeworpen en weggestoten,
zoals dit de ontwerper voor ogen had
gezweefd; nee, op stuitende wijze
werd de politiechef ter aarde ge
smakt - en daar zat hij nu. „Hebt u
zich bezeerd?" vroeg Tom Poes.
„Grrmps", gromde de heer Bas, lang
zaam opzwellend. „Neem me niet
kwalijk, mijn waarde", zei de profes
sor, die haastig uit zijn laboratorium
kwam gelopen. „Die beveiliging is
voor mijn wetenschappelijk werk..."
„Daar hoort die robot zeker bij!"
barstte de commissaris los. „Maar nu
is het uit! Hier gaat iemand een zwa
re pijp voor roken! O, wat gaat ie
mand hier een spijt van krijgen!" „Ja,
ja", suste de geleerde, „u hebt gelijk;
alleen krachtige maatregelen kunnen
zo'n robot onschadelijk maken, maar
u kunt op me rekenen. Zo lang die
machine rondwaart is er toch geen
sprake van ongestoorde panotropen-
observatie. Het zag er echter naar uit,
dat de robot niet langer rondwaarde.
Want juist op dat moment verdween
zijn metalen kruin borrelend onder
de modder van het moeras. „Dit
moet nu maar even", mompelde
heer Ollie bleek. „Alleen k-krachtige
m-maatregelen k-kunnen hier hel
pen. Het is die machine of ik!"
REDACTIE SASKIASTOELINGA 023-5150265
H
W
R
DOOR JAN VISSER
Een hogedrukgebied boven de Noordzee krijgt amper de tijd om zich
te manifesteren. Nabij de Deense westkust staat het weerglas vrijdag
middag op ruim 1025 hPa, zaterdagmiddag is het zwaartepunt al
naar de Baltische staten vertrokken.
Door deze ontwikkeling wordt er geen stabilisering van het weerbeeld
verwacht. In de loop van vrijdag dringen onweersbuien door tot het
zuidwesten van het land en het zou mij niets verbazen wanneer de
buien tegen of tijdens de avond ook vat krijgen op onze streken. Voor
de rest is het morgen een aardige dag met perioden met zon, een
zwakke tot matige oost tot noordoostenwind en maximumtemperatu
ren tot 23 graden.
Op zaterdag trekt een storing vanuit Frankrijk via ons land naar Dene
marken. Onweersbuien die met dit systeem samenhangen trekken
dan over Nederland. Het is op dit moment echter nog niet duidelijk
hoe zwaar ze zullen zijn en gedurende welk dagdeel ze hun opwach
ting maken. Vrij zeker is wel dat we ons in vochtig warme lucht bevin
den. Daarin bereiken de temperaturen, afhankelijk van de hoeveel
heid zonneschijn, waarden omstreeks 27 graden. In de kustgebieden
wordt het waarschijnlijk niet zo warm omdat de wind uit het westen
gaat waaien. Op zondag neemt de warmte verder af.
De enorme hoeveelheid regen die dinsdagmiddag in Bleiswijk is ge
vallen berust waarschijnlijk op een misverstand. Berichten uit de re
gio Bleiswijk duiden niet op een dergelijke stortvloed en op het ge
maal De Kooi werd niet meer dan 26 mm opgevangen. De meeste re
gen viel in Waddinxveen waar 38 mm werd opgevangen. Verder in Ha-
zerswoude en Moerkapelle 37 mm. Gisteren vooral in de oostelijk
helft van Zuid Holland en in de regio Schiphol buien maar het westen
van de regio bleef droog. De maximumtemperaturen kwamen uit op
zo'n 20 graden (Schiphol 19,6).
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag
Noorwegen:
Veel bewolking en van tijd
tot tijd regen, In het uiter
ste noorden mogelijk kans
op sneeuw. In het zuiden
droger en geleidelijk meer
zon. Middagtemperatuur
meest tussen 9 en 18 gra-
Zweden:
Vooral in het noorden en
midden veel bewolking en
van tijd tot tijd regen In
het zuiden meest droog en
geregeld zon. Morgen ook
in het midden beter. Mid
dagtemperatuur van 10
graden in Lapland tot 20
graden in het zuiden.
Denemarken:
Morgen meest droog en
perioden met zon. Morgen
meer bewolking en enkele
(onweers)buien Middag-
temperatuur oplopend
naar boven de 20 graden.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Morgen vooral in Engeland perioden met
zon en droog. Elders meer bewolking en
van het westen uit buien. Morgen overal
kans op buien. Middagtemperatuur van
14 graden in het noorden tot ongeveer
19 graden in het zuiden van Engeland.
Morgen iets hoger.
België en Luxemburg:
Morgen eerst flinke zonnige perioden
Van het zuiden uit meer bewolking en
enkele regen- of onweersbuien. Middag
temperatuur rond 25 graden
Noord- en Midden-Frankrijk:
Aanvankelijk nog zonnige perioden,
maar geleidelijk meer bewolking en en
kele regen- of onweersbuien. Middag
temperatuur oplopend naar 25 tot 30
graden.
Portugal:
Later op de vandaag van het westen uit
wolken, gevolgd door een enkele regen-
of onweersbui. Middagtemperatuur on
geveer 25 graden, vlak bij zee wat lager.
Madeira:
Vandaag buiig. Morgen meest droog en
flink wat zon. Middagtemperatuur onge
veer 22 graden
Spanje:
Flinke zonnige perioden. Vooral morgen
en in het zuiden enkele forse regen- en
onweersbuien. Maxima ongeveer 30 gra
den, in het noordwesten rond 20 gra-
Canarische Eilanden:
Vandaag enkele wolkenvelden en kans
op onweersbuien. Morgen wordt het
droog en schijnt de zon weer Middag
temperatuur ongeveer 25 graden
Marokko:
Westkust: zon, maar ook toenemende
wolken en vooral morgen een regen- of
onweersbui. Middagtemperatuur onge
veer 25 graden
Tunesië:
Vandaag wolken en een paar forse re
gen- en onweersbuien. Morgen droog en
flink zonnig. Middagtemperatuur ruim
boven de 30graden.
Zuid-Frankrijk:
Droog en steeds zonniger. Vandaag in de
Alpen nog bewolkt-en kans op een paar
stevige regen- of onweersbuien. Middag
temperatuur ongeveer 25 graden, mor
gen enkele graden hoger en lokaal 30
Mallorca en Ibiza:
Geregeld zon, ook dikke stapelwolken en
beide dagen kans op een regen- of on
weersbui. Warmer met maxima van on
geveer 28 graden.
Italië:
Van het noorden uit meer wolken en tot
aan Rome kans op een regen- of on
weersbui. Zeer warm met op veel plaat
sen maxima boven de 30 graden, mor
gen iets minder warm.
Corsica en Sardinië:
Flink wat zon. ook wolken en kans op
een regen- of onweersbui. Middagtem
peratuur rond 30 graden.
Malta:
Zonnig en warm met maxima ruim bo
ven de 30 graden. Kleine kans op lo
kaal, maar fors onweer.
Griekenland en Kreta:
Zonnig. Op de Egeische Zee stevige
noordenwind. Maxima ongeveer 28 gra-
Turkijeen Cyprus:
Zonnig. Langs de Turkse westkust vrij
veel wind. Middagtemperatuur iets on
der de 30 graden.
Duitsland:
Eerst half tot zwaar bewolkt en af en toe
regen, ook kans op fiks onweer. Later
van het westen uit een stuk droger en de
zon erbij Middagtemperatuur meest
tussen de 20 en 25 graden.
Zwitserland:
Vandaag aan de bewolkte kant en enkele
regen- of onweersbuien Morgen meest
droog en perioden met zon. Maxima on
geveer 24 graden.
Oostenrijk:
Half tot zwaar bewolkt en een paar forse
regen- of onweersbuien. Morgen droger
en van het westen uit de zon. Maxima
morgen ongeveer 26 graden, vandaag
nog iets boven de 30 in de buurt van
Wenen.
Polen:
Bewolking en enkele regen- of onweers
buien. In de loop van morgen van het
westen uit droger en wat zon. Maxima
ongeveer 24 graden.
Tsjechië en Slowakije:
Half tot zwaar bewolkt en een enkele re
gen- of onweersbui Morgen in Tjechië
droog en opklaringen. Middagtempera
tuur ongeveer 25 graden
Hongarije:
In de loop van vandaag wolken en kans
op onweer. Morgen buiig. Iets minder
warm met een middagtemperatuur ruim
onder de 30 graden.
VRIJDAG 5 JUNI 1998
Zon- en maanstanden
Zon op 05.23 Zon onder 21.52
Maan op 16 46 Maan onder03.35
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 01.26 13.45 00.59 13.18
Laag 08,40 21.46 08.21 21.27
Weerrapporten 04 juni 08 u
