Soeharto of Habibie,
wat maakt het uit'
Als een Javaanse koning
Habibie is vooral een geniale kletsmajoor
Feiten &Meningen
Economie geruïneert
door de Soeharto-claE£
'Een sympathieke en
ondiplomatieke man'
Dikke vrienden
\F
m
VRIJDAG 22 ME11998
Ze juichten en dansten, ze omhelsden elkaar en ze sprongen in de vijver.
Op het terrein van het Indonesische parlement konden studenten hun
vreugde gisterochtend niet op. President Soeharto had zojuist de macht
overgedragen aan B.J. Habibie. Elders in Jakarta bleef het opmerkelijk
stil. „De prijzen blijven hoog, mijn inkomen laag", schampert Mocha-
mad, uitbater van een eetstalletje. „Soeharto of Habibie, wat maakt het
uit?"
Om tien over negen gisteroch
tend is het plotseling voorbij.
Na 32 jaar presidentschap heeft
Soeharto de macht tijdens een
korte, sobere plechtigheid over
gedragen aan Habibie. Ambte
loos burger Soeharto loopt het
presidentieel paleis uit aan de
zijde van Tutut, zijn oudste
dochter. Een zwarte Mercedes
met gewone nummerborden
brengt hen naar lalan Cendana,
de straat in Centraal-Jakarta
waar Soeharto woont. Wat later
stapt Habibie ook in een li
mousine. 'Indonesia 1staat er
op de rode kentekenplaten.
Als in een Nederlands dorp de
lokale voetbalclub kampioen
wordt in een onderafdeling van
de KNVB, ontstaat er vele malen
meer feestgedruis dan wanneer
deze natie van meer dan 200
miljoen zielen eindelijk is be
vrijd van een der laatste auto
craten in de moderne wereld.
„Mooi dat hij weg is, maar het is
pas een eerste stap", zegt advo
caat Luthfïe Hakim. „We moe
ten eerst maar eens afwachten
welke koers Habibie gaat va
ren."
Omdat het Hemelvaartsdag is,
hebben de meeste Indonesiërs
viij. Het is rustig op straat. Flet
leger is minder nadrukkelijk
aanwezig dan de afgelopen da
gen. Alleen rond het centrale
plein Medan Merdeka zijn nog
troepen met tanks en pantser
wagens samengetrokken. Man
schappen met rode baretten
van het elitekorps Kopassus
blokkeren de wegen die toegang
verschaffen tot het presidentieel
paleis.
Ook in de oude villawijk Men-
teng is het leger nog nadrukke
lijk aanwezig. Pantserwagens
beheersen de hoeken van de
straat waar Habibie woont. Ook
de omgeving van oud-president
Soeharto's huis is voor het ge
wone verkeer niet toegankelijk.
Bij station Gambir houden rode
baretten in camouflagepakken
de wacht bij de hoofdkantoren
van Grup Humpuss en Grup Ti-
mor. Eigenaar van die bedrijven
is Soeharto's jongste zoon,
Tommy. Verderop babbelen
militairen met een straatmuzi
kant.
Alleen bij het parlementsge
bouw, waar studenten al drie
dagen bivakkeren, is van op
winding sprake. Ook hier slaat
de blijdschap over Soeharto's
vertrek echter snel om in scep
sis en het gevoel bij te neus te
zijn genomen. Vanaf het podi
umpje keert de ene na de ande
re spreker zich tegen de nieuwe
president. „Hij is een product
van Soeharto. Dat willen we
niet. Habibie moet weg!"
Overal hangen nog spandoeken
die het aftreden en de berech
ting van Soeharto eisen. Rond
het middaguur verschijnt het
eerste nieuwe spandoek: "Ver
drijf nu ook Habibie als presi
dent van de republiek'. Een stu
dentenleidster met een crème
kleurige islamitische hoofddoek
onderstreept dat slechts onmid
dellijke en grondige hervormin
gen acceptabel zijn. De studen
tenmassa klapt.
Naast de spreekster roffelt een
jongeman op een trommel. An
dere studenten gebruiken als
instrument stokïcen en lege 20-
literflessen waarin bronwater
heeft gezeten. In een hoek van
het terrein laat een student een
vlieger op. „Ik ben hier al drie
dagen", zegt hij. „Even iets an
ders dan naar toespraken luiste
ren."
Rond het parlementsgebouw
dromden dinsdag en woensdag
dik 30.000 studenten samen.
Gisteren waren het er hooguit
10.000. Velen zijn vertrokken
om wat slaap in te halen. „Maar
ze komen terug", zegt een stu
dent van de Universiteit van
Indonesië. „Want we gaan door
tot we ons doel hebben bereikt:
echte hervormingen en een pre
sident en een regering met
schone handen."
jakarta ronald frisart
correspondent
wond
nverhi
ijhaagj
alaya is
Het Amerikaanse tijdschrift nT'
bes schat het vermogen van
Soeharto op 32 miljard guli
Anderen vermoeden dat de
familie zelfs 80 miljard waai
Soeharto heeft zes kinderen
drie met de meeste invloed
dochter Siti Hardijanti Hasi [jiflJJ
('Tutut') en zijn zoons Barn!
Trihatmodjo en Hutomo
Mandala Putra ('Tommy'
Bambang (45) leidt de Bim; eft het
ra Group en Tommy (36) b< reikt. 1
de Humpuss Group. lende l
Tutut (49), in Soeharto's lat dankz
regering zelfs minister vans Cho C
ale zaken, heeft een belang ount E1
ongeveer 92 bedrijven en is
genaar van de Citra Lamtoi i
Gung Group. Vooral haar bi iXÏT3
lang in de tolwegen levertv,
op. Daarnaast bezit zij eeni
de deel van de Bank Centra!
Asia. Ook haar oudste bro"-"
git Harjojudanto heeft eeni
de in handen.
De drie zakenconglomerate
omvatten luchtvaartmaatsr
pijen, olieconcerns, wegen)
wers, autodealers, tolwegec
houtverwerkingsbedrijven,
dio- en televisiestations eni
geverijen. De echtgenoot va >ogeveei
sprn
en. Vol;
Tutut bezit ook een deel vai Mag o
mantara, het conglomeraai en. De
Tommy. De twee jongste dt JOgte n;
ters van Soeharto zitten eve eeviele
eens in dit bedrijf. Siti Hedii is in H
Herijadi, het vierde kind vai iegtuig
president, bezit de DayaT;
Matroa Groep.
Vooral de monopolies die a iers ger
kinderen van de presidenti
den toegewezen riepen biji iprJ,
IMF grote weerzin op. Bern tlllt
is het alleenrecht dat Tomr OHOvei\
bezit op kruidnagelen, heu nvveej<
misbare ingrediënt in de ka mcjinfe
teristieke Indonesische krei 5tgeste
sigaret. Dit monopolie is on irfoeva!
langs onder druk van het Ik! wcj hee
opgeheven. fcfront,
hartop
erledei
artverj
iordvoi
«nietc
iurd on
len or
ïwget
incie
smiljoi
„Habibie is intelligent, zéér in
telligent." Kort nadat de nieuwe
machthebber in Jakarta de eed
heeft afgelegd, doet de 82-jarige
Marcel Cats in Rijnsburg een
boekje open over de Indonesi
sche president. Cats was tussen
1979 en 1982 adviseur van Ha
bibie. toen minister van ontwik
keling en industrie.
Hij wil meteen een correctie
kwijt. „Habibie is familie van
Soeharto, een aangenomen
zoon. Hier noemen ze hem een
vriend, maar dat is niet zo. Hij
komt net als Soeharto uit een
arme familie. Toen hij tien was,
heeft Soeharto hem geadop
teerd."
Cats ging in 1979 naar Indone
sië. Daarvóór werkte de inge
nieur bij de Rijksuniversiteit
Leiden, als hoofd van de veilig
heidsdienst. Hij wekte er de in
teresse van de Indonesische mi
nister van onderwijs, Dodij, die
hem naar Indonesië haalde om
er mensen op te leiden. Latei-
werd Cats adviseur van Habibie.
„Hij was de meest Europees
denkende bewindsman van de
hele ploeg", herinnert Cats zich.
Tijdens zijn verblijf hoorde de
Rijnsburger al zeggen dat Habi
bie ooit Soeharto zou opvolgen.
„Onder de burgers, maar ook in
hogere overheidskringen werd
dat gezegd. En "onder generaals.
Ze vonden Habibie intelligenter
dan de andere ministers."
Cats is dat met hen eens. „Hij is
een zeer intelligente man, en
een sympathieke vent. Maar hij
is geen politicus en zeker geen
diplomaat. Ik acht hem niet ca
pabel als president. Hij is auto
ritair, niet in staat om iemand te
lijmen." Cats vertelt hoe hij Ha
bibie soms waarschuwde voor
al te hoge uitgaven, en hoe de
minister die raad in de wind
sloeg. „Als hij een idee in zijn
hoofd had, maakte het niet uit
wat het kostte. Hij duwde het er
gewoon door. Ik weet niet of hij
zelf corrupt was, maar in zijn
staf bleef een hoop aan de
strijkstok hangen."
rijnsburg peter van egmond
Triomfantelijke krantenverkopertjes in Jakarta laten een avondblad zien, waarin het aftreden van Soeharto en
zijn opvolging door Habibie prominent wordt gebracht. foto ap david longstreath
Na een jarenlange bloeiperiode
ligt de economie van Indonesië
grotendeels aan diggelen. De
mensen die gisteren feest vier
den over het aftreden van presi
dent Soeharto, kunnen voorlo
pig dan ook wel vergeten dat
hun leven snel zal verbeteren.
De afgelopen maanden is de
bevolking geconfronteerd met
forse prijsstijgingen, een chro
nisch tekort aan de voornaam
ste levensbehoeften en een ge
staag oplopende werkloosheid.
Aan deze economische ellende
zal nog geen einde komen, zo
waarschuwen economen. Inte
gendeel. Indonesië mag zich al
gelukkig prijzen als de econo
mie niet verder krimpt.
Het land raakte vorig jaar in een
financiële crisis, nadat de koers
van de roepia hard onderuit
ging. Het Internationaal Mone
tair Fonds schoot te hulp met
43 miljard dollar. Soeharto
draalde echter met de noodza
kelijke hervormingen, omdat
die zijn familie-imperium zou
den aantasten.
Dat imperium speelt een niet te
onderschatten rol. Toen Soe
harto aan de macht kwam, had
den de etnische Chinezen de
economische touwtjes nog in
handen. Bij zijn vertrek, 32 jaar
later, is de Soeharto-clan het
prominentste voorbeeld van in
heemse Indonesiërs die een
steeds groter deel van de econo
mische macht naar zich hebben
toegetrokken.
De overheersende positie van
deze clan was veel mensen uit
de middenklasse al een doom
in het oog. Maar ook de gewone
Indonesiër heeft inmiddels oog
gekregen voor de rijkdom van
de familie. Tijdens de recente
ongeregeldheden gingen show
rooms in vlammen op waarin
de Timor stond, een auto van
een bedrijf van een zoon van
Soeharto.
jakarta» Oud-president Soeharto en en zijn opvolger Habibie waren al tientallen jaren dikke vrienden, met
gedeelde passies. Zo mochten de twee graag ritjes maken in Soeharto's Harley Davidson met zijspan, die op
deze foto uit 1996 wordt bestuurd door de oud-president. Dwars door heel zijn omvangrijke carrière heen
heeft Soeharto zijn vriend door dik en dun gesteund, ook als het leger de plannen van de Indonesische 'tech
nologie-paus' niet zag zitten. foto ap
Donderdagochtend, vijf over negen
West-Indonesische tijd. B.J. Habibie legt
de eed af als derde president van Indo
nesië. Na Soekarno (1945-1967) en Soe
harto (1967-1998) bekleedt de in Parepa-
re (Zuid-Sulawesi) geboren ingenieur nu
het hoogste ambt in de republiek. Som
migen zien in hem een genie, anderen
een kletsmajoor.
'NO-TO-NO', beweerden Indonesische
waarzeggers de afgelopen jaren. Op die
lettergrepen zouden de namen van de
eerste drie presidenten eindigen. Soekar-
NO, SoeharTO en vervolgens iemand
wiens naam weer op NO eindigt. De vo
rige vice-president, Try Sutrisno, werd
op grond daarvan een goede kans toege
dicht om Soeharto op te volgen. Nu de
bijna 62-jarige Habibie op het pluche zit,
kunnen die voorspellingen bij het oud
vuil worden gezet.
Tegen de stroom in drukte president
Soeharto begin dit jaar door dat Habibie
zijn plaatsvervanger werd. Zelfs de in
vloedrijke strijdkrachten, die altijd grote
moeite hebben gehad met Habibie, ac
cepteerden Soeharto's keuze. De presi
dent beloonde daarmee een man die
hem tientallen jaren door dik en dun
trouw is geweest.
Bacharuddin Jusuf Habibie (Rudy voor
zijn vrienden) was nog in zijn tienerjaren
toen hij Soeharto voor het eerst ont
moette. Tegenover het huis van de Habi-
bies in Ujungpandang (Sulawesi) lag het
hoofdkwartier van luitenant-kolonel
Soeharto. Die commandeerde destijds
de Mataram-brigade.
Soeharto's Javaanse stafofficieren kwa
men graag in hun moedertaal een praat
je maken met Rudy's moeder, die uit Yo-
gyakarta stamde. Tekenend voor de nau
we betrekkingen was dat Soeharto de be
grafenis van Habibies vader regel
de, toen die in 1950 aan een hart
aanval was overleden.
Nadien zette Soeharto elders zijn
militaire carrière voort, terwijl Ha
bibie eerst op Java ging studeren
en daarna aan de Technische
Hochschule in het Duitse Aken.
Rudy rondde zijn studie met de
hoogste lof af. „Hij is een genie",
schreef een van zijn naaste mede
werkers in 1996. Daarmee ver
woordde hij een op breder schaal
levende opvatting.
Na het behalen zijn bul ging Habi
bie in 1960 als vliegtuigingenieur
werken bij Messerschmitt-Bölkow-
Blohm (MBB) in Hamburg. In de
stad aan de Elbe ontwikkelde de
jonge Indonesiër enkele ideeën
waarop hij patent verkreeg. In 1974
bracht hij het tot vice-president
van MBB.
Aan de andere kant van de aardbol
had Soeharto het inmiddels tot
staatshoofd geschopt. Hij ontbood
Habibie naar Jakarta en zei: „Je
moet me helpen onze nationale
ontwikkeling tot een succes te ma
ken. Ik ben vooral geïnteresseerd
in technologie, en jij moet een ma
nier vinden om daaraan vorm te
geven."
Energiek ging de immer van ideeën
overlopende ingenieur aan de slag. Meer
dan twintig jaar was hij als minister van
technologie en onderzoek het trekpaard
van de Indonesische hightech-industrie.
De eerste mijlpaal bereikte Habibie toen
in 1976 in Bandung Industri Pesawat
Terbang Nusantara (IPTN) werd ge
opend. Die vliegtuigbouwer is altijd zijn
troetelkind gebleven. Modelvliegtuigjes
Terwijl Habibie wordt geschminkt voor zijn televi
sierede, pleegt hij nog overleg via de mobiele te
lefoon. Foto epa agus lolong
sierden zijn bureau tot de laatste dag van
zijn ministerschap. Daarnaast stortte
Habibie zich onder meer op scheeps
bouw, staalindustrie, wapenproductie en
kernenergie.
De machtige Indonesische strijdkrach
ten zagen met lede ogen aan hoe Habi
bie zich ontwikkelde tot 's lands techno
logiepaus. De militairen vonden het ei
genlijk te zot voor woorden dat een bur
ger op dat terrein de dienst uitmaakte.
Maar omdat Habibie de onvoorwaarde
lijke steun genoot van Soeharto, stond
het leger machteloos. In 1994 moesten
de militairen zelfs slikken dat de minister
hen opzadelde met 39 oude oorlogssche
pen uit de gesneefde DDR.
Habibies enthousiasme voor high-tech
vloeit voort uit zijn nationalisme. Hij is
ervan overtuigd dat Indonesië, wil het
ooit de sprong van achterlijkheid naar
modernisering en welvaart maken, een
eigen hoogwaardige industrie nodig
heeft. Dat zijn projecten vreselijk veel
geld kostten en maar bitter weinig banen
opleverden, vermocht hem niet van de
wijs te brengen.
Grootse visies, daar lust Habibie wel pap
van. Zijn enthousiasme daarover kan hij
nauwelijks bedwingen. „Ook als hij zich
voorneemt zich in te houden, gaat het
altijd binnen een paar minuten weer
mis", aldus een westerse diplomaat in
Jakarta. „Over welk onderwerp hij ook
een toespraak houdt, na een paar minu
ten wendt hij de steven, en begint hij el
lenlang uit te wijden over zijn stokpaard
jes."
Sinds hij in maart tot vice-president
werd gekozen, hebben zijn naaste mede
werkers geprobeerd Habibie op dat punt
wat in te tomen. Tot nu toe zonder al te
veel succes. Dat 's mans spraakvermo
gen aanzienlijk beter is ontwikkeld dan
zijn talent om te luisteren bleek bijvoor
beeld in Tokyo, waar hij ging overleggen
over het probleem van de Indonesische
buitenlandse schuld. De financieel-eco-
nomische inzichten die hij daar ten bes
te gaf, brachten specialisten nogal in ver
warring. „Er viel geen touw aan vast te
knopen", aldus een bron in Jakarta.
jakarta ronald frisart
Met het aftreden
van president Soe
harto is een einde
gekomen aan de
langdurige regeer
periode van een
man die als militair
aan de macht
kwam, maar zich in
de loop van de jaren
steeds meer liet gel
den als een Javaanse
vorst uit vervlogen
tijden. De meerder
heid van de Indone
siërs heeft nooit een
andere heerser ge
kend.
Soeharto regeerde
Indonesië vanaf
1966, toen zijn voor
ganger Soekarno na
een mislukte com
munistische staats
greep aan de kant
werd geschoven.
Weinig wereldlei
ders zijn zo lang aan
de macht geweest
als hij, maar in te
genstelling tot andere macht
hebbers met een vergelijkbare
lange adem wist Soeharto met
zijn Orde Baru (Nieuwe Orde)
wel lange tijd gestaag stijgende
welvaart en een relatieve stabili
teit te brengen.
In de jaren dat hij in het presi
dentiële paleis in Bogor zetelde,
veranderde Indonesië van een
ontwikkelingsland in een natie
waar de wereld rekening mee
hield. Niet alleen vanwege zijn
omvangruim 13.600 eilan
den, verspreid over 5.000 kilo
meter van Sumatra in het wes
ten tot Irian Jaya in het oos
ten zijn 200 miljoen inwo
ners en het feit dat Indonesië 's
werelds grootste moslimland is,
maar vooral door zijn toene
mende economische macht.
Soeharto werd op 8 juni 1921
geboren als tweede zoon van
een eenvoudige functionaris in
Kemusu bij Jogyakarta. Hij nam
op 19-jarige leeftijd dienst in
het Nederlandse koloniale leger.
Zijn eigenlijke carrière begon
echter pas na de onafhankelijk
heidsverklaring in 1945. In 1960
had hij het geschopt tot briga
degeneraal, en driejaar latei-
werd hij bevelhebber van de
Strategische Reserve (Kostrad).
Op 30 september 1965 kwam
zijn kans. Communistische mi
litairen deden een greep naar
de macht en vermoordden het
grootste deel van de legertop,
onder wie zes generaals. De
putschisten zagen daarbij om
onduidelijke Soeharto over het
hoofd. Diens elite-eenheden
smoorden de staatsgreep en
voerden in feite een tegencoup
uit.
Daarop volgde een van de erg
ste bloedbaden in de geschiede
nis. Van de slachtpartij waren
vooral (vermeende) communis
ten, linkse nationalisten en vak
bondsmensen het slachtoffer.
Maar al snel werd ook de Chi
nese gemeenschap doelwit. In
Indei
Het laatste saluut. Bij het verlaten van het presidentieel pa
leis groet Soeharto zijn bewakers, foto epa agus lolong
steeds van tevo: a8en-
achter de schen ar> con<
geregeld. Musji ie'Prex
rah (consensus omotae
zeer belangrijk:teen 0
Indonesië. en 'ate
Onder het bewi aBen v£
van Soeharto, ct0
het machtige Id
nesische leger
(ABRI) immer
gend op de ach gu d<
grond, is een st «geve»
ideologie doorj gens o
drukt. Aan deze huidige
pancasila gel n tien j
in eenoppervveieisjes b
democratie doo m de o
consensus, soci rruimri
rechtvaardighei iderwij;
nationale eenhi iftjk' w;
en menselijkhei nberisi
werd streng de: ?en. Bc
gehouden. Das raarsc
is de rol van de
strijdkrachten.!
sociale en milit 6Q6I
dwifungsi, in de
grondwet vastg!
totaal kwamen in die jaren tus
sen de 500.000 en een miljoen
mensen om het leven, vooral op
Java en Bali. Hele dorpen wer
den uitgemoord.
Meer dan anderhalf miljoen
mensen belandden in de cel
wegens vermeende betrokken
heid bij de coup, of omdat zij
lid waren van de legale Indone
sische communistische partij.
Die was met drie miljoen leden
de grootste ter wereld, na die in
China en de toenmalige Sov
jetunie. Velen zaten lang gevan
gen, soms vele jaren, zonder dat
zij ooit een proces kregen.
De rol van Soeharto is nog altijd
niet opgehelderd. Niet alleen
deed hij geen enkele poging het
leger of de islamitische jeugd
bendes in te tomen in hun lang
durige en bloedige jacht op alles
wat links was, sommigen zeg
gen zelfs dat Soeharto de mis
lukte staatsgreep naar zijn hand
zette. Hij zou al een paai' dagen
hebben geweten dat er wat
broeide, maar deed niets.
Na de coup moest de charisma
tische Soekarno zijn macht af
staan, hoewel hij in naam nog
wel even staatshoofd bleef. In
1968 werd Soeharto voor de
eerste maal tot president geko
zen. Het verlangen naar stabili
teit na deze roerige jaren baar
de een op Indonesische leest
geschoeide 'geleide democra
tie'. De mensen mogen om de
zoveel tijd een stem uitbrengen,
maar echte zeggenschap krijgen
zij er niet door.
Een deel van het parlement
wordt benoemd, en het Raadge
vend Volkscongres mag eens in
de vijfjaar zijn goedkeuring
hechten aan een van tevoren
vastgestelde president en vice-
president. Het was dan ook
geen verrassing dat Soeharto in
maart voor een zevende ambts
termijn werd gekozen, zonder
tegenkandidaat. Om verdeeld
heid te vermijden werd alles
Soeharto en het leger ware
niet alleen allergisch voor,
wat zweemde naar 'commc waai
me', ook politieke aspiraties JSj
het islamitische bevolkings [,r e
werden desnoods hardhan* üe W1-
de kop ingedrukt. Separatit
was uiteraard uit den boze.
mitische opstandelingen irjTjWJWJ]
Aceh op Noord-SumatraeJ^-Si
ibing
„-Pas:
r0 «omen
j litie ra<
mistische Papoea-strijders
Iran Jaya werden genadelo:
aangepakt. Ook christelijke
standelingen in Oost-Timo
voormalige Portugese Kolo: j<j|oos
die in 1975 werd geannexei n kenn
maakten kennis met de hai iernatj0
hand van Jakarta.
In de loop van de jaren gin
heerschappij van Soeharto
ken op die van de vroegere
vaanse koningen. Steeds m rties
mat hij zich de rol aan van
ratu adil, de rechtvaardige
vorst. De concentratie vani j, ,jjve,
macht in handen van Soeh
was voor vele Javanen het) Weuj|
wijs dat hij wahyu had, een a
goddelijke opdracht. Soeha
verklaarde zich meermalen
voorstander van een oppot
maar hij bepaalde daarvan n y"j e
de speelruimte.
Ook hield hij er een eigenzi
ge kijk op de mensenrecht!
na. In de jaren 1983 tot 19r
vermoordden gevreesde
doodseskaders, de peneml
misteriiis, (geheime schuin!llssa t
naar schatting 5.000 vermi 'ke m'
misdadigers. Hoewel Soeln i
in 1994 schendingen vani Uren.
mensenrechten omschree:
'ontsporingen in het ontwi iggy i
lingsproces', gaf hij in zijn: luchtig
grafie enkele jaren eerder!' stellen
dat de moorden met zijnii [prijs ir
stemming waren uitgevoei r (c
„Het publiek moest begrijp 2W_. v.
dat er nog steeds iemand" 14990,
die de criminaliteit kon aar
ken."
den haag erik beuen
