De drie levens
van Kanonnetje Boem
Aanzetten
ELFTAL £h
HELDEN ij
VAN HET WK
door JACQUES ROS
In 1947 verscheen @De avonden'
van toen nog Gerard van het Reve.
De hoofdpersoon van dit prachtige
boek heeft intense belangstelling
voor kaal worden. Ook wordt er in
dit boek opvallend vaak een radio
aan- of uitgezet. Minder opvallend
is misschien dat de woorden 'aan
zetten' en 'uitzetten' er nauwelijks
in voorkomen. Wat doet men dan?
Een radiotoestel wordt in 'De avonden'
bijna steeds 'ingeschakeld'. Ook lezen
we: 'hij draaide het toestel af'Tenslotte
draaide hij de knop af'Frits draaide de
knop af en stond op'; 'Hij sprong op het
toestel toe en schakelde het uit'; 'Toen het
stuk uit was, zette hij de radio af©Hij zette
de radio af. Kortom: radio's worden er
vooral 'ingeschakeld', 'uitgeschakeld', 'afge
zet' of'de knop wordt afgedraaid'. Maar
nauwelijks 'uitgezet' of'aangezet'.
De avonden is nu ruim vijftig jaar oud. Al
licht dat het woordgebruik in een halve
eeuw een beetje anders is geworden. Ook
zegt niet iedereen hetzelfde. Aan- en uitzet
ten zijn nu misschien het meest gewoon,
maar overal zijn ook andere woorden in
omloop. Wat zijn de mogelijkheden? Ik
vraag eens links en rechts, en stuit op een
fantastische variatie.
Om precies te zijn: ik vraag hoe men de
televisie aanzet, en hoe men hem uitzet.
Gerard Reve kan ons dan niet helpen, want
in 1947 hadden de mensen nog geen televi
sie. Die begon pas in de jaren vijftig. De te
levisie is dus bijna vijftig jaar oud. Oud ge
noeg om een eigen terminologie ontwikkeld
te hebben. Zou je zeggen.
Ik begin bij mezelf: ik zet de televisie aan, ik
zet hem uit, ik kan hem ook aandoen en
uitdoen, en in plechtige buien kan ik hem
inschakelen. Uitschakelen gaat niet bij mij.
Aanzetten en aandoen zijn bij iedereen be
kend. Maar menigeen gebruikt ook andere
woorden. Al gauw blijkt dat sommige men
sen hun televisie 'aansteken'; er zijn er ook
die de tv 'ontsteken' of zelfs 'aanschakelen'.
Weer anderen zeggen dat ze de televisie
'opzetten' of zelfs 'aanleggen'. Ik heb niet
de illusie dat deze kleine verzameling volle
dig is. Tot nu toe heb ik niemand gehoord
die zijn televisie 'opdeed' of'op stak', maar
het zou me niks verbazen als dat ook voor
komt.
Ook bij het uitzetten zijn er verschillende
woorden in omloop. Sommigen kunnen
namelijk hun televisie 'doven' of zelfs
'dooddoen'.
Het doet me ineens denken aan mijn groot
moeder, die het licht niet 'aandeed' maar
'opdeed'. 'Doe jij het licht eens op', of:
'Steek het licht eens op'; 'Kijk, de lichten
zijn al op'. Als kind vond ik dat vreemd. 'Het
licht is op' klonk alsof er geen licht meer
over was. Ik had een hele rare oma. Later
pas heb ik begrepen dat het vooral ouder
wets was. Bij Reve in 'De avonden' lezen we
ook nog: 'Vrijdagmiddag moest op het kan
toor reeds om kwart over drie het licht wor
den opgestoken'. Ook bij W.F. Hermans le
zen we nog wel eens: 'en draait het licht op'.
Ik veronderstel dat 'op' teruggaat op de
olielamp, die men aansteekt en dan letter
lijk opdraait, omhoog draait. Het woord
heeft nog lang bestaan nadat de olielamp
vervangen was door het elektrisch licht. De
taal is langzamer dan de techniek. Zo zullen
we ook wel het aansteken van de televisie
moeten verstaan: de terminologie is nog die
van het vuur of de olielamp. En nog sterker
het aanleggen van de televisie, want dat is
het woord voor een vuur. Net als doven, en
misschien ook het dooddoen.
De varianten met 'inschakelen', 'aanscha
kelen' en 'uitschakelen' herinneren aan
de tijd dat er werkelijk een en ander gescha
keld moest worden. Het in werking zetten
van een radiotoestel moet in de begintijd
een hele operatie geweest zijn. Maar ook
deze woorden hebben de techniek over
leefd, ze worden nog gebruikt als de radio
met een enkele druk op de knop in gang ge
zet wordt. Druk? Welnee, aanraking is al
voldoende.
Als Hermans @het licht 'op draait', elek
trisch licht al in zijn tijd, hoeft 'draaien' niet
noodzakelijk terug te gaan op de olielamp:
lichtschakelaars waren lange tijd draaischa-
kelaars. Waarom de draaischakelaars ver
dwenen zijn, weet ik niet, maar het is ge
beurd. Je ziet ze nergens meer. Of alleen op
een rommelmarkt. Maar nog lang nadat ie
dereen wipschakelaars of drukschakelaars
had, of hoe ze heten mogen, werden de
lichten uitgedraaid. Je hoort het trouwens
nog steeds wel.
Zoals ik aan de telefoon nog steeds een
nummer draai, zonder dat er iets gedrae id
wordt, en daar zullen mijn kleinkinderen
zich later stellig over verbazen. Een hele ra
re opa.
ZATERDAG 9 MEI 199&
I e huidige versie van Ferenc Pus-
kas loopt niet, hij beweegt zich
waggelend voort. Schuld daar
in lichaam als een bierton. Zelfs zijn
c kt uitsluitend te zijn opgebouwd uit
I3cider z'n kapsel zouden de sporen van
>m onherkenbaar hebben veranderd,
de haren namelijk op precies dezelf-
:r gecoiffeerd als op de foto's uit de
:rtig, vijftig en zestig: zwaar in de
le, strak over de schedel naar achte-
:en en een meetkundige scheiding
oor het midden.
et beter weet, zou de conclusie kun-
cen dat Puskas, in de winter van zijn
enenzeventig is hij tenslotte al - alle
los heeft gegooid en zich de geneug-
ïet bestaan in overdaad laat smaken,
en zijn gewicht voeren al sinds heu-
n ongelijke strijd. Zelfs tijdens zijn
agen neigde hij reeds naar corpulen-
raatzucht van de Magyaar is even le
ch als het vuur dat ooit uit zijn lin-
-,vlamde.
Worsten
jiografen geweest die dit stouwver-
jrobeerden te duiden. Ze verwezen
i armoedige jeugdjaren, toen voet-
<oor de prijs van oom Joszef s gepe-
ongaarse worsten het hoogste goed
naar de tijd dat hij bij zijn eerste
pest, extra rantsoenen kreeg, tenein-
ii vlees en spieren rond het skelet te
Voetbal en voedsel zouden op die
voor hem onlosmakelijk verbonden
T leven. Hoe groter het succes, hoe
J e eten was. Op beide terreinen bleek
i »er niet te stillen.
?at voor zijn neus werd gezet, werkte
ibaar moeiteloos en in enorme hoe-
en naar binnen. Collega's in Honga-
I nje en de talloze alle andere landen
II nadien opdook, hebben hem na offi-
T i nketten, in zijn hotelkamer salami,
twee hele broden zien verorberen,
hij tot in de kleinste uurtjes doodleuk
ing met pinda's die uit al zijn zakken
Anno nu is er weinig veranderd,
renc Puskas is, zijn de aardnootjes.
men maken voortdurend automati-
vegingen, van heuphoogte naar zijn
ivveer terug.
j na zijn imponerende en verbazing-
e carrière zakelijk min of meer de
g, moet volgens Puskas-kenners
toegeschreven aan de rommelende
uit zijn binnenste. Zowel in het res-
dat hij dreef, als in zijn worstenfa-
m hij niet van zijn eigen handel af-
Goed voor de maag natuurlijk, maar
;oed voor de beurs.
Broertje
kje Boem werd Ferenc Puskas ge-
toen hij respectievelijk uit naam van
"lonved, Hongarije, Real Madrid en
iet een vernietigende schotkracht
iters vernederde en netten ver-
Ie. Het was niet zijn enige bijnaam,
was hij als speler, dat Puskas alléén
te gewoontjes werd gevonden.
Hongarije, werd hij aangesproken
zi', wat zoveel betekent als 'broertje
volk.' Buiten de landsgrenzen doop-
n 'de Magische Magyaar', of (in En-
The Galopping Major', een verwij-
zijn destijdse, verplichte legerrang.
Sandor Kocsis heette 'Gouden
lat het luchtruim van hem was.
werd zelfs gezegd, dat hij 'het
van Europa was, op Churchill
van Puskas kan het best worden
met een voorbeeld, dat elke ver-
overbodig maakt. Het speelde
Real-episode (bij een vorstelij-
rt nu eenmaal een koninklijke
'61. Real-Atletico Madrid in
buiten het strafschopgebied
vrije trap, die als een streep doel
gaf de scheidsrechter er zijn
niet aan, omdat het fluitsignaal
had. Dus deed Puskas het
En net als de eerste keer volgde de
baan, langs dezelfde tegen-
de linkerbovenhoek en weder-
er geen vinger achter.
Grillig
emeentf)nc'ere aan Ferenc Puskas was niet
jat hij een natuurlijke symbiose vorm-
irweg K(je maar meer nog de grilligheid
/m vrijd^ zUn loopbaan verliep. Eigenlijk
Jij twee totaal verschillende voetballe-
op dond|t eerste eindigde abrupt, toen hij na
i/ing sluif Russische tanks platgewalste Hon-
..ppstand van 1956 van een toernee
rug te keren naar zijn vaderland"
naar zijn club Honved. De rebel
in hem voelde niets voor een
knechtschap. Technisch gespro-
hem dat een deserteur, want in
je niet zomaar de deur achter je
Puskas was het worst. Zijn besluit
al vast: nooit zou hij nog een voet
dat er geen toekomst
niet als voetballer,
wereldvoetbalbond, had hem
maanden wereldwijd in de ban
zou niemand zich meer
over een man met drie
zijn naam. Ferenc Puskas ve-
zijn eigen ellende en zwol op als
Wat bleef waren de allermooiste
uit de geschiedenis van het
avant la lettre waarmee Honga-
hem als regisseur over de velden
oprollen van onverslaanbaar ge-
als Engeland - 6-3 op
nota bene - de Olympische titel van.
WK in Zwitserland twee jaar la-
het daar niet helemaal zoals in de
geschreven. In de eerste potjes
op het oog, nog niets aan de hand.
(9-0) en West Duitsland (8-3)
als beginnelingen. Maar
De zwaar teleurgestelde Puskas feliciteert Fritz Walter met het behalen van de wereldtitel in 1954. Later liep de Hongaar langs de
openstaande deur van de kleedkamer van de Duitsers. „Het rook daar als in een papavertuin." archieffoto gpd
uitgerekend tijdens die tweede inmaakpartij
werd Puskas zo ongeveer gehalveerd door
een eenmans destructiebedrijf dat luisterde
naar de naam Leibrich. Ofschoon het score
bord toen al een stand van 6-1 aangaf. Het
was deze doodschop, houdt het slachtoffer
nog altijd vol, die de Duitsers uiteindelijk 'de
volstrekt onverdiende titel' zou bezorgen.
Slag
In de kwartfinale tegen Brazilië (4-2) hield
Puskas zich noodgedwongen op langs de zij
lijn, waar hij zich - uit naakte frustratie over
zijn blessure en over de moorddadigheid van
de tegenstander (het duel is de annalen inge
gaan als de Slag van Bern) - dermate op
wond, dat hij volgens omstanders na afloop
de deugdelijkheid van een fles zou hebben
uitgeprobeerd op het hoofd van de Braziliaan
Pinheiro. Een beschuldiging die hij trouwens
nu nog verre van zich werpt, met de kantte
kening dat ook helden gewoon zijn voortge
komen uit een vrijage tussen een vader en
een moeder.
In de halve eindstrijd (4-2 na verlenging te
gen wereldkampioen Uraquay) moest
Hongarije het andermaal doen zonder de
Grote Regelaar. Puskas werd achter de scher
men kunstmatig opgelapt voor de apotheose:
de definitieve afrekening met de vermaledij
de Duitsers van slachter Leibrich. Het werd
1-0 (door het linkerbeen van Puskas), het
werd 2-0 en niets kon de Hongaarse glorie
nog dwarsbomen. Behalve elf Duitsers dan.
Nadat de gedoodverfde winnaars in de Zwit
serse modder waren bijgekomen van de niet
na te vertellen Germaanse versnelling (2-3),
liep Puskas langs de openstaande deur van
de kleedkamer van de triomfator. „Het rook
er", zei hij later, „als in een papavertuin."
Voor hem bestond er een logisch verband
tussen deze geur en het gegeven „dat die lui
als treinen over het omgeploegde veld waren
gestoomd." Historisch gesproken, moet het
de eerste keer zijn geweest, dat openlijk de
verdenking van dopinggebruik werd geventi
leerd.
Uniek
Het tweede voetballeven van Kanonnetje
Boem begon, toen Don Santiago Bemabeu
hem uit zijn lijden verlostte en Puskas voor
vijf jaar hulde in het mooiste wit ter wereld:
het shirt van Real Madrid. Tussen Di Stefano
en Gento - om er maar eens een paar te noe
men - ging hij gewoon verder waar hij geble
ven was. Met scoren dus. Tegen de tijd dat hij
de veteranenleeftijd had bereikt en het mo
ment gekomen achtte om achter de horizon
van het actieve voetbal te kijken, mocht hij
zich de trotse eigenaar noemen van een
unieke recordserie: 250 competitiegoals in
Hongarije en Spanje, 83 interlanddoelpunten
(in 84 wedstrijden) voor Hongarije en 35 tref-
Deel 1:1954
Ferenc Puskas,
Hongarije
Elk WK heeft zijn eigen helden
voortgebracht. Grote of
tragische voetballers die op een
of andere manier een stempel
drukten op dat
wereldkampioenschap. In een
serie van elf verhalen haalt
deze krant herinneringen op
aan de meest spraakmakende
helden.
In deze eerste aflevering: Ferenc
Puskas en de WK-editie van
1954. De eerste mondiale
titelstrijd waarvan wedstrijden
op de televisie werden
uitgezonden.
Ferenc Puskas: een leven lang in gevecht met zijn corpulentie.
fers in Europees verband. Aantallen waar le
gendes van worden gemaakt.
Getrouw aan zijn eigen belofte meed Pus
kas Hongarije al die tijd. Hij ging er zelfs niet
heen, toen zijn boezemvriend en voormalige
ploeggenoot Jozsef 'Cucu' Bozsik bezweek
aan een hartaanval. Alhoewel er tussen .die
begrafenis en Puskas' vlucht al een kwart
eeuw zat. Pas in 1981 lukte het z'n vrouw,
zijn vroegere bondscoach Sebes en een Hon
gaarse regisseur met veel overredingskracht
door de koppigheid heen te dringen. Ten ba
te van een film over het Gouden Team zette
hij voor het eerst zijn beroemde linkerbeen
weer op Hongaarse bodem. Hij werd inge
haald als 'Oczi', de verloren zoon, de held die
altijd was geweest en voor eeuwig zou blij
ven.
In die tussenliggende periode had Ferenc
Puskas, als trainer, zo ongeveer overal waar
professioneel tegen een bal werd getrapt zijn
koffers gestald. Canada, Griekenland (met
Panathinaikos haalde hij de verloren Europa
Cup 1- finale tegen Ajax), Chili, Saudi Arabië,
weer Griekenland (AEK Athene), Egypte, Pa-
raquay en Australië, of all places.
Toen was het genoeg. Zijn honger naar de bal
verloor het van zijn trek naar het goede leven.
In 1992 sloten Ferenc Puskas en Hongarije el
kaar weer in de armen. En daar woont hij nu
nog steeds, met echtgenote Erzebet. In Boed
apest, vlak bij het Moskouplein, de Donau-
bruggen en een kroeg die is opgesierd met de
alleszeggende naam '6-3', een stilzwijgend
eerbetoon aan een langvervlogen tijd toen
Ferenc Puskas c.s. het trotse voetbalbolwerk
Engeland van de sokkel trok.
Officeel is hij nog bij het voetbal in Honga
rije betrokken. Op verzoek van de bond
houdt zich af en toe bezig met de jeugd.
Maar al te lang zal dat wel niet meer duren.
Ferenc Puskas is tot de ontdekking gekomen
dat de nieuwe lichting zijn taal niet meer
spreekt.
Liever schommelt hij op zijn gemak door
de oude stad, minzaam voorbijgangers groe
tend die blijven staan als ware hij een levend
standbeeld; pinda's kauwend en soms sta
rend naar zijn eigen beeltenis op posters van
een Hongaars biermerk. Daar staat maar één
woord op: wereldklasse.
Volgende week: 1958/1962 met Garrincha
(Brazilië).
