Ode aan de ratio
Moederd
Ian McEwan: „Ook al ben ik een atheïst, ik moet mezelf dwingen om onder een ladder door te kunnen lopen."
Engelse schrijver Ian McEwan over zijn nieuwe roman 'Ziek van liefde'
Ian McEwan heeft zijn laatste roman 'Ziek van Liefde'
vooral geschreven als een ode aan de ratio. In zijn
vorige boeken wilde hij nogal eens geheel andere
kanten van de menselijke geest in de schijnwerpers
plaatsen. De schrijver heeft de afgelopen jaren zijn
agnosticisme langzamerhand verruild voor het
atheïsme. Maar, zo zegt hij in het hierbij afgedrukte
gesprek: „Ik blijf zoals iedereen een magische denker,
want ik moet altijd met een zwarte pen schrijven.
gelopen jaren heb ik veel over wetenschap
gelezen. En ik denk dat wetenschappelijk
denken een van de grootste bezittingen is
van de mensheid, vergelijkbaar met de
mooiste prestaties op het gebied van de
kunst. Maar daarnaast is het alsof we voor
altijd gedoemd zijn om ook op een spiritu
ele manier in het leven te staan. Driekwart
van de Amerikanen denkt nog steeds dat
de wereld is gemaakt in zes dagen. Mis
schien zit de religie gewoon wel in ons
bloed, waardoor de wetenschap voor een
belangrijk deel wordt buitengesloten. De
tegenstelling tussen wetenschap en religie
kom je ook in een individu tegen, en die
kun je als romanschrijver natuurlijk goed
gebruiken. En persoonlijk... Een paar jaar
geleden beschreef ik mezelf gewoonlijk als
een agnost, maar ik neig steeds meer naar
het atheïsme. Ik vind nu bijvoorbeeld dat
in Black Dogs het rationele te weinig stem
heeft gekregen. De vrouw June, die de spi
rituele kant vertegenwoordigt, domineert.
Ik wilde dus daarna een roman schrijven,
waarin de rationele kant van de mensen
meer op de voorgrond zou komen te staan,
om bij wijze van spreken het spirituele te
verslaan. Enduring Love kun je daardoor
lezen als een roman die tegengesteld is aan
Black Dogs."
Syndroom
Enduring Love eindigt overigens op een
manier die in een roman moeilijk te plaat
sen is. In een als appendix afgedrukt we
tenschappelijk artikel ('overgenomen uit
de British Review of Psychiatry') krijgen de
lezers uitgelegd wat het syndroom van De
Clérambault precies inhoudt. Waarom
heeft McEwan zijn roman op een dergelij
ke manier afgerond? „Het syndroom be
staat echt, maar het wetenschappelijk arti
kel heb ik bedacht en is dus fictioneel. Ik
wilde dat het verhaal nog een keer wordt
verteld, maar dan op een andere manier.
Ik heb een pastische geschreven van een
wetenschappelijk rapport van een psychia
ter. Maar daarnaast wilde ik ook laten zien
dat Parry lijdt aan een psychische afwijking
die daadwerkelijk bestaat. Toen ik de por
tretten las over mensen die aan het De Clé-
rambault-syndroom leiden, kwam ik tot de
ontdekking dat ze vaak eenzame mislukke
lingen zijn. Op het eerste gezicht zijn ze
doodnormale mensen. Ze hebben alleen
last van een grote leegte die ze plotseling
kunnen vullen door hun liefde voor een
ander. Het syndroom kan natuurlijk ont
staan door gebrek aan liefde of vriend
schap."
Heeft McEwan zijn roman dan mis
schien ook geschreven om begrip voor de
stalkers te kweken? „Ik schrijf geen romans
met een sociale bedoeling. Voor mij be
staat het plezier van het schrijven van een
roman voornamelijk uit het maken van
een structuur. En daarnaast kun je via lite
ratuur worden geconfronteerd met een
wereld die buiten jezelf ligt. Maar ik heb
mijn roman niet geschreven in de zin van:
als we stalkers beter zouden leren begrij
pen, zou de wereld er een stuk veiliger uit
zien."
Jezus
„Dergelijke syndromen interesseren mij nu
eenmaal. Een vriend van mij, de Ameri
kaanse schrijver Bob Stone, heeft zojuist
een boek geschreven over het Jeruzalem-
syndroom. Ieder jaar worden in Jeruzalem
tussen de twee- en driehonderd mensen
opgepakt die denken dat ze Jezus zijn. Ze
belanden in een inrichting, maar het
vreemde is dat die mensen vervolgens
vaak niet veranderen. Het geloof dat ze Je
zus zijn, blijft. Ze zijn ervan overtuigd dat
ze niet worden begrepen door de wereld.
Er bestaat een groot schemergebied tussen
religie en gekte. Ook veel leiders van kleine
religieuze sektes bevinden zich in dat ge
bied. En sommigen kunnen zeer gevaarlijk
zijn, omdat ze anderen beïnvloeden. Om
dat ik atheïst ben geworden, ben ik me
steeds sterker bewust van de gruwelijkheid
en het absurde van diverse religieuze uit
wassen over de wereld. We leven nog
steeds in de Middeleeuwen. Wanneer ik in
een boekwinkel sta, zie ik wanden vol met
werken van mensen die geloven in engelen
en boomgeesten. En ook ik blijf zoals ie
dereen een magische denker, want ik moet
altijd met een zwarte pen schrijven. Ik zou
het vreselijk vinden om een rode of groene
pen te moeten gebruiken, dus ik pleit me
zelf niet vrij van bijgeloof. Ook al ben ik
een atheïst, ik moet mezelf dwingen om
onder een ladder door te kunnen lopen."
Na het publiceren van de aan elkaar ver
wante psychologische romans The Child in
Time, The Innocent, Black Dogs en Endu
ring Love heeft Ian McEwan nu een nieuwe
weg ingeslagen. „Deze vier romans zijn
voor mij de afgelopen tien jaar het belang
rijkst geweest. Het liefst zie ik dat ze met
elkaar in een cassette worden uitgegeven.
In deze romans heb ik mijn ideeën ver
werkt en personages beschreven die gaan
deweg veranderen. Nu heb ik andere plan
nen. Afgelopen maand heb ik een korte ro
man afgerond, met de titel Amsterdam, Die
zit veel speelser in elkaar en heeft veel so
ciale en politieke elementen. Ik heb niet
bewust een roman geschreven die anders
is dan mijn voorgaande boeken, maar
kwam tot de ontdekking dat ik blijkbaar op
een nieuwe manier aan het werken ben. Ik
zie Enduring Love dan ook als een afslui
tingvan een periode."
De romans van Ian McEwan zijn in Neder
land verschenen bij uitgeverij De Harmo
nie, Amsterdam. De prijs van Ziek van lief
de is f37,50.
De schrijver Ian McEwan staat al meer dan twee decennia aan de top van de
Engelse literatuur. Hij debuteerde in 1975 met de verhalenbundel 'De laatste
dag van de zomer' die buiten Engeland in dertien landen verscheen. Daarna
publiceerde hij een aardige hoeveelheid romans, waarvan sommige (zoals
'De cementen tuin' en 'De troost van vreemden') werden verfilmd. Zijn
laatste roman 'Enduring Love' verscheen onlangs in een Nederlandse
vertaling onder de titel 'Ziek van liefde'.
Alhoewel Ian McEwan als romanschrijver een respectabel oeuvre heeft
opgebouwd, leek het er in de jaren tachtig soms op dat hij de literatuur
vaarwel wilde zeggen. Zijn aandacht richtte hij meer en meer op de
filmindustrie - hij maakte ook naam als schrijver van scenario's. Het
overzicht van zijn werk in de Engelse editie van 'Enduring Love' maakt dan
ook melding van een aantal 'film scripts', waaronder The Ploughman's
Lunch' en 'Sour Sweet'. Ook werkte McEwan samen met de Italiaanse
regisseur Bernardo Bertolucci aan een filmproject dat uiteindelijk nooit is
gerealiseerd.
ZATERDAG 91,
Op moederdag moet ik alti
denken aan mijn jeugd enj
eigen moeder. Ze stamt in
tijd, waarin huwelijk en m
schap als de totale vervuil]
het vrouwzijn werd gezien
hele persoonlijkheid (potq
bities, verwachtingen em
ondergeschikt werd gemal
die rol.
Hoewel mijn moeder een drij|
kracht was in de zaak van nj
en haar kinderen met het beeld)
werkende moeder zijn opgevoe
activiteit voor haar geen vrije ka
sproot gewoon voort uit haar hij
Zoals het ook tot voor kort voor
die met een huisarts trouwden]
zelfsprekend was dat zij een has
meehelpen in de praktijk.
In deze tijd had met mijn moeo
energie, intelligentie en doorze*
gen directeur van een verpleegt!
renhuis kunnen worden. Ze is«
organisator die altijd met strak)
werkte vanuit een 'klip- en klaar!
aanpak dat voor iedereen duidtj
kennen wij, de kinderen, haart
kapitein op een mammoettand
zig met de doelen van ons aller)
totale regie daarvan.
Ze gaat de geschiedenis in als n A
een groot gezin, als grossier inij A
liefst tot in de vierde generatie.
van de vroege ochtend tot de Ia
'boven' waar haar privé-leven2
de, of 'beneden' in 'de zaak'.
Moederdag was dan ook een
voor haar. Omdat ze dan h
'niets' mocht doen. De dag tev
mijn vader ons altijd nadrukkel
ons zakgeld toch vooral een lei
voor haar te kopen. Ik, als ouds
vendien nog een extra verrassii
in petto: ik maakte een taart vo
cept dat het blad Beatrijs in de
gaande aan moederdag specia
deren bracht. Aan die taart hoi
oven te pas te komen. Een kwe
kante biscuitjes besmeren met
laag pastachocolade, deze laag
elkaar stapelen in een taartvori
venste laag versieren met geklei
slag. Vervolgens werd hij wegge
koele plek om op te stijven.
Wanneer cfe dauw nog over n
lag, werden wij, de eerste s
ren, aangeduid als 'de groten',
vader uit bed getrommeld, om
hem de ontbijttafel feestelijk te
Vervolgens moesten wij de twei
deren, 'de kleintjes', aankleden
moeder mocht, nee móest, uits
middels was ze al luidruchtig gi
alarmfase één door vallend sen
en het gehuil van 'de kleintjes', j
handig in hun kleding werden
doet vandaag niets', bezwoer mj
haar interventie. Ze werd verbaj
een luie stoel, waarin ze onze nj
de gekozen, wanstaltige presenl
eau de cologne, porseleinen bei
kunstbloemen, kettinkjes, en vei
een eindeloos lange dag lijdzaa.
toezien hoe alles in het honderd:
In die stoel spoelde ze ook qua?
mijn taart met koffie weg, bezwj
hij heel lekker was, daarbij haai)
kokhalzen, zo begrijp ik nu, ten)
onderdrukkend. Ik begreep toen
waarom ze, ondanks mijn aandj
tweede stukje wilde. Lé?i
Mijn moeder mocht weliswaiï 01
doen, maar wij waren geen)
staat haar regie over te nemen, vei'
werden we voortdurend door it?
gemaand 'vooral zoet te zijn', e$e 1
de die ons uiterst nerveus maalf
den niets liever dan onze moedHe l
het haar naar de zin maken, ml
voortdurend in grote verwarringen
verwezenlijkt moest worden. B
moederdag meer huiselijke heiifpe/
en ging er meer mis en kapot d<
van het jaar. Aan het eind van d jpg
iedereen bekaf en mijn moeder
zenuwinzinking.
Ik herinner me nog die ene mod
waarop ze na het avondeten wéGoï
riep: 'Laat me toch gewoon aftv
mand protesteerde. Ze wierp zi is i
lucht met haar handen in het si
sop en wenkte twee kinderen, eg J
voor het afdrogen. Vervolgens!
zingen, die welbekende liedjesi cin
zingen, zing dan mee'. Grote o[
kenden we elkaar weer. Zij vroï eu
wij onderworpen aan haar regiif
Als ik aan mijn moeder en mijnfa
dan denk ik vaak aan haar zing<
was. Aan dat korte, da^
waarop je als kind, dankzij de tl
bepaalde intimiteit met haar de otl
even heel dicht bij haar was. Ee
dat nu grotendeels is overgenoi j, j
vaders of vaatwassers en Sky R<
1 n natuurlijk heb ook ik voor
I i the usual Hollywood-stuff
gewerkt, maar dat ging al
tijd mis," vertelt McEwan (49) op een toon
die zowel nuchterheid als frustratie ver
raadt. „Ik ben altijd geïnteresseerd geweest
in visuele details, maar daar heb je voor
het maken van een scenario weinig aan.
De cameraman en regisseur bepalen uit
eindelijk hoe een scène in beeld wordt ge
bracht en als schrijver heb je dan niets in
de melk te brokkelen. Ik ben nu gevraagd
om van Enduring Love een script te ma
ken, maar dat zie ik niet zitten. Het maken
van een scenario is zwaar werk, vervelend
bovendien. En je bent niet vrij om te
schrijven wat je wilt. Wanneer een van }e
boeken wordt verfilmd, kun je je er als
schrijver maar beter niet mee bemoeien.
Bovendien heb ik mijn buik vol van de
filmindustrie. Ik heb aan het begin van de
jaren negentig nog twee scenario's ge
maakt, maar die zijn beide in een la blijven
liggen. Op dat moment was de druppel be
reikt. Ik wilde niet een van die schrijvers
zijn die goed betaald werk verrichten voor
films die nooit worden gemaakt."
Dat McEwan nog steeds op een 'filmi
sche' manier kan schrijven, blijkt vooral uit
het eerste hoofdstuk van Ziek van liefde
waarin verteller Joe Rose wordt geconfron
teerd met een bizar voorval: een grote he
teluchtballon dreigt door windstoten te
worden weggesleurd. In de mand staat een
jongetje en de man die het gevaarte niet
aan de grond kan krijgen is zijn grootvader.
Tot overmaat van ramp bevinden zich in
de verte levensgevaarlijke hoogspannings
kabels, zodat het jongetje wel eens een vre
selijk einde tegemoet kan gaan. Joe Rose
bedenkt zich geen twee keer. Hij rent sa
men met een paar anderen op de ballon af
om de grootvader een helpende hand te
bieden. Maar helaas: een enorme wind
stoot zorgt ervoor dat de ballon omhoog
wordt getrokken, waardoor Joe het touw
los moet laten. Dat doet de rest ook, op
één man na. Het achtergebleven gezel
schap ziet even later met afgrijzen hoe die
onder de ballon blijft bungelen. Pas op een
hoogte van honderd meter laat de man losi
Hij valt voor de ogen van de anderen te
pletter.
Adem
Het opzienbarende hoofdstuk doet je als
lezer naar adem happen. Sommige beel
den blijven op je netvlies staan. McEwan
hoorde een paar jaar geleden van een
vriend per toeval een verhaal over een on
geluk met een heteluchtballon. Op dat mo
ment was hij al begonnen met het schrij
ven van zijn nieuwe roman die aanvanke
lijk een detective-verhaal zou moeten wor
den. Maar toen besloot hij zijn plannen te
wijzigen.
„Het is alsof ik Enduring Love heb ge
schreven zoals je een brug kunt bouwen
vanaf de beide oevers naar het midden.
Het is zowel een psychologische thriller als
een ideeënroman. Het grote probleem met
een ideeënroman is alleen dat in het ver
haal niets gebeurt. Daarom wilde ik het
boek met een hoofdstuk vol actie laten be
ginnen, waarin ook al meteen de centrale
ideeën worden gelanceerd. De gebeurtenis
met de ballon vertelde me iets over moraal
en vertrouwen, twee thema's die nu een
belangrijke rol spelen in Enduring Love. Er
is tijdens de passage dat de mannen aan
die touwen trekken sprake van twee in
stincten: om samen te werken en om te
overleven. Die twee kanten vormen vol
gens mij het grootste morele dilemma van
de mens. Morele regels bestaan om men
sen elkaar onder controle te kunnen laten
houden. We moeten delen met anderen,
want we zijn sociale wezens. Maar daar
naast moeten we ook denken aan onszelf,
want we willen overleven. We moeten dus
een balans zien te vinden tussen die twee
instincten en daardoor kan een spanning
ontstaan. Het verhaal over die ballon kon
ik dus voor mijn roman gebruiken. Ik
plaatste het meteen aan het begin."
Stalker
In het eerste hoofdstuk vond McEwan ook
de mogelijkheid om zijn belangrijkste per
sonage te lanceren: Jed Parry, een gestoor
de man die meteen een warme belangstel
ling voor Joe heeft. In het vervolg van de
roman lezen we hoe Parry zijn slachtoffer
blijft achtervolgen. Parry is ervan overtuigd
dat het ongeluk plaats heeft gevonden om
hen samen te brengen en er sprake moet
zijn geweest van een hogere macht. Hij
belt een paar keer op om zijn overtuiging
kenbaar te maken. Wanneer Joe, die alleen
maar geïnteresseerd is in wetenschap, ver
volgens ieder contact probeert te mijden,
ontpopt Parry zich als een heuse 'stalker'
die Joe voortdurend belaagt. Jn het boek
heeft McEwan een man beschreven die
lijdt aan het syndroom van De Cléram
bault - Parry verkeert in de waan dat hij
een amoureus contact heeft met een an
der. Langzaam maar zeker zorgt zijn zieke
lijke, obsessionele liefde ervoor dat hij ver
andert in een levensgevaarlijke gek.
Evenals in McEwans vorige roman Black
Dogs uit 1992 bestaat Enduring Lovevooral
uit een duel tussen een godsdienstfanaat
en iemand die de wereld op een rationale
manier beziet. Waarom is hij zo geïnteres
seerd in de tegenstelling tussen spirituali
teit en rationalisme? „Voor mij behoort die
tegenstelling tot een centraal vraagstuk,"
geeft McEwan resoluut te kennen. „De af-
