orlogswaanzin in
i iuseum bij leper
'Jackie Brown was een geschenk uit de hemel'
Cultuur Kunst
AG 2 MEI 1998
21
gstelling voor Eerste Wereldoorlog neemt nog altijd toe
Jt glooiend landschap,
ullend veel vijvertjes vol
la. Coulissen van knot-
w.i populieren met daar-
azend vee. In die wat
°'ing ligt leper: een
lagamse variant op het
H hoistadje Brugge. Een
-1000- luqnarktplein aan de im-
Ltakenhallen en de Sint
ikathedraal; in de
zeventiende-eeuwse
zon en kaiZOyer het oog reikt,
enkelepil 'cloPt Sr niet in dit
■temperatP'aa'F- leper lijkt oud.
leeft de tijd nog nau-
at gekregen op de bak-
:rotere karje binten en de voegen,
iweer. M^a zejfs in donker-
jes afwezig, alsof hier
stervervalser aan het
eweest.
;te blijkt te kloppen,
kei gebouw in leper is
in tachtig jaar. In 1915 -
de stad alleen nog een
de Hallentoren over
een afgebroken holle
Zon onderest was ^oor Duit-
Maan Oncgebombardeerd-In de
vde Lakenhallen is sinds
K ...enorme gedenksteen te
6 09 Tsvaar^ de naam leper is
4 04 46d. in het gezelschap van
iteden die deze eeuw
grotendeels van de kaart wer
den geveegd: Rotterdam, Hiros
hima, Nagasaki, Dresden, War
schau, Leningrad. Het is tevens
de toegangspoort tot een uniek
museum over de bloedige oor
log die tussen 1914 en 1918 voor
de poorten van leper werd uit
gevochten.
leper in één adem noemen met
wereldberoemde steden als Hi
roshima en Nagasaki lijkt mis
schien op grootspraak, maar is
het beslist niet, bezweert muse-
um-coöordinator Piet Chielens.
,,Wat de steden gemeen hebben
is dat ze werden verwoest van
wege het psychologische schok
effect. Van deze stad restte tach
tig jaar geleden na vier jaar oor
log echt niets meer. Wat zich
hier tijdens de Eerste Wereld
oorlog heeft afgespeeld tart elke
verbeelding. In de Westhoek
van Vlaanderen streken meer
dan een miljoen soldaten neer,
die elkaar vier jaar lang vanuit
hun loopgraven hebben be
stookt." Dat laatste verklaart
meteen ook de vele vijvertjes in
het landschap rondom de stad:
het zijn door de natuur herover
de granaat- en bomkraters.
Het nieuwe oorlogsmuseum
van leper is In Flanders fields
gedoopt, naar het beroemde ge
dicht van de Canadese front
dokter John McCrea: 'In Flan
ders Fields the poppies blow,
between the crosses, row and
row'. (In Vlaanderen bloeien de
klaprozen, tussen de kruisen, rij
aan rij). De expositie is volgens
Chielens een poging de meest
zinloze Europese oorlog van de
ze eeuw een menselijk gezicht
te geven. Waarbij geen enkel
middel wordt geschuwd: ge
luidsmuren, interactieve beeld
schermen, filmfragmenten, ge
tuigenverslagen, CD-roms en
een computersysteem dat de
bezoeker laat kiezen in welke
'huid' hij of zij bij het bezoeken
van het museum wil kruipen:
dat van een frontsoldaat, ver
pleegster of een kind. Via een
persoonlijk leespasje kan op
verschillende plaatsen in het
museum het levensverhaal van
de gekozen persoon worden op
geroepen. „Dit oorlogsmuseum
vertelt het verhaal van het
slachtoffer, op een zo indrin
gend mogelijke manier", zegt
Chielens.
De Eerste Wereldoorlog mag
aan het neutrale Nederland gro
tendeels voorbij zijn gegaan,
toch is de belangstelling ervoor
ook ten noorden van de Moer
dijk aan het groeien. Dat komt
volgens Chielens omdat deze
oorlog zo'n bijzonder verhaal te
De heuvels rond leper bieden een vredige, bijna lome aanblik. In deze
omgeving kwamen tussen 1914 en 1918 ruim een half miljoen soldaten
om het leven. foto Belgisch verkeersbureau
Omdat de frontlijn tijdens de Eerste Wereldoorlog nauwelijks verschoof bestookten de soldaten elkaar jaren
lang vanuit loopgraven. archieffoto
vertellen heeft: het is het ver
haal van de eerste chemische
oorlogvoering, van de ratten- en
luizenplagen in de loopgraven,
het verhaal van de eerste oorlog
op industriële schaal en natuur
lijk het verhaal van de picknick
die uitmondde in een nacht
merrie.
Veel jonge soldaten die in 1914
naar leper trokken waren nog
vervuld van een negentiende
eeuws idealisme: oorlogen
hoorde min of meer bij het vol
wassen leven. Het was een kans
om onvermoede kwaliteiten te
tonen: moed, zelfopoffering, ka
meraadschap. Maar in leper be
landden de kleurrijk uitgedoste
cavaleristen voor ze er erg in
hadden in een stellingenoorlog
waar de oude deugden van wei
nig nut waren. Dat kwam vol
gens Chielens vooral door de in
troductie van de mitrailleur.
„Drie reservesoldaten met een
mitrailleur konden een heel re
giment helden in één salvo uit
schakelen."
Omdat de frontlijn nauwelijks
verschoof moesten de soldaten
zich ingraven om daar in de ja
ren die zouden volgen elkaar
wederzijds te bestoken. Het ge
daver was bij gunstige wind tot
in Londen te horen. Niet hel
denmoed maar behendigheid
met de schop waren van levens
belang.
De psychologische breuk die
deze wijze van oorlogvoeren te
weeg bracht, is in In Flanders
Fields in talloze getuigenversla
gen en kleine aandenkens (dag
boeken, postkaarten, gebeds
boekjes) terug te vinden. „Onze
mannen zien er lachwekkend
uit wanneer ze voortsukkelen
met spaden en andere werktui
gen op hun rug. En te paard lij
ken ze nog belachelijker. Bela
den met een lans, een zwaard,
geweer, spade en houweel ziet
een man eruit als een egel",
schrijft de Britse luitenant Fran
cis Grenfell over zijn cavalerie-
eenheid. Een soldaat voelde
zich in zijn ondergrondse muf
ruikende slaapkelder al half
dood. „Het is of we in ons eigen
graf wachten tot iemand ons
begraaft", schreef Grenfell op
zijn brits. Een aalmoezenier
ontdekte het fenomeen depres
sie. „Alles wordt zwart, je bent
het leven beu", zo luidde zijn
diagnose.
De verhalen van gewone solda
ten blijven nog het langst op het
netvlies hangen. Zo beschreef
de Belg Jules le Roy hoe hij
langzaam maar zeker een dikke
huid kreeg. 'In het eerste van de
oorlog als er iemand geschoten
is - je moet hem nog niet ken
nen van naam - je zijt daarvan
aangedaan. Je gaat dat bekijken.
Maar als je verhardt daarin, je
gaat het zelfs niet meer uit de
weg'.
De streekbewoners keken min
stens zo verwonderd en ge
schokt naar hetgeen zich voor
hun deur afspeelde: de garni
zoensplaats die nooit met de
'grote politiek' was geconfron
teerd laeeg opeens de halve we
reld over de vloer: Britten uit
Londen die in dubbeldekkers
werden aangevoerd, Fransen,
Indiase infanteristen, Schotten
en Chinezen. 'De Chinezen
snappen er niets van. Steeds als
een granaat overvliegt klappen
ze in hun handen', schreef een
Vlaams pastoor. Boeren zagen
voor het eerst in hun leven
'vliegmachienen' en zeppelins
overvliegen. Spionageballonnen
en ijzeren namaakbonten als
observatiepost behoorde ook
tot de nieuwigheden.
Dat leper zo'n zwaar lot trof,
had te maken met de oorlogs
strategie van de Duitse veld
maarschalk Schlieffen, die het
plan had opgevat om Frankrijk
via de inzet van honderddui
zenden reservisten in twee we
ken tijd te verslaan, om daarna
Rusland aan te vallen dat zes
weken nodig had om te mobili
seren. Omdat Frankrijk zijn
grens met Duitsland had ver
sterkt, was het Duitse leger ge
noodzaakt een omtrekkende
beweging te maken, via het
neutrale België, om zo de Fran
sen in de flank aan te vallen.
Niet ver van Parijs werden de
Duitsers echter teruggedreven
tot in Vlaanderen: tot leper.
Daar werden alleen al tijdens de
laatste slag een miljoen grana
ten afgevuurd.
Slechts tijdens de kerstbestan
den kwam de ijzeren doodsma
chine voor even vrijwel geheel
tot stilstand. In het museum
wordt aan die momenten van
menselijkheid en verbroedering
veel aandacht besteed. Duitsers
en Britten die uit hun loopgra
ven kropen om handen te
schudden, samen een sigaretje
te roken en kleine souvenirs uit
te wisselen. De toenmalige Brit
se marineminister Winston
Churchill had gemengde gevoe
lens bij die taferelen. Hij schreef
aan zijn vrouw: 'Wat zou er ge
beuren, vraag ik me af, als de le
gers plotseling en tegelijkertijd
zouden staken en zouden zeg
gen dat een andere methode
gevonden moet worden om dit
dispuut te regelen?'.
Maar er waren uitzonderingen,
zoals de Schotse officier Bryden
McKinnel die geen genade ken
de voor de kerstliederen zingen
de vijand. 'Wij wachtten tot de
Duitsers uit hun loopgraven
kwamen en gaven ze toen van
katoen: snelvuur. Dat maakte
een einde aan al deze nonsens',
schreef hij in zijn dagboek.
'Al deze nonsens' is in de volle
dig herbouwde Lakenhallen van
leper samengebracht in een ex
positie die een waarschuwing
wil zijn voor de toekomst.
In Flanders Fields, informatie en
reserveringen: 0032-57200724.
Entree volwassenen 14 gulden.
Kinderen van 7 tot 12 jaar 7gul
den. Kinderen jonger dan 7 jaar:
gratis.
Zwarte karatekoriingin Pam Grier nieuwe heldin van Tarantino
m
is heerlijk! Het is net
knick, maar dan niet zo
s'. Dat schreef de Britse
n"vaneapJulian Grenfell
[evoegd. 7en aan het thuisfront in
rd8en dat*eze oorlogsromantiek
fèeeu$nnen de kortste keren in
iet licht joreoed aan flarden
ftmindei
ts 41 uuten. In deze Belgische
ontdekten de
en maarqlige wereldmachten
iVaikenW, Frankrijken
ddooréif'^datDantes 'reis naar
systeerrhet gewroet in de zware
de uit laamse modder veel
Pochte'"\eergafdan het verslag
n. Aan picknick. Nooit eerder
ver-
den, aant Op ZO Tl klein Stukje
het op- zoveel soldaten: 600.000
enwind ijaar tijd. In leper is nu
re dag gr
kwik oniseum dat deze waanzin
eerst een 'echtgezicht'
find teide maand gaat Jackie Brown
w5 m"erland in première, de nieuwe
nw3 Mn Quentin Tarantino. De titel-
3 19:dt gespeeld door Pam Grier
12 jaar geleden furore maakte als
nw4 nstische heldin in zwarte actie-
*4 jjn nu een spectaculaire come-
nw3 13 laakt. Vooruitlopend op de
J JJ 're rouleert vanaf dit weekein-
s is nachtprogramma (25 april
i9 gen, 1 mei Amsterdam en 2
nw3 13 trec^lt^ onder het motto Pam
3 23 Queen ofBlaxploitation. Daar-
J® de films Coffy en Sheila Baby
i isalsmede enkele opwekkende
Jg enten uit de nieuwe film van
ié;ino.
2 18
10 5 IQ TER VAN LIEROP
11 24
,w4 |8 .istudent te worden klom Pam Grier
5 10 aar geleden als twintigjarige achter
2 is ir van een rood geverfde legerjeep
3 161 van Denver in één ruk door naar
29 2j geles. „Daar schreef ik me in bij de-
5 ]8 demie. Na verloop van tijd vond ik
-1 19 j een Hollywood-agentschap, waar-
2 19 directeur me gezien had in een
2 ]5 heidswedstrijd. Hij zag van alles in
12 hij- Maar hij had geen sokken aan,
7 21 test ik hem geloven? Ik was een
3° 20 M en b'ï ons °P bet platteiand
6 i4 e sokken en een riem om je broek
7 i2i 'g te houden. In California was dat
6 21 ^r niet nodig."
3 5gian whcte me receptioniste heb-
3 i3 daardoor was ik in staat mijn cursus
3 19 len. Ik was een radicale studente en
29 lertijd de 'Angela Davis' van de re-
7 27 Daar kreeg die man al gauw ge-
4 1 7 an en dus stuurde hij me, voorname-
3 29 |van me af te komen denk ik, naar
5g Corman die vijfhonderd dollar wilde
5 211 Per week, zes weken lang, voor een
6 19 Dlletje. Corman gaf me ook mijn eer-
te rol in een feministische low bud-
ie-film, The Big Doll House. Dat le-
ne zesduizend dollar op."
-w
Haar training in de vechtsporten waarmee
ze beroemd is geworden, dankte Grier aan
het leger. „Mijn vader was beroepsmilitair
en ik heb dus een flink deel van mijn jeugd
doorgebracht op legerbases. Daar was altijd
wel een sergeant of korporaal die les gaf in
'ongewapend gevecht'. En wat doe je met
lastige kinderen die niet eeuwig in huis
moeten rondhangen? Die stop je in een
klasje. Piano spelen lag me niet, dus heb ik
karate geleerd en Jiu-jitsu en vervolgens
kung fu, 'white tiger' en nog een stuk of wat
gevechtsstijlen. Ik ben dat later zelf gaan ge
bruiken in films."
En zo werd Pam Grier de zwarte en feminis
tische vechtmachine met scheermesje ver
stopt in een afro-kapsel. Zo maakte ze als
vrouwelijke tegenhanger van Jim Brown en
Fred Williamson over de hele wereld furore
met films als Coffy, Foxy Brown, en Sheba
Baby. In de jaren tachtig was de 'blaxploita-
tion'-rage uitgewoed en verdween Grier
naar het tweede en derde plan. Sporadisch
speelde ze gastrolletjes in tv-series en in de
films Posseen Mars Attack^."
Met vechtsporten is ze al lang gestopt:
„Omdat ik er te veel blauwe plekken aan
over hield, want dat is wat je krijgt als je al
tijd traint met mannen. En beurse plekken
doen meer pijn dan ik leuk vind. Ik heb me
in geen tien jaar tijd meer met martial arts
beziggehouden."
Jeugdidool
Met het casten van Pam Grier voor de
hoofdrol van Jackie Brown heeft Tarantino
een eresaluut willen brengen aan een actri
ce die eens een jeugdidool van hem was.
Maar hij had totaal andere kwaliteiten van
haar nodig. Grier: „Quentin was gelo'of ik op
zoek naar iemand die al een leven achter
zich had. Dat is wat Jackie gebruikt om zich
te beschermen tegen de boosaardigheid
van Samuel Jacksons personage en tegen de
doortraptheid waarmee Michael Keaton als
politieman haar probeert te manipuleren
teneinde Jackson te grijpen. En tegen Ro
bert De Niro die moordlustig is en tegen
Bridget Fonda die sluw is en slinks en tegen
de tederheid van Robert Forster, die ze er
van moet overtuigen dat ze hem nodig
heeft. Als ze uit de gevangenis komt, staat
ze alleen in de wereld en heeft ge^n luis om
dood te drukken. En Forster vindt haar eer
lijkheid en kwetsbaarheid aantrekkelijk. Om
dat allemaal te kunnen spelen had ik een
hoop nodig van mijn eigen kracht én van
mijn eigen onzekerheden.
Grier beschrijft Tarantino als iemand die
zelden regie-aanwijzingen geeft maar er al
les voor over heeft aan zijn acteurs creatieve
ruimte te bieden. „Hij is zo'n fantastische
regisseur omdat hij van tevoren al weet wat
zijn acteurs zullen doen en wat ze nodig
hebben. Er is die heel cruciale scène waar ik
het geld heb gestolen en de schijn moet op
houden dat Bridget het gedaan heeft. Ik
moet op het politiebureau tegenover Mi
chael Keaton spelen dat ik hevig geschokt
ben, totaal ontredderd omdat het geld weg
is en ik doodsbang ben dat ik daar ten on
rechte voor zal moeten opdraaien. Ik moet
keihard liegen tegenover Keaton, een door
alle wol geverfde politieman die op tien me
ter kan ruiken dat iemand liegt. Ik moet
spelen dat ik speel. Liegen dat ik lieg, als het
ware en toch weer zo dat Keaton me ge
looft. Dat overtuigend maken was waanzin
nig moeilijk."
„Ik heb tegen Quentin gezegd dat ik het no
dig had om eerst een hele dag op dat poli
tiebureau in een kamertje te gaan zitten en
echt te moeten wachten en zweten, sigaret
ten roken, honger krijgen en de zenuwen.
En niemand zou met me mogen praten, of
nog iets aan mijn haar of kleren verschik
ken. Ik wilde me zo oncomfortabel mogelijk
voelen. Totaal opgefokt moeten zijn vanwe
ge de vitale noodzaak te liegen en niet te
barsten. Negen uur voorbereiding heeft
Quentin me gegund voor die ene scène. Zo
is hij. En ik geloof dat het heeft gewerkt."
Wederopstanding
Net als Travolta via Pulp Fiction en Robert
Forster via Jackie Brown, is Grier lid gewor
den van wat al genoemd is Tarantino'sClub
Voor Wederopstanding. Haar tweede carriè
re is volgens de actrice zelf puur lotsbe
schikking geweest. Geloven dat het kon
deed ze het aanvankelijk ook niet. „Elke
keer als ik de afgelopen drie jaar Quentin
tegenkwam, riep hij: 'Hé Pam. Ik werk aan
iets. Ik zeg nog niet wat, maar ik ben bezig
voor je!' En dan reageerde ik met: 'Quentin,
jij bent de allergrootste regisseur van dit
moment: hot, hip opwindend en in het be
zit van alle filmprijzen ter wereld en jij zou
iets aan het schrijven zijn voor mij? Er zijn
Kevin Costner, Whoopi Goldberg en al die
andere grote sterren. Hangen die dan niet
voortdurend bij je aan de telefoon, dan? En
jij schrijft voor mij! Moet ik dat geloven?
Maar bedankt dat je het zegt'. Want ik vatte
het in elk geval op als een compliment."
„Maar op een dag lag er bij mij op de deur
mat een contract en een script waarop ge
schreven stond 'Jackie Brown, gebaseerd op
Rum Punch van Elmore Leonard'. En ik kon
niet anders dan uitroepen: 'O, mijn God!
Hier is het dan! Het gaat werkelijk gebeu
ren!' En ik ging het lezen en begon te hyper
ventileren van opwinding. Ik heb dezelfde
avond nog gebeld om te zeggen dat ik dol
gelukkig was dit te mogen spelen."
„Ik heb met Quentin afgesproken dat hij
me niet mocht toestaan om minder te pres
teren dan hij nodig had. Dat is wat ik vraag
van een regisseur, dat hij niet lui wordt of
het me te gemakkelijk gaat maken uit cle
mentie. Want er komen altijd momenten
dat je professioneel alles verzameld hebt
wat nodig is en je klaar bent om erop los te
gaan, maar dat er toch ineens iets breekt. Er
kan bijvoorbeeld iets zijn gebeurd in je pri-
véleven dat weerspiegeld wordt in een scè
ne."
„Er kan een snaar geraakt zijn waardoor je
stokt, plotseling de dialoog kwijt bent of in
tranen uitbarst. Want gevoelige snaren lig
gen, als je acteert, vaak dichter onder de op
pervlakte dan je lief is. Dat is niet gek, want
zulke emoties gebruik je bij het acteren: je
eigen gevoeligheid, eigen ervaringen, li
chaamstaal, alles wat je persoonlijkheid ge
maakt heeft. Dus heb ik Quentin gesmeekt:
'Geef me een veilige plek!' Anders kan ik
niet eerlijk zijn in mijn spel en kijkt straks
iedereen dwars door me heen. Ik moest
rauw kunnen zijn; echt. En echtheid doet
pijn. Quentin snapt zulke dingen. Hij is ie
mand die me als actrice heeft gebracht naar
plekken waar ik nooit eerder geweest was."
Genieten
„Het fabuleuze van Quentin en je merkt
dat al in elke regel die hij schrijft is dat
hij een heel wezenlijke en diepe interesse
heeft in andere mensen. Zichzelf vindt hij
totaal niet interessant, hij stelt belang in
wat hij niet is. Daarom is hij ook zo gefasci
neerd in de cultuur van de zwarten en in
zwarte muziek. Bij hem op de set hoor je
voortdurend salsa, hiphop, rap. We hebben
voortdurend gedanst. Werken met hem is
genieten van het leven."
Nog voor de première van Jackie Brown er-
vaarde Grier al wat voor magisch effect het
heeft, wanneer Tarantino je voor een
hoofdrol kiest. „Vanaf het moment dat mijn
naam bekend werd begonnen er weer
scripts binnen te stromen. En na de eerste
preview in Los Angeles nam die stroom nog
substantieel toe. Maar ik heb nog niet be
paald wat mijn volgende film wordt. Dat
kan nog wel eens een jaar duren ook. Want
wat ik ook aanpak, het leidt onmiddellijk tot
de vraag: Kan het tippen aan Jackie* En dat
zal vermoedelijk onmogelijk zijn."
