Et
1
Haagse bluf
Nederland-
Duitsland
ZATERDAG 25 APRIL 1998
en toe een koetsje dat door de stad rijdt, dat is het enige dat de Hagenaar merkt van de aanwezigheid van koningin Beatrix.
i
einildis van Ditzhuijzen, historica
en Oranje-expert, zou Amsterdam
eerder een hofstad noemen dan
n Haag. Als er iets te vieren is, zoals laatst,
haar zestigste verjaardag, ontvangt H.M.
Koningin graag in het Koninklijk Paleis op
Dam. Dat staat in de hoofdstad van het
id natuurlijk, maar toch... SomsJcnaagt het
q beetje aan het hart van de Hagenaar.
Vroeger speelde het vorstelijke leven zich
l allemaal nadrukkelijk af in Den Haag. In
tijd van stadhouder Frederik Hendrik en
a echtgenote Amalia van Solms wist Den
ag dat het een hof had. Er werd gefeest dat
een lust had en de bevolking keek zich de
in uit. Dat is tegenwoordig anders. De ko-
igin woont in het Bezuidenhout en werkt
de binnenstad, ze hoort langzamerhand
vanzelfsprekend bij Den Haag. Maar als
tituut is het koningshuis onzichtbaar. Zo
al sprake is van 'een hofleven' merkt de
rger er niets van.
Menig inwoner van de residentie zou graag
i meer willen ervaren van het hof en van
!s wat er bij hoort. Interessante mensen,
sende zijde, juwelen, uniforms en veren en
Uimen, rode lopers en tromgeroffel en
inzende auto's die langzaam voorrijden,
als op Beatrix' verjaardagsfeest, toen in
isterdam prachtige avondjurken met prin-
isen erin de trap van het Muziektheater
dansten en onbereikbare godinnen als ex-
zerin Farah Diba ineens op de Dam ston-
Van Ditzhuijzen: „De koningin houdt van
eorum, maar de Hagenaars zien er weinig
Alleen op Prinsjesdag treedt de koningin
functie naar buiten. Maar dat komt door-
de opening van de Staten-Generaal nu
nmaal in Den Haag plaatsvindt. Onder Ju-
na was het op Prinsjesdag ook feest in Den
lag. Sinds Beatrix zich hier heeft gevestigd,
er eigenlijk maar één ding veranderd: op
ensdag, als nieuwe ambassadeurs hun
loofsbrieven' aanbieden, rijden er overal
etsjes door de stad."
Vertoon
de zeventiende eeuw was dat wel anders.
het hofleven in de residentie werd in
el Europa gesproken. Wat ze in Parijs kun-
n, kunnen wij ook, redeneerde stadhouder
ederik Hendrik. Met Amalia van Solms
nest hij bovendien opboksen tegen de ko-
ïg en koningin van Bohemen, die welis-
lar als vluchtelingen in Den Haag woon-
maar hun koninklijke status koesterden,
ederik Hendrik verzamelde schilderijen,
paleizen bouwen en legde pleinen en tui-
n aan. Om zijn dynastieke ambities kracht
te zetten, werd het Stadhouderlijk Kwar-
(het Binnenhof) uitgebreid, veranderde
verouderde 'Oude Hof aan het Noord-
e in een vorstelijk onderkomen, verrezen
in Honselersdijk en Rijswijk paleizen en
t Amalia van Solms Huis ten Bosch ont-
ïrpen.
Zoals toen, in de Gouden Eeuw, is het
oit meer geworden, al flakkerde het hofle-
af en toe even op. Frederik Hendriks op-
i Iger, stadhouder Willem II, overleed jong;
ins zoon Willem III werd koning van Enge-
id, woonde lang in Londen en - later - op
it Loo. Maar onder zijn erfgenaam, de bra-
Willem IV, de Friese Nassau die het voort-
ec
at
ld.
Beatrix woont en werkt in Den Haag, maar
de vraag is waar haar hart ligt
Den Haag tooit zich graag met de titel hofstad. Maar is het dat wel? De
stad is de residentie van het staatshoofd, dat staat vast. Maar om
waarlijk een hofstad te zijn is er meer nodig dan een inwonend vorstin.
In een hofstad hoort de koning' in zijn of haar majesteit zichtbaar te
zijn. „Maar daar merken de Hagenaars weinig van.
bestaan van het huis Oranje-Nassau moest
redden, kwam- het Haagse leven weer
enigszins tot bloei.
Willem IV hield er een koninklijke hofhou
ding op na. En zijn zoon werd met zoveel
pracht en praal gedoopt dat de Haagse bevol
king er nog maanden over na praatte. Ook
Willem IV overleed jong, al gauw gevolgd
door Anna van Hannover, zijn vrouw. Hun
oudste, de verweesde Willem Batavus, moest
tot zijn achttiende op het algemeen stadhou
derschap wachten. Hij bleek op zijn taak niet
goed berekend. Toch fleurde tijdens zijn
stadhouderschap 's-Gravenhage weer op.
Kunst
Willem V hield van kunst. Hij kocht bijvoor
beeld de Stier van Potter, die nog steeds op
een ereplaats in het Mauritshuis hangt, hij
verzamelde munten en penningen en woon
de voor zijn plezier colleges aan de Leidse
universiteit bij. Na zijn huwelijk met Wilhel-
mina van Pruisen was weinig de stadhouder
te dol. Honderdvierenzeventig schimmels,
honderdvijfenzestig lijfgarden, zes hellebaar
diers. Willem en Wilhelmina hadden dankzij
een aantal erfenissen geld in overvloed. Ze
vroegen de jonge Mozart voor optredens,
Willem bouwde het Binnenhof verder uit en
zijn zuster Carolina begon aan een nieuw pa
leis. Er kwam slechts één vleugel gereed: de
huidige Koninklijke Schouwburg.
Toch was het stervensuur van de Repu
bliek der Zeven Provinciën nabij. Frankrijk
verklaarde Willem V de oorlog en generaal
Pichegru trok de rivieren over. De stadhou
der nam in 1795 de wijk naar Engeland. Het
duurde tot 30 november 1813 voor zijn zoon,
prins Willem Frederik, voet op vaderlandse
bodem zette. Twee dagen later presenteerde
hij zich niet als stadhouder, maar als soeve
rein vorst. Nederland moest een koninkrijk
worden, hadden de ministers van buiten
landse zaken op het Congres van Wenen be
sloten, 'waarschijnlijk tussen twee dansen
door', opperde prins Claus afgelopen januari
in een frivole bui op de Duitse tv.
De eerste koning - 'koning-koopman' heet
te hij al gauw - vestigde zich in het paleis
Noordeinde. Maar tot een hofleven kwam het
pas weer onder Willem II en Anna Paulowna.
De elegante, jonge koning was dol op vertoon
net als tsarendochter Anna, die aan het Rus
sische hof in onvoorstelbare weelde was op
gegroeid. Al drukten Willem II en Anna niet
blijvend een stempel op Den Haag, van een
hofstad kon in die tijd zeker gesproken wor
den.
Onder koning Willem III was dat niet het
geval. Zijn eerste huwelijk met Sophie van
Württemberg was ongelukkig; zoiets leidt
niet tot feesten en partijen. Bovendien zat
Willem liever op Het Loo. Na de dood van
Sophie hertrouwde de oude koning met Em
ma van Waldeck Pyrmont. Een grote staat
voerden zij niet. De driftige en drankzuchtige
vorst was niet bijster populair. Na de geboor
te van Wilhelmina ging het met 's konings
gezondheid bergafwaarts. Na zijn overlijden
moest koningin-moeder Emma, als regentes,
met Wilhelmina op pad om de populariteit
van het Huis Oranje-Nassau op te vijzelen.
Hagenaars zagen het jonge koninginnetje
vaak. Emma en dochter gingen uit rijden en
uit schaatsen. Maar de meeste tijd bracht
Wilhelmina toch door op Het Loo. Op haar
achttiende werd ze ingehuldigd. Zij woonde
in Den Haag, op het paleis Noordeinde, maar
tot een hofleven kwam het alweer niet.
Twee vrouwen
Reinildis van Ditzhuyzen: „Dat kón ook niet,
natuurlijk. De hele koninklijke familie be
stond uit twee vrouwen: een moeder en een
dochter. Vergelijk dat eens met de Habsbur-
gers, een enorm uitgebreide familie, of met
de Windsors in Engeland. Onder die twee
vrouwen was het een saaie bedoening. Diplo
maten klaagden steen en been; de post Den
Haag was niet begeerd. Het leven was ingeto
gen en somber. Iedereen sprak met gedemp
te stem, je ontmoette steeds dezelfde men
sen. De kring was zo klein dat iedereen el-
kaars kleren kende. Na Wilhelmina's huwelijk
was het niet beter. In 1913 schreef de dochter
van de Britse ambassadeur dat er bij gebrek
aan activiteiten nergens ter wereld zoveel ge
roddeld werd als in Den Haag."
Na Hendriks overlijden bestond de konink
lijke, familie weer uit twee vrouwen-alleen:
Wilhelmina en Juliana. Toen Juliana trouw
de, was het eventjes bal in Den Haag. De zui
nige Wilhelmina had zowaar het paleis
Noordeinde laten versieren. Maar Juliana en
Bernhard vestigden zich op Soestdijk; in Den
Haag keerde de rust weer. Met de inhuldiging
van Beatrix in 1980 laaide de hoop op. De ko
ningin wilde naar Den Haag verhuizen; de
paleizen Huis ten Bosch en Noordeinde wer
den gerenoveerd. Maar veel gelegenheid om
het vorstelijk bedrijf in werking te zien, heeft
de Hagenaar tot nu toe niet gehad.
Boodschappen
.„Misschien had ze wel liever in Amsterdam
gewoond", zegt Reinildis van Ditzhuyzen.
„Maar het Paleis op de Dam is niet geschikt
voor permanente bewoning. Je hebt er geen
privacy en het is lastig te beveiligen. Het
heeft ook geen tuin en je wilt als koningin
toch wel eens uitblazen of een partijtje ten
nissen of even zwemmen. Met Huis ten
Bosch en paleis Noordeinde was Den Haag
natuurlijk veel aantrekkelijker voor een op
groeiend gezin. Twee ruime paleizen en flink
wat grond erbij."
Amsterdam is er voor de cultuur en om
een verjaardagsfeest groots te vieren; Den
Haag is om te wonen. Hier doet de koningin
boodschappen. De kans dat een willekeurige
burger Beatrix in een winkel tegenkomt, is in
de residentie groter dan in Amsterdam en
ook groter dan in Zwolle. Maar een chique
mevrouw die ergens een cadeautje koopt, dét
maakt een stad niet tot hofstad. Van Ditshuy-
zen: „Geen hofstad zonder hofleven. Geen
hofleven zonder een grote kring deelnemers,
vroeger vooral de adel en het patriciaat. We
nen ademt nog steeds de sfeer van een echte
hofstad, al leeft de keizer al lang niet meer.
Maar Nederland heeft zo n adellijke traditie
nooit gekend. En bovendien hecht de huidige
koningin meer aan de inhoudelijke kant van
het koningschap dan aan deftige bals en di
ners."
Zou Den Haag eigenlijk wel een echte hof
stad willen zijn? Een hofstad bestaat bij de
gratie van standsverschillen. Misschien past
een rustige mevrouw aan de Bezuidenhout-
seweg hier wel beter.
Ha
.aagse kak is dikwijls kouwe
kak, Johan Gram, schrijver van
menig boek over de hofstad, om
schreef het aan het einde van de
negentiende eeuw onomwonden.
De Hagenaar leefde het liefste een
beetje boven zijn stand en met zijn
neus een tikje te veel in de lucht.
„Meer te schijnen dan hij is, zich
deftiger voor te doen dan zijne
middelen hem veroorloven is en
blijft voor den Hagenaar steeds
een bijzondere prikkel."
Een andere observator van het
Haagse leven was het roerend met
hem eens, al drukte de jonge taal
kundige Willem Jonckbloet zich
onder pseudoniem nog minder
voorzichtig uit. Zijn schimpscheu-
terige boekje over de 'Physiologie
van Den Haag' stond bol van de
satirische en dus licht-beledigende
teksten over de inwoners van de
hofstad. De kakkineuze Hagenaar,
zo beoordeelde de schrijver met
kennelijk genoegen, zag de be
schaafde wereld zich slechts uit
strekken van het Scheveningse
strand tot aan het Huis ten Bosch
en al wat daarbuiten viel was 'la
provence'.
Op z'n Frans dus, benadrukte de
schrijver: „Het zou evengoed de
provincie kunnen heeten, indien
het niet tot de eigenaardigheid of
liever eigendommelijkheid van de
Hagenaar behoorde, een walch te
hebben van Hollandsche zeden en
Hollandsche taal." De taalgeleerde
bedoelde natuurlijk de bekakte
Hagenaar, of - in zijn eigen termi
nologie - 'de fat die bijzonder aan
Den Haag eigen is'.
Dat juist de bevolking in Den Haag
zo graag 'van stand' wilde zijn,
zoals in de 19e eeuw al werd be
weerd, had een duidelijke oorzaak.
Juist in de hofstad woonden naar
verhouding veel 'hooggeplaatsten'
als diplomaten, legerofficieren,
renteniers en hoge ambtenaren.
Niet zelden mensen met een flink
vermogen en een adellijke en aca
demische titel, inwoners kortom
tegen wie opgekeken werd. Wie
niet tot de allerhoogste kringen ge
roepen was, kon in elk geval z'n
best doen op deze bevoorrechten
te lijken.
Je stand ophouden of boven je
stand leven werd een typisch
Haags verschijnsel. In alle bevol
kingsklassen probeerde men vol
gens de geschiedkundige reeks
'Ons Den Haag, gister en vandaag'
een 'hogere levensstijl' na te boot
sen. „Een arbeider die het in z'n
hoofd haalde om een woning aan
de straat te verkiezen boven een
hofjeswoning, kon door zijn baas
op het matje worden geroepen.
Wie dacht hij wel dat hij was? Hij
moest zijn plaats kennen."
Hoezeer het verschijnsel van
Haagse kak is verbreid, blijkt wel
uit andere typisch hofstedelijke
uitdrukkingen. Haagse bluf is niet
voor niets een zeer luchtig en sim
pel toetje, en volgens Van Dale bo
vendien: 'grootspraak die men de
Hagenaars toeschrijft'. En dan pra
ten we nog niet eens over de Haag
se antenne als voorbeeld van het
zich beter voordoen dan je bent.
Zo'n antenne stond keurig op het
dak van een auto waarin de auto
radio vanwege geldgebrek ontbrak.
Mijn tafelheer aan het diner ter lin
kerzijde bleek een spraakzame
Duitse hoogleraar te zijn. Na de ver
kennende small talk kwam, onver
mijdelijk, de relatie Nederlanders-
Duitsers aan de orde. „Hoe komt
het toch", vroeg hij zorgelijk, „dat
de Nederlandse jeugd zo anti-Duits
is?" Een afdoende verklaring had ik
niet, maar wel een bijdrage tot de
puzzel die ik zelf nog aan het leggen
was. Want ook mij zit dat
niet lekker.
Ik ben opgegroeid met verhalen over de
oorlog. Met de bijna blinde haat van mijn
ouders en mijn omgeving tegen 'die rot
moffen'. De houding van mijn ouders vond
ik enerzijds wel begrijpelijk, maar ander
zijds ook onredelijk en ongenuanceerd. Zo
is het velen van mijn generatie vergaan. We
hadden geen recht van spreken, omdat we
de oorlog niet hadden meegemaakt. We
werden noodgedwongen een luisterende en
zwijgende generatie.
Als zwijgende generatie heb ik weinig over
de oorlog tegen mijn eigen kinderen ver
teld. Ik wilde ze niet opzadelen met de ver
halen die ik eindeloos heb moeten aanho
ren. Achteraf begrijp ik dat door mijn zwij
gen anderen vrij spel hebben gekregen. Met
name opa's en oma's die een nieuw en gre
tig publiek kregen: hun kleinkinderen. De
anti-Duitse houding van jongeren in Neder
land is mijns inziens voor een deel tot stand
gekomen door de derde generatie. Daar
door heeft de jongere generatie ongecensu
reerd, vaak zonder tegengas van ouders,
een beeld gekregen vim de oorlog die nog
steeds voortwoedt in de harten van hun
grootouders.
Mijn tafelheer vindt die anti-Duitse hou
ding van Nederlanders, jong en oud, niet
terecht. Waarom, zo vraagt hij zich af, zou
hij als Duitser nu nog het misnoegen van
Nederlanders moeten innen? „Ik heb part
noch deel aan die oorlog gehad", zegt hij.
„Mijn ouders natuurlijk wel, maar die had
den geen enkele keuze. Iedereen die zich
verzette tegen Hitier kreeg de kogel. Ze had
den zes kinderen die ze door de oorlog
moesten zien te slepen. Hebben die Neder
landers in hun eeuwige drang tot ongelimi
teerd slachtofferschap daar wel eens bij stil
gestaan?"
Die keerzijde van ons gelijk, namelijk hoe
de doorsnee-Duitser zelf de oorlog heeft
beleefd, beschrijft Tessa de Loo heel tref
fend in haar boek De Tweeling. De twee
lingzusjes Lotte en Anne zijn geboren in
Duitsland, maar worden op jonge leeftijd
door de dood van hun ouders uit elkaar ge
rukt. Lotte groeit op in Holland, Anne in
Duitsland. Beiden maken de oorlog mee,
die diepe wonden in hun levens slaat. Als
zeventigjarigen ontmoeten ze elkaar bij toe
val in een kuuroord in Spa.
Lotte zit als 'Nederlandse' boordevol verwij
ten ten aanzien van de Duitsers. En ze vindt
dat zij het meest recht van spreken heeft.
Maar haar Duitse zus werpt tegen: „Waar
om hebben de Duitsers het laten gebeuren,
roepen jullie. Maar ik draai het om en
vraag: waarom hebben jullie in het Westen
het laten gebeuren. Jullie hebben ons rustig
laten bewapenen, toen al hadden jullie met
het Verdrag van Versailles in kunnen grij
pen. Zonder slag of stoot lieten jullie ons
het Rijnland binnen marcheren en Oosten
rijk, en toen hebben jullie Tsjecho-Slowa-
kije aan ons verkwanseld."
De Duitse Anne doet recht aan de geschie
denis door haar Nederlandse zus eraan te
herinneren hoe Duitse emigranten in
Frankrijk, in Engeland en in Amerika tegen
Hitier hebben gewaarschuwd. „Niemand
luisterde. Waarom hebben ze die idioot niet
gestopt toen het nog kon. Waarom hebben
ze ons aan ons lot overgelaten en overgele
verd aan een dictator?"
Beide zussen hebben een geliefde naar
het front zien gaan en verloren. Na de
oorlog moesten ze allebei de draad van het
normale leven weer zien op te pakken. Lot
te in een bevrijd land, Anne in Duitsland.
„Onze steden lagen in puin, onze soldaten
waren dood, kreupel, beroofd van illusies,
we kregen als volk collectief de schuld van
de grootste massamoord uit de geschiede
nis, we waren economisch en moreel fail
liet", concludeert zij bitter.
Wanneer zij, kort na de oorlog, in een Am
sterdamse tram staat, op zoek naar haar
Nederlandse zus, wordt ze uitgescholden
omdat ze een Duitse vrouw is. „Ik ben geen
nazi, ik ben een gewone vrouw", probeert
ze uit te leggen. „Mijn man is gesneuveld, ik
heb niemand meer." Maar de mensen om
haar heen wenden zich misprijzend af. An
na voelt voor het eerst wat het voortaan be
tekent een Duitser te zijn. „Schuldig gevon
den te worden door mensen die niets van je
wisten", niet als individu te worden gezien
maar als specimen van een oorlogszuchtig
soort.
Met die zienswijze doen wij Duitsers on
recht aan. In dat besef eten mijn tafelheer
en ik zwijgend het dessert. Geen van beiden
hebben we recht op een laatste woord.
