Sterrenwacht op eenzame hoogte
Wetenschap Techniek
Huis Darwin
te bezoeken
0
=1 hi
DONDERDAG 9 APRIL 1998
Na zijn vijf jaar durende reis om de we
reld met het zeilschip 'Beagle' en een
zesjarig verblijf in Londen, heeft Char
les Robbert Darwin, de grondlegger van
de evolutietheorie, nog veertig jaar (van
1842 tot aan zijn dood in 1882) in een
klein dorpje, Downe. 20 km ten zuiden
van Londen gewoond. In 1917 werd het
'Down House' door de familie verkocht.
Vervolgens was het tien jaar lang als
school ingericht. In 1927 werd het door
een welgestelde chirurg aangekocht om
er een museum vgn te maken, maar in
de loop der jaren raakte het landhuis
verwaarloosd. Na een grondige op
knapbeurt gaat het deze maand weer
open voor het publiek.
Het herstel van het landhuis, samen
met het opknappen van de erbij beho
rende tuin, heeft 8 miljoen gulden ge
kost. In het museumhuis staat vooral
de persoon en het werk van Darwin
centraal. Het was in 'Down House' dat
Darwins vele overdenkingen uiteinde
lijk resulteerden in het opstellen van de
evolutietheorie, neergelegd in het in
1859 verschenen 'On the origin of spe
cies' ('Over de oorsprong der soorten').
Darwin zou zich onder meer vanwege
zijn kwakkelende gezondheid op het
platteland hebben teruggetrokken. Hij
leed onder meer aan kwalen als hart
kloppingen, kortademigheid, een licht
gevoel in het hoofd, buikpijn, ongecon
troleerd beven en huilbuien. Volgens
twee Amerikaanse artsen zouden deze
symptomen wijzen op 'pleinvrees', de
fobie om zich in het openbaar te verto
nen. Van een ontdekkingsreiziger werd
Darwin, in Downe, een Huizenaar.
Het nu als museum ingerichte huis laat
zien, hoe Darwin leefde en werkte en
hoe hij, vaak samen met zijn kinderen,
vele biologische experimenten verricht
te. In Downe heeft hij zich onder meer
beziggehouden met het leven van re
genwormen. Zo staan op de piano in de
ontvangstkamer twee potten waarin
Darwin ooit dergelijke wormen stopte
om er achter te komen op welke mu
zieknoten - via de tonen van een piano
en een fagot - deze wormen naar de
oppervlakte kwamen.
Zestien meter spiegel in grootste telescoop
CHILI EDDY ECHTERNACH
Bovenop een Chileense bergtop, de
Cerro Paranal, wordt hard gewerkt
aan de bouw van de grootste tele
scoop ter wereld. Het instrument, dat
zal bestaan uit verscheidene afzon
derlijke telescopen, is straks veertig
keer gevoeliger dan de Hubble ruim
tetelescoop.
Op de 2600 meter hoge Paranal in
Chili wordt de laatste hand gelegd aan
wat straks de grootste telescoop ter
wereld moet worden. Deze 'Very Lar
ge Telescope' (VLT) is een project van
de Europese Zuidelijke Sterrenwacht
(ESO), een samenwerkingsverband
van acht Europese landen, waaronder
Nederland. De VLT is een bijzonder
instrument, dat eigenlijk uit zeven af
zonderlijke telescopen bestaat. Als al
les goed gaat is de eerste van deze te
lescopen in mei min of meer gereed,
maar het gehele complex zal pas om
streeks 2001 bedrijfsklaar zijn.
De Cerro Paranal ligt aan de rand van
een van de droogste gebieden op aar
de: de Atacama-woestijn in het noor
den van Chili. Chili is overigens al ge
ruime tijd de thuisbasis van veel Eu
ropese sterrenkundigen. Gevlucht
voor de matige weersomstandigheden
op het Europese continent, vestigden
zij dertig jaar geleden een grote ster
renwacht op La Silla, een iets zuidelij
ker gelegen bergtop in de Chileense
Andes. Daar is de hemel driehonderd
nachten per jaar onbewolkt, een score
die nergens in Europa wordt gehaald.
Op de Paranal schijnen de atmosferi
sche omstandigheden nóg beter te
zijn.
Om de reusachtige telescoopbehui
zingen op Cerro Paranal te kunnen
onderbrengen is de berg in 1992 een
kopje kleiner gemaakt. Hij heeft 28
meter in hoogte moeten inboeten. De
top is gewoon opgeblazen en over de
rand geschoven, en op het ontstane
plateau staan nu hijskranen, bouwke
ten, grote stapels bouwmateriaal en
niet te vergeten vier reusachtige
gebouwen in verschillende stadia van
ontwikkeling. Het eerste gebouw, dat
van VLT 1is bijna klaar. De behuizing
van VLT 4 is echter nog slechts een
futuristisch geraamte.
Het bijna voltooide gebouw waar de
eerste, nog spiegelloze telescoop is
ondergebracht gonst van de activiteit.
Italiaanse technici zijn, regelmatig
vloekend, bezig om een stukje onwilli
ge elektronica aan de praat te krijgen.
In de provisorische controlekamer zit
de veel rustige Zweed Krister Wi-
renstrand, die bezig is om de tele
scoop 'uit te lijnen'. Want het is de be
doeling dat het bijna vijfhonderd ton
wegende gevaarte straks met uiterste
precisie op de sterren kan worden ge
richt.
Het is, drie maanden voor de 'inge
bruikname', nauwelijks voorstelbaar
dat het instrument op tijd klaar zal
zijn. Er lijkt nog jaren werk in te zit
ten. „Dat is ook zo", beaamt Wi-
renstrand. „Maar het opvangen van
een eerste lichtstraaltje betekent ook
nog niet dat de telescoop klaar is. Op
de een of andere manier zullen we er
wel in slagen om op tijd een redelijke
afbeelding van een hemelobject te
maken. Maar dan begint het eigenlij-
Drie van de vier gebouwen op 2600 meter hoogte die tezamen de VLT-sterrenwacht
gaan vormen. In het gebouw links staat de VLT-1, die in mei bedrijfsklaar moet zijn.
foto gpd
ke werk pas: de fijnafstelling. Het ding
aan de praat krijgen is niet zo moei
lijk, maar de kwaliteit ervan optimaal
benutten, dat is de kunst."
Dat ESO het onderste uit de kan pro
beert te halen, is niet verwonderlijk.
De VLT is een prestige-object met een
prijskaartje van meer dan een miljard
gulden. Voor dat forse bedrag worden
op Paranal vier telescopen met een
hoofdspiegel van 8,2 meter en drie
'kleine' hulptelescopen met een spie
gel van 1,8 meter gebouwd. Hoe gro
ter de spiegel, des te meer licht wordt
door de telescoop opgevangen, en des
te verder kan men het heelal in kijken.
Met hun middellijn van ruim acht
meter zijn de vier grote VLT-telesco-
pen niet de grootste ter wereld, maar
als ze alle vier op hetzelfde hemelob
ject worden gericht, dan kunnen hun
lichtopbrengsten worden 'opgeteld
Een van de very large telescopes tijdens de assemblage in Milaan De constructie
weegt 430 ton. foto»gpd
En aldus ontstaat een telescoop met
het vermogen van een zestien meter
spiegel.
Uitdaging
Het valt niet mee om zo'n groot en in
gewikkeld instrument op een bergtop
in Chili te bouwen. Onderdelen en
mankracht komen overal en nergens
vandaan, niet alleen omdat alle Eu
ropese deelnemers hun graantje wil
len meepikken, maar ook omdat een
klein land als Chili in zijn eentje niet
in staat is om overal in te voorzien. De
spiegels worden in Duitsland ge
maakt, naar Chili getransporteerd,
over een deels zeer hobbelige weg van
de haven van Antofagasta naar Cerro
Paranal getransporteerd, door Fran
sen van een aluminiumlaagje voor
zien en vervolgens in de grotendeels
door Italianen gebouwde telescopen
geplaatst. Logistieke problemen zijn
dan ook aan de orde van de dag.
De voorbereidingen voor wat onge
twijfeld de grootste technologische
uitdaging zal zijn: het installeren van
het interferometriegedeelte is aan de
gang. Bij interferometrie wordt het
door de.afzonderlijke telescopen op
gevangen licht zodanig gecombi
neerd, dat het lijkt alsof de VLT één
grote telescoop vormt. Het lichtverga-
rend vermogen blijft dat van een 16
meter telescoop, maar het scheidend
vermogen - de beeldscherpte - wordt
bij toepassing van interferometrie be
paald door de onderlinge afstand van
de telescopen. De VLT zou een tele
scoop kunnen nabootsen met een
'spiegeldiameter' van 150 meter en
(theoretisch) een mannetje op de
maan kunnen zien rondlopen. Maar
daartoe moeten de vervaarlijke tele
scopen met een nauwkeurigheid van
een duizendste millimeter op elkaar
worden afgestemd.
Fokker Space
Fokker Space in Leiden gaat, in sa
menwerking met TNO, twee zogehe
ten delay lines leveren. Delay lines
vormen het hart van een interferome
ter. Het zijn gecompliceerde stukjes
optica, in dit geval bestaande uit een
stuk of vijftien spiegels, die ervoor
moeten zorgen dat de elektronische
signalen van de VLT-telescopen per
fect op elkaar worden afgestemd.
Door de interferometrie zal de grote
telescoop op Paranal straks niet alleen
veertig keer zo lichtgevoelig zijn als de
(betrekkelijk kleine) Hubble-ruimtele-
scoop, maar kan het instrument ook
vijftig keer zo scherp kijken. „Daar
mee is de VLT straks de enige tele
scoop die kan concurreren met de
grote Amerikaanse projecten", aldus
algemeen ESO-directeur Riccardo Gi-
acconi. „We willen overigens niet al
leen de grootste telescoop ter wereld
bouwen, maar er ook de beste weten
schap mee bedrijven."
Als alles goed gaat, zullen reeds in het
jaar 2000 de eerste interferometrie-
waarnemingen kunnen worden ge
daan. Belangrijkste doelwit van de
sterrenkundigen zijn de mogelijke
planeten bij andere sterren en de jon
ge, actieve sterrenstelsels aan de rand
van het heelal.
10
2
1
7
7
7
6
5
7
10
7
6
7
7
3
•7
6
2
9
7
7
4
7
7
7
10
8
7
2
7
9
10
OPGAVE
OPLOSSING
SLEUTELWOORD
In sommige vakjes staat een ge
tal dat correspondeert met een
getal in de balk onderaan. De
letters die ingevuld worden in de
vakjes met een getal, kunnen
ook op de balk worden ingevuld.
Verticaal vormen de letters in de
eerste en derde kolom ook een
woord. Hoe luidt het sleutel
woord?
1. Poolhond; 2.vaartuig; 3.mu-
ziekgezelschap;4. voetverzor-
ger;5. pagina; 6.vader,- 7.
draagbaarbabybedje; 8.iedere
dagterugkomend.
CRYPTOGRAM
-v-k
voerman
d--e-e-r-
echten-e-
k-o--gang
bruin-d-o
1-d-opaak
a-e-o-m-
dorado
HEINZ
WAA& Z/Jrs rsots PAAS-
<?£3Z£\/£A/
3£SC"/Z-£>££0 "AO?
TOMPOES
Tom Poes en de Grootdoener
De heer Verkwil nam plaats op een
oude kist en trok zijn jasje af.
„Naar maat", sprak hij. „Keurig, hè?
Ik houd niet van confectie.. Kan ik het
helpen, dat ik klein ben?" „Nee", gaf
Sickbock toe. „Maar ik ook niet. U
moet duidelijker zijn, meneer Ver
stuiver. Wat kan ik voor u doen?" „Ik
heet Verkwil!" zei het ventje scherp.
„Pastuiver Verkwil! Ik heb er genoeg
van om altijd uitgelachen te worden.
Daarom wil ik laten zien, dat ik beter
ben dan een ander. Ik ben beter, dat
weet ik wel. Maar ik wil het tonen. En
daar moet jij voor zorgen, prof!"
„Kijk, kijk", hernam de geleerde.
„Wij willen allemaal tonen, dat we
beter zijn. Zo ben ik bezig met het
correleren van panotropen. Maar wie
heeft daar belangstelling voor?" „Ik
niet!" riep de bezoeker ongeduldig.
„Je moet voor mij een machine ma
ken. Een robot, die alles kan en die
alleen maar naar mij luistert en doet
wat ik zeg. Dan ben ik de baas en zal
ik wel eens laten zien wat ik kan en
dan lachen ze niet meer!" „Ei", pre
velde professor Sickbock, „Een ver
rassend idee. Een robot! Misschien
zou ik die wel kunnen bouwen...
Maar waarom zou ik u helpen, me
neer? U hebt niet eens belangstelling
voor mijn panotropen!" ,,Ho! Wacht
even!" zei de ander. Hij trok een dik
ke stapel bankbiljetten uit zijn zak en
zwaaide die heen en weer. „Eerlijk
verdiend", sprak hij. „Met trekslui-
tingen en drukknopen. Je mag alles
hebben. En als je dan voor mij een
robot gemaakt hebt blijft er nog ge
noeg over voor jouw planoknopen.
Nou, wat zegje?" „Ik doe het", zei de
geleerde na enig peinzen. „De robot
is stuitend, maar op deze manier
dient hij de wetenschap."
REDACTIE SASKIA STOELINCA
H
E
W
%4
BB
hel
VRIJDAG 10 APRIL 1
Zon- en maanstanden
Zon op 06.55 Zon ong
Maan op 18.59 MaaniJ
Waterstand
IJmuiden Kah»nde t
Hoog 04.08» 16.19 03|j|,
Laag 12.05 «00.00 11,l|*
Weerrapporten 08 april 20 uujs. 15(
DOOR JAN VISSER
Wisselvallig en koud. Dat zijn in het kort de vooruitzichten vel
paasweekeinde ofwel sedert het begin van de week is er weinf
dering gekomen in de prognoses. Als kwade genius fungeert
tieve depressie waarvan het zwaartepunt zich vandaag bover|
lijk Frankrijk aandient. Daarna verplaatst het systeem zich ri4
ons land. j
Op zaterdag, wanneer de depressie in de buurt van of boveniy
land arriveert, is de luchtdruk gedaald tot minder dan 990 hl I
dan zijn de drukverschillen boven onze omgeving niet groot.(J.
komt het belangrijkste actiecentrum ten oosten of ten noordi
van ons land te liggen. Het gevolg is dat de wind uit noordelil
tingen gaat waaien en daarmee wordt koude lucht aangevoei;
bereiken de temperaturen geen hogere waarden dan 8-9 graiobsi
vendien houden de neerslagkansen aan ofschoon de zon ookL
dan tevoorschijn komt. F,
Morgen wordt met een zwakke tot matige wind uit richtingenr10
oost en zuid tijdelijk wat minder koude lucht aangevoerd. DavD)1
pen de temperaturen op tot zo'n 12-13 graden en als de zorpreei
je tevoorschijn komt kan het nog wat zachter worden. Wel gakpraj
vooral in de loop van de dag, weer buien vallen die van onwq
zeld kunnen gaan. BSW(
Tijdens het afgelopen etmaal is het weer in onze streken erg
vallen. De buienactiviteit bleef gering en er stond niet veel w
het begin van de avond werd het wel buiiger. Doordat het we
tentijds bewolkt bleef hield de temperatuur niet over. Bloem
meldde maximaal 10,3 en Schiphol en Valkenburg 10,9 gra
buien vielen er wel in de omgeving van Rotterdam
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
donderdag.
Noorwegen:
In het noorden soms
zon. Verder bewolkt en
vooral in het zuiden veel
regen of sneeuw. Op
morgen een stevig toene
mende oostenwind Mid-
dagtemperatuur van
rond -5 graden in het
noorden tot rond +5 in
het zuiden
Zweden:
In het noorden nu en
dan zon en bijna overal
droog. In het midden en
zuiden bewolkt en van
tijd tot tijd sneeuw, later
ook regen, morgen een
stormachtige oosten
wind. In het zuiden
maxima oplopend tot bo
ven +5 graden. In het
noorden overdag nog
rond 5 graden vorst.
Denemarken:
Onbestendig, bewolkt en geregeld
flinke buien, misschien ook met on
weer. Middagtemperatuur tussen 6
en 10 graden.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Aanhoudend wisselvallig met een har
de, gure noordenwind. Verder meest
bewolkt en een aantal buien, ook met
onweer, hagel en sneeuw. Maxima
van amper 4 graden in Schotland tot
10 in het zuiden van Engeland.
België en Luxemburg:
Overwegend bewolkt en van tijd tot
tijd regen; ook kans op onweer. Mid
dagtemperatuur ongeveer 10 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Weinig zon en een grote kans op re
gen of buien; onweer is niet uitgeslo
ten. Middagtemperatuur van 8 graden
langs de kust tot 12 graden in het
oosten.
Portugal:
Langs de kust een stevige wind. Ver
der wisselend bewolkt en enkele re
gen- en onweersbuien. Maxima van
12 graden in het noorden tot 18 in
het zuiden.
Madeira:
Wisselend bewolkt en morgen moge
lijk een bui. Middagtemperatuur on
geveer 17 graden.
Spanje:
Wisselend bewolkt en regen- en on
weersbuien. In de bergen vanaf 1300
meter sneeuw. Langs de oostkust, en
vandaag ook nog in het zuiden, droog
en perioden met zon. Middagtempe
ratuur uiteenlopend van 9 graden
langs de Golf van Biskaje tot dicht bij
de 20 graden in de gebieden met zon.
Canarische Eilanden:
Aan de noordkant van de eilanden en
kele wolkenvelden, verder zonnige pe
rioden. Waarschijnlijk droog. Middag
temperatuur tussen 20 en 25 graden.
Marokko:
Westkust: enkele wolkenvelden en
vooral morgen kans op een bui. Mid
dagtemperatuur dalend naar 16 gra
den in het noorden en 22 in het zui-
Tunesië:
Geleidelijk meer bewolking en stevige
regen- en onweersbuien, met name
op morgen. Temperatuur dalend naar
waarden rond 22 graden.
Zuid-Frankrijk:
Wisselvallig met regen en onweer.
Middagtemperatuur tussen 13 en 17
graden.
Mallorca en Ibiza:
Perioden met zon, maar vooral mor
gen ook enkele stevige regen- of on
weersbuien. Temperatuur dalend
naar 15 graden.
Italië:
vandaag in het noorden en midden
even droog en perioden met zon. In
het zuiden flinke buien. Tegen de
avond vanuit het noordwesten op
nieuw regen en onweer, en morgen
dus overal neerslag. Maxima van 17
graden tot 24 graden
Corsica en Sardinië:
vandaag behalve zon, ook kans op een
bui. morgen meer buien, die soms
met onweer samengaan en flink wat
regen. Temperatuur op de eilanden
dalend naar 17 graden.
Malta:
Wisselend bewolkt en regen- en on
weersbuien. Middagtemperatuur 23
graden.
Griekenland en Kreta:
Wolkenvelden met tussendoor zon
Alleen in het noorden en langs de
westkust kans op een bui. Middag
temperatuur 25 tot 30 graden.
Turkije en Cyprus:
Turkse west- en zuidkust en Cyprus:
flinke zonnige perioden, maar langs
de westkust ook kans op een bui.
Middagtemperatuur tussen 25 en 35
graden.
Duitsland:
Meest bewolkt en van tijd tot tijd re
gen. Soms ook oaweer. Middagtem-
Eindhoven half bi
Den Helder licht b
Rotterdam
Maastricht
Aberdeen
Athene
Berli|n
Bordeaux
Brussel
Cyprus
Helsinki
Innsbruck
Istanbul
Klagenfurt
Luxemburg
Madrid
Malaga
Mallorca
regenbui
half bew
halt bew.
half bew.
licht bew
Warschau licht bew
Wenen half bew.
Zürich half bew.
Bangkok onbew.
Buenos Aires zwaar bev
Casablanca half bew.
Johannesburg licht bew.
Los Angeles half bew.
New Orleans zwaar bei'
New York zwaar bev
Tel Aviv licht bew.
Tokyo
Toronto
i de
Lyczc
,6 paal
is H
,3 ft var
:zw5 invet
tde
;,3
:w3 pi ui
3 festei
!io Pch
mw 7 pgir
h2 faude
»5 ,de bc
,1 f>P f<
inw 7 jdwir
)3 U dat
iw3 pn j
tw5 tn st
1 Inten
no 2 [e tOI
peratuur meest tussen 10
den.
Zwitserland:
Bewolkt en perioden met'
gen aan de zuidzijde kAjirec
neerslag. Sneeuwgrens i
meter. Middagtemperatur
en 14 graden.
Oostenrijk:
Wolkenvelden en vooral
tijd tot tijd regen. Eldersi 'J
bui, misschien met onwe
temperatuur van 12 gra:
tot 17 in Wenen
Polen:
vandaag nog enkele buie'
wat zon. morgen eerst af
later op de dag vanuit hel
opnieuw bewolking gevo
gen. Middagtemperatuur!
den, langs de kust wat lag
Tsjechië en Slowakije:
vandaag nog een enkele I PStei
de loop van de dag ook i Mole
eerst droog en wat zon. I e bi
dag toenemende bewolk u<je
door regen. Maxima rond! »e|jr.
Hongarije:
vandaag nog een enkele
i. morgen toener
king, later gevolgd door
weer. MiddagtemperatuJ
naar 20 graden op morgerpg c
hade
the i
debr
keu
'lasfo
fhee
