ZATERDA
Bajes steeds
meer vergaarbak
van waanzin
en geweld
130
ZATERDAG 28 MAART 1998
gedetineerden méér en langer achter de
deur omdat er geen personeel is. Maar daar
worden ze alleen nog maar gekker van. Je
hebt er van die doorgestresste junks tussen
die zichzelf verminken door hun hoofd tot
bloedens toe tegen de muur te rammen.
Die trekken het gewoon niet."
Joost van Herpen van de AbvaKabo vindt
dat justitie verkeerd bezig is met dat verso
berde beleid. „Wij hebben onze twijfel al
tegenover de minister uitgesproken. De be
waarders zijn er, ook al gaat het nu nog
maar om een proef, helemaal niet happy
mee. Zij voelen zich de dupe van een maat
regel die louter om budgettaire redenen is
ingegeven. De effecten van die versobering
slaan terug op de gedetineerden en dat
leidt weer tot spanningen tussen hen en de
PlW'ers. Bij het eerstvolgende overleg staat
dit onderwerp weer op de agenda."
Optelsom
De vakbondsbestuurder spreekt van een
optelsom van problemen in de gevangenis
sen en huizen van bewaring. Naast het be
knibbelen op personeel en de herbezetting
in verband met het invoeren van de 36-uri-
ge werkweek, leidt het aantal gestoorden
op de populatie bajesklanten tot extreme
werkdruk.
Van Herpen: „Het ziekteverzuim onder
de bewaarders ligt stukken hoger dan ge
bruikelijk is bij rijksdiensten. Het verlagen
van de werkdruk en het terugdringen van
dat ziekteverzuim heeft dan ook onze
voortdurende aandacht. Wij zouden graag
zien dat er extra wordt geïnvesteerd in
meer professionele psychische begeleiding
van de gedetineerden. Nu komt dat veelal
op de schouders van de bewaarders neer."
Psychisch gestoorden zouden eigenlijk in
psychiatrische inrichtingen moeten wor
den behandeld in plaats van in gevangenis
sen worden opgeborgen. Maar in de jaren
zeventig hebben die ldinieken hun gesloten
afdelingen voor langdurig verblijf meren
deels definitief dicht gedaan. Behandelen
van geestesziekten moest voortaan zoveel
mogelijk gebeuren in open afdelingen of
ambulant, werd het credo.
Degenen die niet de discipline kunnen
opbrengen zich regelmatig bij de kliniek te
melden, vallen uit de boot en komen daar
mee in een vicieuze cirkel. Ze vervallen tot
criminaliteit, gaan achter slot en grendel,
zitten hun straf uit, begaan opnieuw een
misdrijf en gaan weer achter de tralies.
Cees Vredeveld, districtspsychiater in de
arrondissementen Zwolle en Almelo: „De
instellingen raken overstroomd door situa
ties waar geen pasklare antwoorden voor
zijn. Het is vooral werken met veel vaaghe
den. Vaak is het een kwestie van pappen en
nathouden. De bewaarders op een afdeling
filteren als eersten het gedrag van de gede
tineerde. Moet hij naar de psycholoog voor
een gesprek of is een schouderklopje vol
doende en verder gewoon naar de arbeid?
Dat soort afwegingen."
Hij vindt dat het gevangeniswezen ern
stig gestoorde gedetineerden veel te weinig
heeft te bieden. „Je kunt een diagnose stel
len en in principe kun je ook behandelen.
Maar daar moet je niet te veel van voorstel
len. Als districtspsychiater ben je niet meer
dan een EHBO'er op het gebied van de
geestelijke gezondheid. Erg veel verder dan
pleisters plakken kom je nauwelijks. Want
het echte behandelen is alleen voorbehou
den aan TBS-klinieken."
De bewaarder:„Van een aantal gedeti
neerden weet je dat ze een weeffoutje on
der hun hersenpan hebben. Daar houd je
rekening mee door altijd op je hoede te
zijn. Maar er zijn er ook die ineens zo leip
als een deur worden. Die zijn plotseling he
lemaal de weg kwijt en gedragen zich on
verwacht gewelddadig. Blijkt bijvoorbeeld
dat ze een ansichtkaartje van thuis hebben
gekregen, waarop Mien schrijft dat ze er
toch aan denkt om te gaan scheiden en in
middels met haar nieuwe vriend op één
van de Costa's ligt te...
Dan slaat bij zo'n vent met nog een paar
jaar voor de boeg de vlam in de pan. Hoe
reageer je daar op? Heeft die vent genoeg
aan een goed gesprek met één van ons? Zo
van: 'Kop op. Daar kom je ook wel weer
overheen'. Of moet 'ie zo gauw mogelijk
naar het maatschappelijk werk? Of mis
schien naar de psycholoog? Als je net zelf
thuis heibel hebt gehad, ga je heel anders
met zo'n situatie om dan wanneer je goed
in je vel steekt. Voor zover je dat tenminste
in dit werk doet."
Groepsleider
Toch kent Jan Mertens, psycholoog en lid
van de directie van het huis van bewaring
in Arnhem-Zuid, genoeg bewaarders die
goed tegen de werkdruk in de bajes zijn op
gewassen en veel voldoening aan hun werk
beleven.
„Maar je moet wel meegroeien in je
De bajes lijkt steeds meer op een
gekkenhu is. Het aantal gestoorde
gevangenen groeit tegen de
verdrukking in, terwijl de
bewaarders doldraaign onder de
werkdruk. Omdat het uitzitten
van een straf niet is gericht op
behandeling, staan hulpverleners
met gebonden handen. Een
districtspsychiater met de zorg
voor vierhonderd gedetineerden:
„Ik voel me als een hartchirurg
die opereert in de
personeelskantine van Vroom en
Dreesmann.
Je zag het niet aan 'm af. Maar zijn
medegevangenen wisten wel beter:
'Die vent was niet gewoon gek, die
was wel vijf keer gek in de rondte'. Op ze
kere dag haalde hij zonder enige aanleiding
twee telefoonkaarten met een scheermesje
te voorschijn'om er een willekeurige gede
tineerde mee open te halen. Gevolg: 67
hechtingen.
Een andere gevangene probeerde om de
haverklap brand in zijn cel te stichten. Dan
was de hele gang weer eens vergeven van
de stank en gehuld in dikke rookwolken.
Ten slotte had hij alleen nog maar een kus
sen over. Dat stopte hij in de wc-pot die
prompt verstopt raakte. En vervolgens trok
hij achter elkaar het toilet door waardoor
de hele gang blank stond.
In de Nederlandse gevangenissen en hui
zen van bewaring zijn gekte en geweld de
laatste jaren schrikbarend toegenomen.
Volgens schattingen is zo'n twaalf procent
van alle gedetineerden behoorlijk psy
chisch gestoord. Drie tot vijf procent is zelfs
zó depressief of psychotisch, dat het eigen
lijk niet verantwoord is hen voor langere
tijd aan het gevangenisregime te onderwer
pen. Daarnaast lijdt nog eens twintig pro
cent aan persoonlijkheidsstoornisseri, ter
wijl zestig tot zeventig procent verslaafd is
of hard op weg is om het te worden. En dan
zijn er nog geïnterneerden die allerlei over
lappingen hebben van verschillende ziekte
beelden.
Lepel
De situatie in de gevangenissen is zo lang
zamerhand te gek om los te lopen, klaagt
een bewaarder. „Het zijn net psychiatri
sche inrichtingen." Hij werkt nu ruim twin
tig jaar als 'penitentiair inrichtingswerker'
zoals dat officieel heet. Oftewel PlW'er. Van
zijn directie mag hij niet uit de school klap
pen, daarom hecht hij aan anonimiteit.
„Vroeger had je er wel eens eentje tussen
bij wie een steekje los zat en die zomaar
een lepel inslikte. Maar daar bleef het dan
bij. Vandaag de dag word je steeds meer
geconfronteerd met van die dwazen die ei
genlijk helemaal niet in de gevangenis
thuis horen. Dat zijn gewoon geestelijk ge
stoorden, die daarnaast ook nog iets heb
ben uitgevreten dat niet door de beugel
kan. Vaak zijn ze met justitie in aanraking
gekomen juist door hun gestoordheid
Kortgeleden maakte hij nog een staaltje
van onvoorspelbaar gedrag mee. „Liep er
een gedetineerde op de eerste ring. Op zich
geen beroerde gozer. Omdat ik wat van
hem wilde weten, vroeg ik of hij even naar
beneden kwam. Sprong die vent zo par
does over de balustrade. 'Hier ben ik', zei
'ie doodleuk terwijl hij met twee gebroken
benen op de grond lag. Maar voor hetzelfde
geld was hij hartstikke dood gevallen."
„En dan die televisietoestellen die ze
naar beneden smijten omdat het beeld zo
genaamd niet goed is. Je moet nog uitkij
ken dat je niet geraakt wordt. Soms spat
zo'n toestel vlak voor je voeten uit elkaar.
Ook eten kieperen ze telkens over de railing
onder het mom dat het niet deugt."
Veel bewaarders klagen over de toegeno
men werkdruk de laatste jaren en over het
feit dat ze eigenlijk niet zijn opgeleid om
met deze categorie gevangenen om te
gaan.
„Sommigen zijn heel erg agressief, schel
den je de hele dag verrot. Anderen lopen er
overdag weer als een zombie bij, maar 's
nachts gillen ze uit pure angst uren achter
elkaar in hun cel. Hun aanwezigheid gaat
duidelijk ten koste van de aandacht voor de
andere gedetineerden.
Proef
Ondanks de zwaarte van het werk voeren
vier gevangenissen sinds enige tijd een ver
soberd regime. Ze draaien met minder per
soneel. Voorlopig gaat het nog om een
proef, maar de bewaarders weten nu al dat
die ongetwijfeld zal slagen: 'Omdat de di
recties graag een wit voetje willen halen bij
het ministerie van justitie'.
De bewaarder: „Komt de politie met
twee man sterk weer eens een ontspoord
en verwaarloosd type brengen. Tegenstrib
belen bij het leven. Maar door die versobe
ring hebben we nauwelijks mensen om
zo'n recalcitrant fatsoenlijk over te nemen.
Soms ontkom je niet aan gepast geweld om
een nieuweling in toom te houden. Zeggen
die agenten bij het vertrek grinnikend:
'Nou, prettige wedstrijd verder..
„Laatst kregen we er nog eentje binnen,
verslaafd en vervuild van top tot teen.
Meteen nadat de badmeester hem had la
ten douchen, had hij zich al weer helemaal
onder de stront gesmeerd. We hebben 'm
op cel gedaan omdat we zo gauw niemand
hadden om verder naar hem om te kijken.
Daar heeft hij uren liggen shaken. Het is
gewoon één grote shitzooi met dat verso
berd regime. Door die maatregel gaan de
werk. De bewaarder is van cipier, die vooral
de deuren open en dicht deed, geworden
tot een soort groepsleider. Het gevangenis
wezen is volop in beweging en ook de be
waarder moet meebewegen. Ook al veroor
zaakt dat wel eens spierpijn. Vooral bij de
personeelsgroep die destijds is aangetrok
ken toen de taakstelling nog anders luid
de."
'Arnhem-Zuid' heeft een capaciteit van
iets meer dan tweehonderd gevangenen.
De problemen zijn er volgens Mertens be
heersbaar. Zeker vergeleken bij sommige
andere instellingen. Dat komt vooral door
zorgvuldige selectie bij binnenkomst en
snelle doorverwijzing naar op maat toege
sneden afdelingen zoals de afdeling
'bijzondere zorg'.
„Waarmee we onszelf niet op de borst
willen kloppen. Want natuurlijk kennen wij
ook problemen. Spanningen en stressvolle
tot zelfs explosieve situaties zijn nooit te
voorkomen. Ook wij hebben te maken met
mensen die hallucinerend binnenkomen.
Die geen dag- en nachtritme hebben, die
agressief zijn en die medicatie weigeren.
Maar door zoveel mogelijk structuur te bie
den, proberen we hen geestelijk te stabili
seren en op niveau te houden. Waarbij we
niet de pretentie hebben een behandelin-
richting te zijn. Dat zullen we ook nooit
worden: dat mogen we niet eens. Maar
waar ligt precies de grens tussen behande
len en begeleiden?"
Sturing
De zorg voor gestoorde en geflipte gedeti
neerden is niet 'geoormerkt'. Dat komt
door de decentralisatie van beleid destijds.
Zodoende is iedere gevangenisdirectie au
tonoom in haar benadering en dat leidt tot
onderling verschil van aanpak. De laatste
tijd echter is er op landelijk niveau sprake
van meer sturing. Mertens noemt die ken
tering 'een goede ontwikkeling'.
„Maar nu is het nog zo dat elke inrich
ting verantwoordelijk is voor haar eigen
problematiek. Zelf hebben we aansluiting
gezocht bij de GGZ, de geestelijke gezond
heidszorg in de regio. In samenwerking
met de RIAGG wordt de mogelijkheid ge
boden voor een wekelijkse therapiesessie
voor daarvoor in aanmerking komende ge
detineerden. Alleen in Breda draait nu ook
zo'n project."
