Met EVS wordt vergaderen leu
Neerlands beste stukje autowea
F16 krijgt met ingreep tweede jeugd
Madurodam kan straks leren
van Israëlisch miniatuurpark
Binnenland
ZATERDAG 31 JANUARI 1998
LEEUWARDEN HANS LEBER
Uiterlijk zal de Nederlandse F16 vrij
wel niet veranderen, maar van binnen
krijgt hij voor 16 miljoen gulden nieu
we spullen. Kort geleden kreeg het 322
squadron op de vliegbasis Leeuwar
den haar eerste F16 terug na een gron
dige modernisatie. Deze 'kist' kan ook
's nachts zijn werk doen en is in het
luchtruim niet langer kansloos tegen
moderne tegenstanders.
Het toestel in Leeuwarden is de eerste
van alle 138 Nederlandse F16's die de
zogeheten 'midlife update' ondergaan.
De operatie duurt tot 2001 en kost on
geveer 2,2 miljard gulden. De kersver
se commandant van 322 squadron,
overste J. Abma, heeft al met de ver
nieuwde F16 gevlogen. ,,Qua vliegen is
er weinig veranderd. De veranderin
gen zitten 'm, naast een nieuwe mo
tor, vooral in de elektronica."
Voor de buitenstaander mag een korte
anekdote duidelijk maken op welke
achterstand de Nederlandse F16's, die
in 1997 in gebruik werden genomen,
zich ten opzichte van hun moderne
opponenten bevinden. Na de 'Val van
de Muur' kon in de voormalige DDR
een blik worden geworpen op de
nieuwste Russische gevechtstoestellen
van het type MIG 27 en MIG 29. Bij die
ontmoeting bleken de Russen hun
machines al te hebben uitgerust met
moderne snufjes die tegenstanders
voor onprettige verrassingen hadden
kunnen plaatsen.
Abma: ,,Hun radar en wapensysteem
bleken in staat om met bewegingen
van de helm van de piloot mee te
draaien. Waar wij nog steeds het hele
vliegtuig op ons doel moeten richten,
hoefden zij er maar naar te kijken om
het uit te schakelen. Uit vrijwel alle
hoeken en standen. Een gigantisch
voordeel bij luchtgevechten."
Inmiddels worden ook de Nederland
se F16's ook van een dergelijk systeem
voorzien, nog geavanceerder dan dat
van de Russen. Alle sensoren kunnen
met de helm worden gericht." Pro
bleem is volgens Abma dat de helm en
de computer nog niet in productie
zijn. ,,Dat kan nog wel een paar jaar
duren ook. Maar we wilden de mecha
nische systemen inbouwen nu de ma
chine voor deze operatie toch hele
maal uit elkaar wordt gehaald. Want
dat is een gigantisch en peperduur
karwei."
Omdat nieuwe jachttoestellen mini
maal 50 miljoen gulden per stuk kos
ten en bovendien technologisch geen
daadwerkelijke verbetering bieden ten
opzichte van een F16-modificatie.
werd gekozen voor de 'midlife update'
van de huidige toestellen. Echt betere
vliegtuigen waren volgens Abma te
duur ('minimaal honderd miljoen gul
den') en leverden voor die prijs niet
genoeg vooruitgang. Ook voor het Eu
ropese toestel dat door de Fransen, de
Duitsers en de Spanjaarden wordt ge
maakt, de Eurofighter, wordt een te
hoge prijs gewaagd. Overigens kostten
de huidige F16's bij de aanschaf in
1979 'slechts' 17 miljoen gulden.
De huidige modificatie brengt de Ne
derlandse F16 weer aan de top van de
pikorde in de lucht. Zeker tot het jaar
2010 als aan de vervanging van de hui
dige generatie F16's moet worden be
gonnen. Samen met de F16's van de
Belgen, de Noren en de Denen wor
den de Nederlandse vliegtuigen nu
onder meer klaargemaakt om overdag
ook bij minder goede weersomstan
digheden en 's nachts bij redelijk zicht
gronddoelen aan te kunnen pakken.
Voor luchtgevechten zijn de F16's in
het vervolg altijd beschikbaar en niet
alleen overdag.
Waar de piloot vroeger zicht op een
vijandelijk toestel nodig had om het
uit te kunnen schakelen, beschikt hij
binnenkort over systemen die ook
zonder zicht kunnen schieten. Daarbij
wordt de vlieger geholpen door appa
ratuur die het verschil aangeeft tussen
vijandelijke en bevriende toestellen.
De radargeleide wapens doen tot op
tientallen kilometers de rest. Voor
gronddoelen beschikken de nieuwe
toestellen over laser-geleide raketten.
De precisie daarvan maakte indruk tij
dens de Golf-oorlog, toen de wereld
meekeek hoe Amerikaanse raketten
tot op de vierkante meter nauwkeurig
doel troffen.
Voor de vliegers van de nieuwe toe
stellen betekenen de modificaties ook
meer gerief. Abma: ,,De piloot is min
der tijd kwijt met de bediening. Alles
kan je bedienen zonder de handen
van de stuurknuppel te halen. De pi
loot kan desnoods zonder zicht, op
aangeven van de computer laagvlie
gen. En een helderheidversterker geeft
een warmtebeeld waarmee hij ook
's nachts kan vliegen. Hoe je het ook
went of keert, oorlogen spelen zich
steeds vaker in het donker af. Daar
moeten we ons op in stellen."
De trainingsprogramma's voor de pi
loten gaan een halfjaar duren. ,,Het
gaat vooral om de vingervlugheid
waarmee de systemen worden be
diend. Alleen al de rechter duim moet
zeventien posities in kunnen nemen.
De hele cockpit is omgegooid, alles
heeft een nieuwe plaats gekregen."
Volgens Abma betekent de komst van
de verbeterde toestellen voor de vlie
gers een uitdaging. „Bij alle squadrons
stappen vliegers over naar de burger
luchtvaart. Dat is een realiteit voor de
luchtmacht. Maar bij ons gaat nie
mand weg. Ik denk dat ze de midlife
update afwachten, want daar zitten
mooie dingen in."
Abma toont de cockpit van de 'midlife
updated' F16. Die is alleen herkenbaar
aan de vier positiebepalende antennes
linksonderin beeld.
FOTO OPD PAUL JANSSEN
LATRUN ANP
Israël krijgt zijn eigen Ma
durodam. Geïnspireerd door
het Haagse succes begint nabij
Jeruzalem na de winter de
bouw van 'Park Mini Israël'.
Het miniatuurpark moet voor
toeristen een soort interactieve
reisgids zijn, waar zij inspiratie
kunnen opdoen voor een be
zoek aan de 'grote' Israëlische
attracties. Bovendien krijgen
zij een voorproefje van plaat
sen die niet in de reisschema's
park door middel van moderne
technieken en speciale effecten
het leven in Israël: van heftig in
gebed heen en weer bewegen
de ultra-orthodoxe poppetjes
bij de Klaagmuur tot boven
drijvende snorkelaars in Eilat,
bungy-jumpers aan de kust en
reizigers die met hun jeep in
de woestijn van Judea plotse
ling te maken krijgen met
overstromingen.
Het idee voor Mini Israël ont
stond elf jaar geleden in Ne
derland. De jonge ondernemer
Eran Gazit bezocht in 1986 als
toerist Madurodam, raakte er
van in de ban en maakte en
thousiast plannen voor een
soortgelijk project in Israël.
Vanaf dat moment bestaat er
nauwe samenwerking tussen
Park Mini Israël en Ma
durodam. De moeder aller mi
niatuursteden adviseert de Is
raëli's in vrijwel alles: van de
bouw van de modellen tot de
aanleg van vliegvelden en rij
dende treinen. Zo was het Is
raëlische team onlangs nog in
Den Haag om te leren hoe de
Madurodamse tuiniers de mi-
niatuurbloemen, -planten en -
bomen in de tuintjes verzor
gen. Den Haag komt regelma
tig in Israël poolshoogte ne
men.
Desondanks werken de Israë
li's voornamelijk met technie
ken waar de bouwers van Ma
durodam in het mechanische
tijdperk slechts van konden
dromen. In het Mini Israël-
kantoor in Kibboets Nachshon
gebeurt het ontwerpen van de
modellen bijna volledig com
putergestuurd. Computers le
zen het fotomateriaal van de
bouwwerken in en zetten het
om in architectonische plan
nen.
Robots snijden vervolgens de
samen te voegen panelen uit
kunststof, een methode die ga
rant staat voor een op alle
punten perfecte reproductie
van het desbetreffende object.
„Voorlopig leren we nog van
Madurodam", merkt Joni Sha
piro van het park dan ook op.
„Maar in de toekomst kan Ma
durodam zeker nog leren van
ons."
Bovendien willen de architec
ten van Mini Israël de compu
ter niet alleen op de ontwerp-
tafel gebruiken. Multi-media-
technieken moeten de bezoe
ker een toegevoegde 'edutain-
ment'-waarde bieden die
uniek voor dit specifieke mini
atuurpark is.
De pelgrim die in Jeruzalem al
op zijn knieën de Heilige Graf
kerk is binnengetreden, kan in
het miniatuurpark ervaren hoe
de kerk zich vanaf de vierde
eeuw heeft ontwikkeld en wat
er zich bevindt in de nisjes en
de vertrekken die niet voor het
publiek openstaan. En wie al
tijd al aan de kruistochten mee
heeft willen doen, kan te zijner
tijd in zijn spijkerbroek door
de virtuele ridderwereld dwa
len.
Mini Israël opent naar ver
wachting eind 1999 in Latrun,
een plaatsje op de route van
vliegveld Ben Gurion naar Je
ruzalem. Het park hoopt zo
nog te profiteren van de naar
verwachting vijf miljoen pel
grims en toeristen die in het
jaar 2000 over deze weg ko
men. Daarnaast verwachten de
initiatiefnemers jaarlijks enkele
honderdduizenden Israëlische
bezoekers.
En, geheel conform het Ma
durodamse concept, deelt ook
in het toekomstige Park Mini
Israël de jeugd naar alle waar
schijnlijkheid de lakens uit.
Het idee middelbare school
kinderen uit hun midden een
burgemeester en een gemeen
teraad te laten kiezen, heeft de
'volledige aandacht' van de be
denkers van het project.
eksu
DELFT DICK VAN DER MEER
Elektronisch vergaderen is geen
speeltje van doorgeslagen tech
neuten noch de sublimatie van
de praatbureaucratie. Vergade
ren met behulp van de compu
ter geeft juist ruimte aan men
selijke creativiteit en, echt waar,
emoties.
Nederland overlegland. We ver
gaderen wat af. Er moet van al
les afgesproken, geregeld en
verdeeld worden. Daarvoor zijn
vergaderingen nodig, hoezeer
ze soms ook verveling kunnen
opwekken.
Maar er moeten ook dingen
worden bedacht: nieuwe pro
ducten, verbeteringen op het
werk, toekomstplannen, strate
gieën, visies, en andere benade
ringen. Juist bij zulke creatieve
processen kan de computer
enorm helpen.
Een Elektronisch Vergadersys
teem (EVS) opent deuren die
anders gesloten blijven. Ook al
wordt er weinig gezegd, 'ik kon
eindelijk eens uitpraten' is de
meest gehoorde eerste reactie
na afloop, aldus dr.ir. Gert-Jan
de Vreede van de Faculteit
Techniek, Bestuur en Manage
ment van de TU Delft, die over
zo'n systeem beschikt.
Met een EVS is iedereen tegelijk
bezig. Je kunt meteen je ei kwijt.
Het voorkomt de situatie dat ie
mand op een ander wil reage
ren maar niet aan de beurt
komt, of zolang moet wachten
dat hij intussen vergeet wat hij
wilde zeggen, of er het zwijgen
toe doet omdat de vergadering
al te lang duurt.
Dat is niet goed, want de bevre
diging van het werk is veel gro
ter wanneer je een bijdrage hebt
kunnen leveren. Voor het be
drijf is het misschien nog veel
spijtiger. Want de verzwegen
bijdragen hadden best van
groot belang kunnen zijn.
De snelheid en overzichtelijk
heid van het systeem zorgen dat
creativiteit kan gedijen. De bes
te plannen worden vaak ge
smeed in groepen of groepjes,
waar men elkaar stimuleert,
aanvult, helpt. Het is een soort
vergaderen, maar dat woord
heeft soms een wat dorre, bu
reaucratische lading. Als het
Nederlands was, zou 'brainstor
men' een mooie term zijn ge
weest.
Anoniem
Het is echter niet zo makkelijk
in een gewone vergadering de
gebruikelijke patronen te door
breken. Sommige deelnemers
domineren, wat lang niet altijd
terecht is, en andere zijn al even
onterecht schuchter. Bovendien
wordt een idee zelden uitslui
tend op zijn merites beoor
deeld. Het speelt mee wie het
brengt en op welke manier.
Die nadelen zijn er niet met
elektronisch vergaderen. Daar
bij ventileren de deelnemers,
gezeten achter een monitor en
toetsenbord, in principe ano
niem hun ideeën en hun reac
ties op de ideeën van anderen.
Een videoscherm fungeert als
een soort centraal scorebord.
Onontbeerlijk is een vergader
leider, een zuiver technisch
voorzitter dus, die het proces in
goede banen moet leiden en de
doelstellingen van de bijeen
komst in het oog houdt. Deze
'facilitator' bereidt de vergade
ring daarom ook voor met de-
gené die hem uitschrijft.
Omdat iedereen tegelijk 'praat'
en je niet per se hoeft te 'luiste
ren', kan het inventariseren van
ideeën razendsnel gaan. „Je
moet dat bij voorkeur ook niet
te lang laten duren, en je er ook
niet toe beperken, want dan
heb je niet zoveel meer dan een
elektronische enquête", zegt De
Vreede. „Bij het reageren is de
anonimiteit een nog groter
voordeel, want je kunt ook vrij
uit de ideeën van de baas af
schieten."
Die baas kan op luide toon ver
kondigen dat idee 3b hem heel
goed lijkt en daarmee alsnog
het proces sturen. Maar de
meeste bazen zeggen na afloop
tegen De Vreede dat het zo
prettig was om eens serieus
weerwerk te hebben gekregen.
Kan de werknemer vaak 'einde
lijk eens uitpraten', die baas
'kreeg eindelijk eens iets te ho
ren'.
Het systeem brengt structuur in
een vergadering en kan ook
heel snel zorgen voor onder
meer rubricering, samenvattin
gen en notulen. Daardoor bek
lijven de resultaten van een bij
eenkomst veel beter dan nor
maal.
Verborgen agenda
Veel bijzonders is er, behalve de
elektronica en de software, niet
nodig. Ter wille van de snelheid
is het handig als de deelnemers
ervaring hebben met een
'muis'. Belangrijke voorwaarden
zijn volgens De Vreede wel: je
moet een reëel probleem heb
ben, het verschil in kennis mag
niet te groot zijn en men moet
kunnen en willen vergaderen.
„Een verborgen agenda is fu
nest, maar dat geldt ook voor
gewone vergaderingen.
Prijzig is het wel. Een compleet
systeem voor zo'n vijftien deel
nemers aanschaffen kost (hard
ware en software) één a ander
halve ton, schat De Vreede. Dat
is dus exclusief de ruimte en het
meubilair, en ook exclusief per
soneel. „Dat is nog de grootste
kostenpost. Je hebt in een rede
lijk groot bedrijf zeker twee
mensen nodig die kunnen be
geleiden. Dat is vreselijk inten
sief. En een vergadering van vier
uur kost hem het tweevoudige
aan voorbereidingstijd. Die
voorbereiding is vitaal; zonder
dat is succes uitgesloten."
De TU Delft verhuurt het eigen
systeem ook, de menselijke be
geleiding inbegrepen. Dat kost
rond de 4500 gulden (exclusief
BTW) voor een dagdeel.
Maar er zijn ook opbrengsten.
Bij een project van Nationale-
ich i
isure
Iet s
;hoi
nis.
Nederlanden op de TU is<
een berekening van gemai
„De besparing in mensi
kwam uit op 53 procent en
op de doorlooptijd 52 proa
Een IBM-project in de V(
de Staten leverde zelfs een;
korting van de doorloopüjd e
negentig procent op.
En dan de kwaliteit. „Die-is.
tuurlijk lastig te meten. Op'
waarderingsschaal tot 5
tionale-Nederlanden een3
4,0. Dat is hoog. Heel vaal
ren we: zonder EVS haddei
dit resultaat nooit gehad.'
De toepassingen zijn legio,
zijn hier producten ontwil
bijvoorbeeld de voice mal
PTT Telecom. De Tanzani
overheid heeft het invests
klimaat bekeken. We hebb
veel met de Amsterdamse
cherche gedaan. De Amen
se marine gaat er schepen
uitrusten om er elektronisc
gestandaardiseerd crisisbei
mee te houden."
EVS staat in de kinderschol
„En een alternatief voor he
normale vergaderen wordt
ook niet, het is een verzam
extra's. De gewone voortga
besprekingen moetje niet
tronisch doen. Maar voorl
zoeken naar creatieve
gen van ingewikkelde prol
men is het een geweldig in
En uiteindelijk zal het zo zi
dat je met je laptopje eent
dering binnen loopt om ev
een sessie te doen."
rial
JSC 1
aa
Bij Bunnik wordt nog volop gewerkt aan de verbreding van de A12.
FOTO CPD CEES ZORN
NIEUWEGEIN-BUNNIK JOS STEEHOUDER
Zo glad als een biljartlaken, bij
zonder duurzaam, onderhouds
arm en nog goedkoop ook. Het
nieuwe, ongeveer 2,5 kilometer
lange onderdeel van de auto
snelweg A12 tussen het knoop
punt Lunetten (bij Oudenrijn)
en Bunnik wordt het 'beste
stukje autoweg van Nederland',
zegt de directie Utrecht van
Rijkswaterstaat.
Hoewel automobilisten naar
Arnhem inmiddels al over dit
stukje autosnelweg van de vol
gende eeuw rijden, kunnen zij
pas eind 1998 voelen hoe glad
hij wordt. Want dan is de weg
pas echt afgewerkt en ook in ge
bruik in westelijke richting. Je
kunt dan probleemloos achter
het stuur je lippen stiften zon
der op je neus te kliederen.
De Al2 tussen Utrecht en Bun
nik is een van de drukste snel
wegen van Nederland, waar nu
nog een filekans is van rond
twintig procent. Eind 1998 moet
het weggedeelte nagenoeg zijn
voltooid en krijgen de bijna
100.000 dagelijks passerende
voertuigen zes rijstroken be
schikbaar. De verbreding van de
snelweg moet er mede voor zor
gen dat de filekans aanzienlijk
terugloopt.
Om te voorkomen dat de weg
binnen enkele jaren weer voor
veel geld moet worden opge
knapt en er opnieuw files ont
staan, heeft Rijkswaterstaat dit
stuk weg uitgevoerd in gewa
pend beton. Het is voor het
eerst dat dit type weg wordt
aangelegd op relatief'zettings-
gevoelige' bodem.
De slijtage aan de Nederlandse
autosnelwegen is enorm. Vol
gens ir. G. van Eijk van Rijkswa
terstaat komt dat vooral door
het vrachtverkeer. .Asfalt is een
plastisch materiaal. Het steeds
intensievere en steeds zwaarde
re vrachtverkeer zorgt voor
spoorvorming. Dat is behalve
ongemakkelijk ook onveilig
voor het verkeer. Bovendien zijn
reparaties duur en hinderlijk
voor het verkeer."
In het buitenland is veel erva
ring opgedaan met duurzamere
betonwegen, maar de Bunnikse
versie is daarvan weer een ver
beterde uitvoering. Want in het
buitenland, en ook in Limburg
waar de A73 deels in beton is
uitgevoerd, is de ondergrond
meestal veel stabieler dan in
Nederland. Ervaringen in België
en in Limburg hebben Rijkswa
terstaat ervan overtuigd dat met
een nieuw uitgekiend funde
ringsrecept ook gewapend be
ton kan worden toegepast op
een ondergrond als bij Bunnik.
Verwacht wordt dat het stukje
A12 zeker een levensduur heeft
van veertig tot vijftig jaar. Alleen
de vier centimeter dunne
'zoab'-toplaag hoeft naar schat
ting elke tien jaar te worden
vervangen. De rest van de weg
ligt er moeiteloos tot ver in de
volgende eeuw.
Betonplaten
Met het beton komt voor de ou
dere automobilisten een ver
trouwd materiaal onder de wie
len. Immers, de eerste autosnel
wegen in Nederland Waren ver
vaardigd uit betonplaten. Maar
die hadden als nadeel dat ze om
de haverklap verzakten. Een he
vig kedèng-kedèng in de auto
was het gevolg. Kantonniers van
Rijkswaterstaat moesten de be
tonplaten regelmatig met ijze
ren poken opkrikken om de erg
ste ellende te verhelpen. Asfalt
bood in de jaren zestig de op
lossing.
Maar nieuwe technieken h'r
ben beton een nieuwe kan ''8e
geven in de Nederlandsew|aar
genbouw. In België wordt i 'soi
sinds de jaren zeventig int 'jvc
gebouwd, naar Amerikaanioo<:
cept. Maar die constructies !el1
nog niet geschikt voor ded
gaans slappe Nederlandsee'
dem. Het nieuwe recept bi utt
uit een fundering op eend «e
zandbed: Eerst 25 centimele P
breekasfalt-cement. dan ze en.
centimeter grindasfalt end feei
op 25 centimeter 'doorgaai
gewapend beton'. Dus geen
se platen meer, maar eenfc "er
meters lange onafgebrokei nd
tonplaat, met daar bovenoer"
inmiddels in heel Nederlai dek
gangbare geluiddempende 'rot
'zoab', ook tegen opspattei ®ki
genwater.
Het nieuwe type snelweg ise
duurder in aanleg dan deg °Jo
bare asfaltwegen. Maar om !e"l
het traject gedurende tienti 'er(
jaren nagenoeg onderhoud jjn
blijft, is de weg over een lai ^g
periode zeker goedkoper^En 1
lopen najaar werd de nieiflQeri
zuidbaan van de A12 tijdeli püi
gebruik gesteld.
EA!
