van ziekter
Terug naar de natuurlijke bestrijding
De
afvalbak van de psychiatrie
Op zoek naar een explosie
jampotdekseltje
Binnenland
ZATERDAG 20 DECEMBER 1997
ANP Algemeen Nederlands Persbureau GPD Geassocieerde Pers Dien
die daar een medicijn voor kan
maken. „En als wij een deeltje
van die miljarden krijgen, is dat
mooi", zegt Logtenberg.
In Nederland gebeurt het overi
gens nog maar zelden, die 'ver
strengeling' van wetenschap en
commercie, zoals bij U-BiSys
waarin de Universiteit Utrecht,
het Academisch Ziekenhuis
Utrecht en 'ondernemende we
tenschappers' als Logtenberg
nauw samenwerken.
„In Nederland ligt een taboe op
de combinatie wetenschap en
geld verdienen", zegt hij. „On
derzoek doen is goed. Maar op
het moment datje zegt: ik wil
ook aandeelhouder zijn en iets
terugzien van de winst die mijn
vinding vermoedelijk gaat ople
veren, ontstaan er problemen.
Een wetenschapper wordt toch
geassocieerd met werken in
eenzaamheid op een zolderka
mertje, in dienst van De Weten
schap".
Bij artsen komt het vaker voor
dat hun onderzoek en promotie
worden gesponsord door de far
maceutische industrie. „Maar
bij onderzoekers niet. Wij
schrijven geen medicijnen voor,
dus wij zijn voor de farmaceuti
sche bedrijven meestal niet zo
interessant. Bovendien zijn we
tenschappers ook erg bang dat
ze hun vrijheid en geloofwaar
digheid verliezen als ze worden
betaald door de industrie. Een
terechte angst, ja. Daarom zie je
wel zogeheten contact-onder
zoek, waarin een bedrijf een on
derzoeker weliswaar onder
steunt maar waarbij hij het on
derzoek uitvoert zoals het hem
goeddunkt".
Ingeburgerd
Toen Ton Logtenberg drie jaar
geleden met verlof in de VS was,
merkte hij hoe ingeburgerd de
combinatie wetenschap com
mercie daar is. „Het komt veel
voor dat een hoogleraar met be
paalde, unieke kennis in staat
wordt gesteld om die kennis in
licentie te nemen en samen met
de industrie een product te ont
wikkelen. Dat varieert van elek
tronica tot geneesmiddelen. Er
worden duidelijke afspraken ge
maakt over de inkomsten: een
deel vloeit weer terug naar de
universiteit waarde onderzoe
ker aan verbonden is. In de VS
is het een volledig geaccepteer
de vorm van carrière maken,
Nederland is het vloeken ind
kerk". Nederland telt voor zo
bekend twee soortgelijke init
tieven als U-BiSys. Introgene f,
Pharming zijn allebei bedrijv
die zijn voortgekomen uit de
Universiteit van Leiden, waai
nauw mee samenwerken. Int
gene houdt zich bezig met
gentherapie, het corrigerenv
defecten in de genen, die ern
ge ziekten als cystic fibrosis 1
(taaislijmziekte) veroorzaken H
Pharming richt zich op het g |i
netisch manipuleren van kot f
en, waardoor ze in hun melk
producten maken die op meie
sen kunner worden toegepa I
De genetisch gemanipuleerd
stier Herman is bijvoorbeeld t
hun stal afkomstig.
Ook de twee Leidse bedrijvet J
hebben, net als U-Bisys, duit
lijke afspraken met de univei
teit gemaakt: welke kennis hi
ben we in huis, wat is die wa
en hoe kunnen we ervoor zoi i
gen dat die nog meer waard e
wordt? 1
Het klinkt allemaal zo eenvol i
dig en voor de hand liggend. 1
Kennis is immers geld. Maai f
voordat 'Utrecht' er ook aan i
wilde, moest Logtenberg ziel i
eerst door een muur van wei i
stand heen werken. „Het hei
zo'n anderhalfjaar geduurd
AZU/Universiteit te overtuig i
Ze waren bang dat wij ons zi
den ontpoppen tot een stel
snelle, slimme jongens die al
leen maar geld wilden verdii
nen. Het was meer onbeken i
heid met de organisatie dan
wil. Maar nu zijn ze toch ovi
tuigd dat de opzet kan leider
tot een meerwaarde, die ooi
universiteit en het ziekenhui
ten goede komt. Maar ik rea
seer me dat ik hier als rare s
ter word bekeken. Sommige
zien het vooral als handige i
Vindt zijn naaste collega, irn
munoloog A.C. Bloem, dato
Lachend: „We zitten nog ste
samen op een kamer, dus hi
gaat goed. Wat hier gebeurt
belangrijk en straalt af op d«
le vakgroep. Van het geld da
binnenkomt, kan nieuwe ap
ratuur worden gekocht. Er k
nen onderzoeken worden b>.
taald die anders geen kansfc
gen, en mensen aan het wei
worden gezet. Want qua om
zoek is het een gouden ei".
DEN HAAG ANNELIES SMIT
PATRICK MEERSHOEK
Honderden daklozen in Den
Haag kampen met psychiatri
sche problemen. Het Leger des
Heils heeft sinds twee jaar een
Sociaal Pension met vijftig bed
den, maar kan de vraag niet
aan. „Dit is de afvalbak van de
psychiatrie."
Het is druk in de kleine hal van
het sociaal pension. Vier man
nen lopen onrustig op en neer
en roken zware shag. Een molli
ge vrouw komt de trap aflopen.
„Hallo, ik ben Marijke", zegt ze
vriendelijk en ze schudt de han
den van alle aanwezigen. „Dat
weet ik toch", moppert een be
woner met een afwerend ge
baar. „Ik ben Marijke, ik ben
Marijke", herhaalt de vrouw, nu
op indringender toon. „Hallo, ik
ben Jan", sust een andere man.
Dankbaar grijpt Marijke de uit
gestoken hand en schudt deze
lang en hartelijk. Gekalmeerd
loopt ze naar de kantine, de
mannen volgen haar door de
gang. Het is lunchtijd.
Bezorgd
„Het is verbazingwekkend hoe
goed de bewoners elkaar onder
ling opvangen", vertelt Gré
Swama, coördinator van het So
ciaal Pension aan het Oranje
plein in Den Haag. „De mees
ten zijn enorm tolerant. Ieder
een heeft hier zijn eigen eigen
aardigheden. Ze weten dat van
elkaar en respecteren dat. En de
mensen zijn bezorgd om elkaar.
Als iemand twee dagen niet aan
tafel verschijnt, gaat iemand
een kijkje op zijn kamer nemen
of wordt de leiding ingeseind."
Het Sociaal Pension in de Haag
se Schilderswijk, onderdeel van
het Leger des Heils, viert zijn
tweede verjaardag. Vanaf 1995
verzorgt het pension de opvang
van daklozen met psychiatri
sche problemen. In het voorma
lige bejaardenhuis zijn 56 ka
mers ingericht voor deze groep
daklozen, die behalve een eigen
kamer met een bed en een tafel,
ook worden voorzien van drie
maaltijden per dag. En af en toe
een aai over de bol, zoals Gré
Swama zegt. „We laten de men
sen voelen dat ze er mogen zijn,
ook met hun vreemde gedragin
gen."
In het Sociaal Pension kunnen
daklozen het ritme van een re
Haags Sociaal Pension brengt ritme tenig in leven daklozen
gelmatig leven hervinden. Een
strakke dagindeling zorgt voor
structuur. Elke week is er een
spreekuur van een huisarts en
psychiater. Eens in de zes we
ken komen ook de kapper en de
pedicure langs. Regelmatig zijn
er medewerkers van de sociale
dienst in het pension te vinden,
om uitleg te geven over aller
hande regelingen. Gré Swama
bemiddelt bovendien bij pro
blemen tussen bewoners en po
litie en deurwaarders, iets wat
in het pension vrijwel dagelijks
voorkomt.
Swama: „Door hun ziekte heb
ben deze mensen vaak geen
idee wat ze doen. Ik heb hier
bewoners met een schuld van
tachtigduizend gulden, verdeeld
over bijna dertig schuldeisers.
Een acceptgiro, daar snappen
ze niets van. Wij helpen de
mensen bij het beheer van hun
geld. Wij zorgen dat de premie
van het ziekenfonds wordt be
taald. Voor de kost en inwoning
betalen bewoners negenhon
derd gulden per maand. Als je
alles aftrekt van de uitkering,
blijven er uiteindelijk enkele
tientjes per maand over voor de
sanering van schulden. Dat zet
natuurlijk absoluut geen zoden
aan de dijk."
Met nog geen zestig bedden is
het Sociaal Pension niet meer
dan een druppel op de gloeien
de plaat. Het aantal daklozen
met psychiatrische problemen
in de stad wordt op minimaal
honderdvijftig geschat, maar
mogelijk zelfs vijfhonderd.
De groeiende onvrede over het
lot van de daklozen met psychi
atrische problemen heeft ook
de instellingen voor geestelijke
gezondheidszorg in beweging
gezet. Het psychiatrisch zieken
huis Rosenburg opereert samen
met de Regionale Instelling Be
schermende Woonvormen Den
Haag in een zogeheten mobiel
behandelteam. „In het verle
den", vertelt klinisch psychiater
Mark van der Gaag van Rosen
burg, „leverde het ziekenhuis
geen zorg buiten de muren van
het ziekenhuis. Uitbehandelde
patiënten waren voor nazorg
aangewezen op de Riagg, wat in
de praktijk betekende dat een
enkele verpleegkundige vijftig
tot honderd mensen in de gaten
hield. Het was alles of niets: tij
dens de behandeling in het zie
kenhuis kregen mensen 24 uur
per dag zorg, daarna vrijwel
niets."
Het mobiel behandelteam be
geleidt momenteel 160 mensen
met schizofrenie, een ernstige
psychiatrische aandoening die
gepaard gaat met wanen en hal
lucinaties. Het team bestaat uit
een psychiater, een psycholoog
en drie sociaal-psychiatrisch
verpleegkundigen. Voor de zorg
aan huis heeft het team de be
schikking over nog eens acht
verpleegkundigen. „Waar ex-
patiënten vroeger niet meer dan
enkele minuten per week bege
leiding kregen, is dat tegen
woordig zo'n vijf uur. De men
sen krijgen hulp in huis, bij het
boodschappen doen en bij het
regelen van hun zaken. Op die
manier kunnen ze zelfstandig
blijven wonen", aldus Van der
Gaag.
Woonruimte
In de komende jaren wordt het
aantal mobiele teams uitge
breid tot zes voor heel Den
Haag. De inzet van meer teams
is hard nodig, want het lukt
maar heel weinig ex-patiënten
om weer een plaats in de sa
menleving te vinden. Alleen al
het vinden van woonruimte is
een zware klus. Van der Gaag
stelt vast dat de ruimte in com
merciële pensions sterk is ver
minderd, sinds de gemeente
Den Haag strengere eisen aan
deze vorm van huisvesting is
gaan stellen. Bovendien komen
ex-patiënten in de praktijk
struikelblokken tegen. Het komt
voor dat deelnemers aan pro
jecten voor begeleid wonen hun
huis worden uitgezet zodra zij
voor korte tijd teruggaan naar
het psychiatrisch ziekenhuis.
De reden: de zorgverzekeraars
weigeren te betalen voor zie
kenhuis en woning tegelijk.
Als de ex-patiënten eenmaal op
straat belanden, valt het niet
mee om hen te bereiken. Ze
koesteren achterdocht en wan
trouwen tegen de buitenwereld.
„Een enorm probleem", zegt
Sandra Dorland van de Riagg.
Dorland werkt twee uur per dag
in het Sociaal Pension, de rest
van haar tijd brengt ze door op
straat. Met een busje van de
Kesslerstichting, een bekend
opvangadres voor daklozen in
Den Haag, schuimt ze de stra
ten af op zoek naar daklozen.
„Het is moeilijk de goed verbor
gen schuilplaatsen te vinden.
Vaak gaan we af op tips van
buurtbewoners. Of we rijden 's
nachts, dan zie je ze vaak schar
relen bij hun slaapplaats."
Dorland probeert de dak- en
thuislozen over te halen om
zich te melden voor opvang.
Soms lukt dat, meestal lukt dat
niet. Veel daklozen prefereren
het leven op straat. Sommigen
ontkennen ziek te zijn. Dorland
kan niet veel meer doen dan.
aandringen. De verruimde
'krankzinnigenwet' maakt ge
dwongen opname alleen moge
lijk als de persoon een gevaar is
voor zichzelf of de omgeving.
Dorland: „Het is goed dat de
wet zelfbeschikkingsrecht cen
traal stelt. Maar mijn hart
krimpt ineen als ik iemand psy
chotisch en vervuild door de
stad zie lopen omdat hij zelf
vindt dat hij niet ziek is. Ik weet
dat psychosen met medicatie
goed onder controle kunnen
worden gehouden. Ik vind het
moeilijk om te moeten wachten
tot een dakloze iemand zijn
hersens inslaat".
Ton Logtenberg ontwikkelde antistoffen in de reageerbuis
Kanker te lijf gaan met een simpele injectie. Patiënten
kijken er reikhalzend naar uit en ook de farmaceutische
industrie toont belangstelling. De Utrechtse moleculair
immunoloog Ton Logtenberg bracht de vinding om kan
ker te bestrijden met menselijke eiwitten onder in een
bedrijf en verbond zo de wetenschap met de commercie.
In Nederland nog steeds een vloekje in de kerk.
UTRECHT PATRICIA VAN OER ZALM
De Utrechtse immunoloog pro
fessor dr. Ton Logtenberg (39) is
wel omschreven als iemand die
'de biologisch-dynamische tak
van de bio-technologie' beoe
fent. De onderzoeker, verbon
den aan de universiteit en het
Academisch Ziekenhuis in
Utrecht en het daaraan gekop
pelde Utrecht Biotechnology
Systems (U-BiSys), is al gek
scherend 'de Bill Gates van de
bio-technologie' genoemd. Al
kan Logtenberg niet echt lachen
om al die e-mailtjes waarin hij
Bill wordt genoemd, naar de
Amerikaanse Microsoft-mag-
naat en een van de rijkste man
nen ter wereld.
Of Logtenberg financieel ooit
nog eens bij Bill Gates in de
buurt komt, is de vraag. Hele
maal ondenkbaar is het niet.
Want de Utrechtse onderzoeker
en zijn collega's zouden met
hun spectaculaire vinding in de
strijd tegen (voorlopig) kanker
wel eens aardig in de roos kun
nen schieten. Een van de groot
ste farmaceutische bedrijven ter
wereld, Novartis in Basel, is be
reid heel veel geld te steken in
verdere ontwikkeling van de
middelen die Logtenberg heeft
'bedacht' om kanker simpel en
doeltreffend te lijf te gaan. „Het
is niet: terug naar de natuur,
maar terug naar de natuurlijke
aanpak van ziekten", zegt hij.
De werking van het door hem
ontwikkelde 'namaak-immuun-
systeem' berust op het helpen
van het menselijk afweersys
teem in de strijd tegen kanker.
Zodra dat immuunsysteem er
gens hapert, krijgen ziektekie
men van buitenaf of van bin
nenuit (woekerende cellen, de
mogelijke voorloper van kan
ker) vrij spel. Mensen worden
ziek, variërend van een simpele
verkoudheid tot kanker, reuma
of aids.
Met behulp van eiwitten die het
menselijk afweersysteem zelf
ook maakt, hebben Logtenberg
en zijn collega's de afgelopen
zes jaar in de reageerbuis zo na
tuurlijk mogelijke antistoffen
gemaakt. Ze lijken, met andere
woorden, sprekend op de men
selijke antistoffen die 'indrin
gers' of 'vreemde cellen' in het
lichaam kunnen herkennen en
vernietigen.
Bij een gezond mens herkennen
de basis- of waarschuwingscel
len van het afweersysteem
'vreemde stoffen' in het li
chaam: een virus, bacterie of
een cel die is gaan woekeren.
Deze 'indringers' hebben be
paalde herkenningspunten. De
ingespoten afweerstoffen kun
nen zo geprogrammeerd wor
den dat de zogeheten killermo-
leculen in het menselijk lichaam
worden geactiveerd om de ziek
teverwekkers (met hun bepaal
de kenmerken) te vernietigen.
„De grote vraag was: hoe zet je
die waarschuwingscellen op het
spoor? Uit onderzoek blijkt dat
bepaalde kankercellen die
borst-, dikke darm- en nierkan
ker veroorzaken als gevolg van
de therapie duidelijk worden
herkend. Voor andere ziekten,
bijvoorbeeld longkanker, geldt:
zodra bekend wordt wat het
herkenningspunt van die zieke
cellen is, bijvoorbeeld een
blauw 'vlaggetje' in plaats van
een rood, dan kunnen we dat
ook aanpakken. Daarvoor is dan
een ander antistof-molecuul uit
de 'bibliotheek' nodig". Die be
staat uit buisjes waterige vloei
stof, waarin alle benodigde ei
witten zitten.
Aardige bijkomstigheid: de be
handeling is veel minder verve
lend voor een patiënt dan een
gruwelijke chemokuur of be
straling. „In de onderzoeken die
nu lopen worden mensen er
nauwelijks ziek van. Ze krijgen
hoogstens een beetje koorts
Prof.dr.Ton Logtenberg: „Het is niet terug naar de natuur, maar terug naar de natuurlijke aanpak van ziekten". foto gpd jaap de boer
Wat de één a twee injecties per
patiënt gaan kosten, weet Log
tenberg zelfs niet bij benade
ring. „Maar het komt niet in de
buurt van de Taxol-kuur (10.000
gulden per behandeling), omdat
mensen er bijna niet ziek van
worden. Ziekenhuisopname
duurt kon of is helemaal niet
nodig".
Als de middelen na verdere ont
wikkeling en registratie over vijf
tot zeven jaar op grote schaal
beschikbaar komen, lijkt het
ook dé oplossing voor de gene
zing van aids. „Dat ligt gecom
pliceerder", zegt Logtenberg.
„Bij aids zijn de waarschuw- en
killercellen, de cellen die wij
willen activeren, juist al door
het hiv-virus aangetast. Met de
huidige combinatietherapie
neemt het aantal afweercellen
wel weer toe. Als de timing goed
is, moet je die nieuwe cellen
kunnen programmeren om het
aidsvirus te vernietigen. Zulk
onderzoek komt er zeker, maar
daarvoor is het nog te vroeg".
Nu wordt dus nog gewerkt met
eiwitten en antistoffen afkom
stig van muizen. De ontwikke
ling van menselijk eiwit is in
volle gang. Volgend jaar wordt
daar voor het eerst mee ge
werkt; het menselijk eiwit acti
veert het hele immuunsysteem
in plaats van een bepaald deel.
Met een van de grootste farma
ceutische bedrijven ter wereld,
Novartis in Basel (samenvoe
ging van Ciba-Geigy en Sandoz)
voeren Logtenberg en U-BiSys
nu onderhandelingen over de
verdere ontwikkeling van de
middelen die worden ingespo
ten. „Een nieuw geneesmiddel
ontwikkelen kost ongeveer een
miljard gulden. Novartis steekt
veel geld in verder onderzoek
en ontwikkeling van het middel.
In ruil daarvoor willen zij be
paalde rechten om dit genees
middel te kunnen maken. We
zijn druk in onderhandeling".
Patent
Logtenberg is dus zowel hoogle
raar als ondernemer. Over die
combinatie zegt hij: je maakt
mensen beter en verdient geld
om verder onderzoek te kunnen
doen. Als de middelen geld
gaan opleveren, vloeit daarvan
overigens een groot deel terug
naar het AZÜ en de Universiteit,
die allebei groot-aandeelhouder
zijn.
Logtenberg heeft op zijn vin
ding patent gekocht, met finan
ciële steun van Economische
Zaken, Novartis en
AZU/Universiteit van Utrecht.
'Op die manier worden kennis
en infrastructuur van het AZU
en de Faculteit Geneeskunde
gekoppeld aan op Amerikaanse
leest geschoeid biotechnolo-
gisch onderzoek', zei hij daar
over in het AZU-blad Scan.Als
we kunnen meedelen in de
winst die een farmaceutisch be
drijf met onze vinding kan ma
ken, is dat mooi. Zo stel je zeker
dat je onderzoek naar verdere
toepassingen kunt blijven
doen".
Want de markt voor kankerge
neesmiddelen loopt wereldwijd
in de miljarden guldens. Alleen
al in Nederland komen er jaar
lijks tienduizenden gevallen van
dikke darm- en borstkanker bij.
Zo'n tien miljoen mensen we
reldwijd hebben kanker: een
goudmijn dus voor de fabrikant
een burger. In het begin liep
wel eens met de knopen opa
van mijn overjas. Ze scholde
me dan uit voor voddenbak
altijd die helm ophouden, ol
als je in eeri bunker zit. Ded
noemen ze dat. Maar er zit-
hebben ze me uitgelegd - ed
zekere logica in. Als je je hel
in de bunker ophoudt, kunj
hem ook niet vergeten als je
naar buiten loopt." Toch bei
Martens blij met de praktisc'
opleiding. „Na mijn studiea
de universiteit had ik het ge
dat ik heel veel wist, maarii
kon. Ik krijg hier geen salan
ook geen onkostenvergoedii
maar ik hoef zelf ook niets t
betalen. Prima deal dus."
Na drie maanden houdt Mi
tens het militaire bestaan o|
Dan solliciteert ze bij een p
culiere organisatie die mijnt
ruimt. In Nederland bestaa1
geen instel ling die zich daai
bezig houdt, behalve het lej
Maar in hebuitenland wel
„Dan zou k graag naar Anp
worden gestuurd. In dat lal
liggen naar schatting negen
joen mijnen. Bovendien hel
in Mozambique Portugees
spreken en dat wil ik nietvt
ren laten gaan. Ook ben iki
danks de armoede deze Aft
kaanse landen gaan waardi
Het leven is er vrijer en het
maat en de natuur staan m
aan. De mensen gaan ookl
ker met elkaar om. Dat mi!
hier allemaal."
Ze weet inmiddels dat er 31
verschillende soorten mijn
bestaan. De gevaarlijkste v
ze een Chinees exemplaai,
72a, zo klein als het deksel
een jampotje en de Russisi
PMN en OZM vanwege hu
zware, vrijwel altijd dodelij
lading. Ze worden onschat
gemaakt door ze met eenl
explosief op afstand te late
ontploffen. Angst heeft zei
echt omdat er toch weinig
gelukken gebeuren tijdens
opsporen van mijnen. „Ik
mij thuis in een mijnenvel
vendien komen de meeste
gelukken voort uit verslapl
van aandacht. Je moet du!
passen dat het geen routiii
wordt, want het is in weze
werk. Dat ook nog eens ni
den in de bloedhitte of im
vrieskou moet worden ged
Ver voordat Lady Di haar cam
pagne begon, interesseerde Syl
via Martens (25) zich al voor de
bestrijding van landmijnen. Na
een studie in Mozambique, be
sefte ze als geen ander het ge
mene van dit verraderlijke wa
pen dat zich van vredesakkoor
den niets aantrekt. Ze besloot
om van de bestrijding van land
mijnen haar beroep te maken.
Onlangs is ze als eerste burger
en ook nog eens als eerste
vrouw toegelaten op de militai
re mijnenschool, diep verscho
len in de Brabantse bossen.
Martens is afgestudeerd aan de
universiteit van Nijmegen in
ontwikkelingsstudies.
„In oktober 1994 vertrok ik naar
Mozambique. Om mijn studie
af te ronden moest ik een pro
ject in de derde wereld beoor
delen. Nu heb ik me altijd al ge
ïnteresseerd voor wat militairen
in derde wereldlanden kunnen
betekenen. Vooral omdat ik de
reguliere ontwikkelingshulp
wantrouw. Ik heb er te veel ge
zien die over te veel geld be
schikken, die leven als werkne
mers van Shell of als diploma
ten. Daarom kwam het mij goed
uit, dat ik in Mozambique een
militair project ging bekijken."
In Mozambique zat ze acht Ne
derlandse militairen die bezig
waren met mijnen ruimen.
Martens raakte overtuigd dat
mijnen ruimen één van de nut
tigste werkzaamheden is die je
in derde wereldlanden kunt
doen. „Iedere opgeruimde mijn
is een verloren leven minder",
stelt ze vast.
Het leren van mijnenruimen is
evenwel makkelijker gezegd dan
gedaan. Alleen de militairen van
de genie kregen er een oplei
ding in. Maar het Nederlandse
leger besloot dat er meer mijn
specialisten moeten komen, die
in het buitenland ingezet kun
nen worden. Daarom is onlangs
bij het Brabantse dorpje Reek
een mijnenschool begonnen.
Het gaat om een cursus van drie
maanden. Via het ministerie
van defensie kreeg Martens toe
stemming als enige burger de
opleiding te volgen. Sindsdien
loopt ze in 'veldtenue'.
„Tsja", zegt ze, „in het begin
was dat uniform wel een maf
gevoel. Ik ben natuurlijk wel een
beetje een buitenbeentje in dit
gezelschap. Allereerst wouw,
universitair opgeleid en ook nog
Sylvia Martens op zoek naar oefenmijnen in de Brabantse bossen.
foto gpd maurice nelwan
Daklozen in de rij voor een maaltijd in het Sociaal Pension in Den Haag.
foto gpd theo bohmers
