'Na hersenletsel nieuwe doelen stellen in het leven'
Wetenschap Techniek
MEG dringt dieper in de hersenen door
DONDERDAG 18 DECEMBER 1997
Neiiropsycholoog Van Balen in proefschrift:
Veel mensen met traumatisch
hersenletsel ervaren de beper
kingen na het oplopen ervan in
het dagelijks leven als een han
dicap. Negentig procent van de
patiënten met traumatisch her
senletsel gaat echter uit het zie
kenhuis direct naar huis en
krijgt geen revalidatie. Klinisch
neuropsycholoog Eric van Balen
pleit in zijn proefschrift voor re
validatie die is gericht op het
verminderen van of het leren
omgaan met de beperkingen in
het dagelijks functioneren.
Mijnheer X. loopt vast op zijn
werk omdat hij minder goed
dan vroeger in staat is feiten te
onthouden. Ook thuis wekt zijn
'vergeetachtigheid' wrevel. De
man heeft enkele jaren geleden
na een verkeersongeluk een
traumatisch hersenletsel opge
lopen. Na onderzoek blijkt dat
hij nog steeds kampt met de be
perkingen die direct of indirect
met dit letsel samenhangen.
Veel mensen met traumatisch
hersenletsel ervaren de beper
kingen die zij hebben na het
oplopen van het letsel, als een
duidelijke handicap. De (vaak
subtiele) beperkingen belem
meren hen in hun dagelijks le
ven, zo blijkt uit het promotie
onderzoek van klinisch neuro
psycholoog Eric van Balen,
werkzaam bij het revalidatie
centrum van de St. Maartenskli
niek in Nijmegen. Revalidatie
van mensen met traumatisch
hersenletsel zou volgens hem
gericht moeten zijn op het ver
minderen van of omgaan met
de beperkingen in het leven van
de patiënt en zijn omgeving. Nu
gebeurt dat volgens hem vaak te
laat en te weinig doelgericht.
Van Balen pleit voor een syste
matischer onderzoek naar de
beperkingen van mensen met
traumatisch hersenletsel op
korte en langere termijn. Nu
gaat volgens hem de aandacht
nog te eenzijdig uit naar de
stoornissen die het gevolg zijn
van het hersenletsel. De patiënt
krijgt in zijn leven echter vooral
te maken met verlies aan vaar
digheden en kan daar vaak geen
handen en voeten aan geven,
meent de promovendus.
Hij zocht een groep patiënten
met traumatisch hersenletsel
gemiddeld vijf jaar na dato thuis
op. Hij vroeg hen welke beper
kingen zij ondervonden en hoe
zij die ervoeren. Bij 67 procent
was sprake van situatiegebon
den beperkingen (moeheid,
hoofdpijn etc.), bij 55 procent
ging het om cognitieve beper
kingen (aandacht, geheugen,
waarneming) en bij 45 procent
om emotionele en gedragsmati
ge beperkingen (prikkelbaar
heid, depressiviteit). 41 procent
van de patiënten ervoer deze
beperkingen als een duidelijke
last in het dagelijks leven.
Bij traumatisch hersenletsel
ontstaat een hersenschudding
of -kneuzing vaak als gevolg van
een verkeersongeval of een on
verwacht harde klap op het
hoofd. Bijna altijd gaat het ge-
Jaarlijks worden er rond de twaalfduizend mensen met traumatisch hersenletsel in een ziekenhuis opgeno
men. FOTO ANP
paard met bewusteloosheid.
Vlak na het ontstaan van het
letsel bemerkt de patiënt vaak
geheugenverlies en gebrek aan
concentratievermogen. Maar
ook als hij hersteld is verklaard
en uit het ziekenhuis komt, blij
ven er nogal eens subtiele be
perkingen over die ook op lange
termijn gevolgen hebben voor
het functioneren op het werk,
thuis en in sociale contacten.
Jaarlijks worden rond de twaalf
duizend mensen met trauma
tisch hersenletsel in een zieken
huis opgenomen. Van Balen
constateert dat 90 procent van
hen uit het ziekenhuis naar huis
gaat en maar 10 procent revali
datie krijgt.
Veel beperkingen die minder
zichtbaar zijn worden volgens
hem kennelijk over het hoofd
gezien. Via een verwijzing van
de huisarts is het namelijk wel
mogelijk om een behandeling
bij een revalidatiecentrum te
krijgen. ,,In het ziekenhuis con
centreert de arts zich op het be
houd van vitale functies en de
effecten van eventuele bloedin
gen en wondvocht in de herse
nen. Ook richt men zich op het
herstel van duidelijk zichtbare
symptomen als spraak- en be
gripsstoornis, verwarring, apa
thie en verlamming die in het
begin voorkomen en na verloop
van tijd minder worden of ver
dwijnen."
Van Balen verbeterde de me
thoden om onderzoek te doen
naar de beperkingen die een
patiënt ondervindt in zijn leven.
Dit onderzoek is van belang
voor de behandeling in revali
datie.
Tijdens de revalidatie zou de
man uit het voorbeeld die min
der goed kan onthouden, bij
voorbeeld getraind kunnen
worden in het werken met een
agenda. Zijn werk zou hij op
zo'n manier kunnen inrichten
dat zijn geheugen minder wordt
belast. Iemand die sneller moe
is, zou tijdens de revalidatie
kunnen leren goed naar zijn li
chaam te luisteren, de werk
zaamheden anders te verdelen
en misschien met zijn omge
ving te praten over de achterlig
gende oorzaken van zijn moe
heid. Van Balen: „Vaak leggen
mensen dat verband tussen hun
beperkingen en de gevolgen van
het hersenletsel niet. Ze gaan
door totdat ze chronisch over
spannen zijn maar beseffen niet
dat dingen die ze vroeger auto
matisch deden hen nu veel
meer inspanning kosten.
Bij revalidatie gaat het vooral
om het verminderen van de be
perkingen en het leren leven
met.de blijvende beperkingen
in gedrag, denken en gevoelsle
ven, benadrukt Van Balen.
„Mensen moeten vaak leren
nieuwe doelen in het leven te
stellen, minder eisen aan zich
zelf te stellen, hulpmiddelen te
gebruiken en emotioneel weer
op de been te komen. Juist de
klinische neuropsychologie kan
daar in de revalidatie een be
langrijke bijdrage aanleveren."
Interesse in magnetisme had hij
als natuurkundige al jaren.
Maar van de hersenen wist hij
niet zo veel. „Het feit dat de af
deling natuurkunde van de Uni
versiteit van New York, waar ik
werk, aan die van psychologie
grenst, heeft de ontwikkeling
van dit hersenonderzoek een
enorme impuls gegeven." Prof.
S. Williamson doelt op het on
derzoek naar magnetische vel
den in en rond de hersenen,
waaraan hij nu al bijna dertig
jaar werkt. Hij is een pionier op
het gebied van de magneto-en-
cefalografïe, kortweg MEG. On
langs hield hij in Groningen de
jaarlijkse Hendrik de Waardle-
zing.
Lange tijd kon het functioneren
van de hersenen alleen worden
bestudeerd door op het hoofd
een aantal elektroden te plak
ken. Via deze elektroden meet
men elektrische stroompjes die
in de hersenen worden opge
wekt. Het resulaat laat zich afle
zen op een elektro-encefalo-
gram of EEG. Later kwamen
daar nieuwe technieken bij,
waarbij gebruik werd gemaakt
van magnetische resonantie
(MRI) of het uitzenden van po
sitronen (PET). Wat voor voor
delen biedt de MEG? „MEG
heeft de snelheid van het EEG.
Dat is een groot voordeel, om
dat hersenprocessen zich afspe
len in duizendsten van een se
conde, en hij biedt bovendien
de mogelijkheid te laten zien
waar in de hersenen deze pro
cessen plaatshebben. MRI en
PET zijn aanzienlijk tragere
technieken."
MEG is dus een prima mix tus
sen EEG, MRI en PET. Dat is fei
telijk een wonder. De sterkte
van de magnetische velden in
de hersenen is buitengewoon
zwak, een miljard maal zwakker
dan die van-het magnetisch
veld van de aarde. De velden
worden opgewekt door de zeer
vele, zeer zwakke elektrische
stroompjes waarmee de hersen
cellen met elkaar communice
ren. Dat deze magnetische vel
den toch meetbaar zijn, is mo
gelijk geworden door het be
schikbaar komen, in het begin
van de jaren zeventig, van ui
terst gevoelige detectoren (de
zogenaamde squids). Om on-
derzdek te kunnen doen zonder
verstorende magnetische ruis
moet een MEG-kamer omgeven
zijn door drie metalen wanden.
Een verstorende bron is bijvoor
beeld autoverkeer. Vandaar dat
de ingang van de parkeergarage
onder de polikliniek van het
Academisch Ziekenhuis van de
Vrije Universiteit in Amsterdam,
waarboven Nederlands enige
MEG-apparaat staat, op verzoek
is verlegd. Onderzoek met MEG
gebeurt niet zoals bij MRI of
PET in een soort grote buis,
maar men komt onder een
enorme haardroger te zitten.
Met MEG kunnen gebiedjes in
de hersenen in kaart worden
gebracht met een omvang van
slechts drie bij drie bij drie mm.
Dat komt overeen met zo'n
tien- tot honderdduizend her
sencellen. MEG laat vooral pro
cessen zien die zich aan de bui
tenkant van de hersenen, in de
hersenschors, afspelen. „Maar
het is zelfs al mogelijk om ook
processen dieper in de herse
nen te bestuderen zoals in de
hippocampus, een gebiedje dat
reageert op onvervulde ver
wachtingen," aldus Williamson.
In New York doet hij vooral fun
damenteel onderzoek. De Ame
rikaan is zeer geïnteresseerd in
de manier waarop de hersenen
reageren, wanneer iemand iets
ziet of hoort. „Laatje iemand
een afbeelding zien, bijvoor
beeld een cartoon, dan worden
in totaal zo'n tien tot twaalf ge
biedjes in de hersenen geacti
veerd. „Die gebieden zijn be
trokken bij het visuele geheu
gen, u moet ze zien als een
soort 'werkgeheugen'. Uit ons
onderzoek is gebleken dat de
activering van het eerste ge
biedje - de primaire visuele cor
tex - maar heel kort duurt, en
kele duizendsten van een se
conde. In de laatste van die tien
gebieden, in 'hogere' delen van
de hersenschors, duurt de acti
vering aanzienlijk langer - in de
orde van tien tot twintig secon
den. Elk van die gebiedjes heeft
een heel karakteristieke tijd dat
het actief is, waarna het signaal
uitdooft. Met MEG kun je dat
Hersenonderzoek bij hyperactieve kinderen in het AMC in Amsterdam.
FOTO ANP
heel goed zien."
Klinisch heeft MEG tot nu toe
nog voornamelijk betekenis
voor het opsporen van epilep-
sie-haarden. „Door de nauw
keurige lokalisatie met MEG
kan de neurochirug heel precies
de 'vuurhaard' verwijderen."
Daarnaast wordt nog vooral
fundamenteel onderzoek ge
daan naar enkele psychiatrische
ziekten, de ziekte van Parkinson
en de ziekte van Alzheimer.
„Dat onderzoek staat echter
nog in de kinderschoenen."
Toch denkt de Amerikaanse
hoogleraar dat het in de toe
komst mogelijk wordt de ziekte
van Alzheimer vroeg op het
spoor te komen. „Ik denk dat
het patroon van werkgeheugens
zoals bij het zien van een af
beelding bij Alzheimer-patiën-
ten is verstoord." Waar sommi
gen zich jaarlijks lichamelijk la
ten onderzoeken om verborgen
kwalen, van bijvoorbeeld hét
hart, op het spoor te komen,
zou dat in de toekomst met de
hersenen kunnen worden uitge
breid, is zijn Amerikaanse over
tuiging.
!S
4
5
7
2
1
8
9
3
8
8
9
1
8
5
3
3
8
8
6
5
2
8
3
3
5
2
5
7
8
2
10
9
4
7
2
2
5
9
8
4
10
OPGAVE
OPLOSSING
SLEUTELWOORD
In sommige vakjes staat een ge
tal dat correspondeert met een
getal in de balk onderaan. De
letters die ingevuld worden in de
vakjes met een getal, kunnen
ook op de balk worden ingevuld.
Verticaal vormen de letters in de
eerste en derde kolom ook een
woord. Hoe luidt het sleutel
woord?
1Atletiekonderdeel; 2. chao
tisch; 3. overzetvaartuig; 4. arm
gewricht; 5. narennen; 6. leuk
verhaaltje; 7. bewoner van zeker
werelddeel; 8. vogel.
CRYPTOGRAM
-k-o
hulplijn
s--i-z-k-
hulpj e-e-
o-o--tank
wagen-c-o
m-g-oehoe
a-e-o-t-
narede
HEINZ
Laat in de middag werden overal in
de goede stad Rommeldam bedrukte
papieren opgehangen. Het waren
oproepen voor de burgerij om zich
bij het kukel te laten meten; de vol
gende morgen om 10 uur bij het
moeras. Het valt te begrijpen, dat de
ze biljetten de aandacht trokken. Bij
alle openbare gebouwen kon men
groepjes waarnemen die het geleze-
ne lieten inzinken en mompelend
bespraken. „Iets voor de televisie",
meenden sommigen. „Een april
grap", was de opvatting van anderen.
Doch er waren ook voorbijgangers
die er op wezen, dat het iets met de
welvaart te maken had - en die hel
den over tot de opvatting dat het hier
een verkiezingsstunt betrof. Aan al
deze meningen werd een einde ge
maakt door het verschijnen van het
avondblad. Want daarin werd de
ernst van de toestand onder zware
koppen uit de doeken gedaan, en de
Rommeldammers die lezen konden
werden er ernstig door geschokt. On
der deze was ook de markies de Can-
tecler. „Parbleu!" mompelde de edel
man in de stilte van zijn bilbiotheek.
„De Droon zal de stad ontbinden
omdat er te veel welvaart is. De
brutaliteit van het rode gebroed kent
geen grenzen! Ik zal mij onverwijld
met mijn neef de minister in verbin
ding stellen. Direct gevaar is er wel
niet, maar zolang ik er ben kan er
van een laag kukel geen sprake zijn.
Maar doet de overheid dan niets te
gen dit rapalje?" Nu, zoals we weten
zat de overheid niet stil. In de avond
schemering reed een politieauto met
grote snelheid naar de moerassen,
een groot vat springstof met zich
voerend. „Praw", zo riep één der in
zittenden uit. „Wij zullen der Droon
ontbinden voordat hij ontdekt, dat
het geen hoog kukel in deze stad
geeft!"
REDACTIE SASKIA STOELINGA 022-
H
W
DOOR JAN VISSER
Veni, vidi, foetsie! Gisteren een hele koude dag met door de vl;
komst van een neerslagzone ijzelproblemen, vandaag winter
Met een zuidelijke hoogtestroming dringen zachte luchtmassa
ons land binnen. Vanmiddag komt het kwik in de regio uit ops
den tussen 6 en 9 graden. Deze waarden worden overigens pai |6
in de middag bereikt.
Het binnendringen van de zachte lucht gaat gepaard met veeli
wolking waaruit vooral tijdens de middag en avonduren regen
De wind waait uit het zuidoosten, in het Waddengebied eerst
oosten, en is aan de kust en op het IJsselmeer hard. Vanavond
zwakt de wind af. Morgen breekt het wolkendek en met maxirr
omstreeks 9 graden en minder wind (zuid tot zuidoost) is hetj
heel ander weer dan de laatste dagen.
In het weekeinde wordt het weerbeeld bepaald door een ziet
boven Europese vasteland uitstrekkende uitloper van een oce;
depressie. Het systeem veroorzaakt vrij veel bewolking-waaruil 12
de nacht van vrijdag op zaterdag regen of buien vallen.
Ook op zondag kan het enige tijd regenen. Voor de rest is het
zacht, maar begin volgende week loopt het kwik wat terug. DcèO
geringe drukverschillen stagneert namelijk de aanvoer van zac
luchtmassa's.
Bij Sint Petersburg komt ondertussen een nieuw hogedrukgeb
tot ontwikkeling, maar het ziet er niet naar uit dat dit systeem
vuist gaat maken. Kortom met kerst in het vizier geen nieuww
ters stuntwerk op til.
Gisternacht vroor het bij ons in de buurt matig tot-7,5 graad; 10
toe in Zaandam. Gistermiddag trok een neerslagzone met lich 15
gen en ijsregen over onze streken hetgeen tot plaatselijk glad:
wegen leidde. De temperaturen kwamen aan het einde van de
dag op -2 a -3 graden uit.
7
E U
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag.
Noorwegen:
Vandaag in het uiterste
noorden nog een regen- of
sneeuwbui. In de rest van
het land flink wat zon.
Vooral in het zuidwesten
veel wind. In het binnen
land en uiterste noorden
temperatuur iets onder
nul, langs de kust onge
veer plus 3 graden.
Zweden:
Vrij rustig weer met flinke
opklaringen en droog. In
Lapland bewolkt en eerst
wat regen, later kans op
sneeuw. Maxima dalend
tot enkele graden onder
nul, in Lapland tot onge
veer min 7 graden.
Denemarken:
Droog en vrij helder, vrie
zend weer. Morgen be
wolkt en kans op ijzel. Tot
morgen een koude zuid
oostenwind. Middagtemperatuur onge
veer -2 graden, vanaf morgen iets boven
nul.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Veel bewolking en eerst kans op ijzel of
sneeuw, vandaag overgaand in regen.
Morgen alleen in Schotland nog wat re
gen en in Engeland enkele opklaringen.
Maxima oplopend tot rond 9 graden op
morgen, in het zuidwesten tot 11 gra
den. Afnemende wind, vandaagochtend
nog een stormachtige zuidoostenwind.
België en Luxemburg:
Bewolkt en eerst ijzel. Vandaag over
gaand in regen. Eerst nog een stevige
zuidoostenwind. Middagtemperatuur
oplopend tot ongeveer plus 6 graden op
morgen.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Veel bewolking en flink wat regen. Mor
gen in de westelijke departementen
droog en een enkele opklaring. Vandaag
nog een stevige zuidenwind. Middag
temperatuur oplopend tot ongeveer 9
graden op morgen.
Portugal:
Veel bewolking en van tijd tot tijd regen,
soms veel regen Vaak een stevige wind.
Middagtemperatuur langs de kust van
13 graden in het noorden tot 17 in de
Algarve, in het binnenland frisser.
Madeira:
Vandaag nog een enkele bui. Morgen
droger en geleidelijk meer zon. Eerst
nog tamelijk veel wind. Middagtempera
tuur tegen de 20 graden.
Spanje:
Veel bewolking en regen, in het zuiden
en hoorden flink wat regen. In de Pyre
neeën, boven 1500 meter sneeuw.
Eerst nog tamelijk veel wind. Middag
temperatuur landinwaarts, ongeveer 11
graden, aan zee rond 17 graden.
Canarische Eilanden:
Af en toe zon en vooral vandaag nog een
enkele bui. Eerst nog tamelijk veel wind.
Middagtemperatuur iets boven de 20
graden.
Marokko:
Westkust: Flink wat wolken en stevige
buien. Maxima ongeveer 20 graden,
morgen iets lager.
Tunesië:
Vandaag geregeld zon. Morgen meer
wolken, maar waarschijnlijk tot de
avond droog. Middagtemperatuur rond
20 graden.
Zuid-Frankrijk:
Veel bewolking en flink wat regen. In de
Alpen en de Pyreneeën boven de 1500
meter sneeuw. Morgen van het westen
uit droger. Middagtemperatuur verder
oplopend tot ongeveer 12 graden op
morgen, in het zuiden tot een graad of
15. Vandaag vooral in het oosten r|ag
een stevige wind.
Mallorca en Ibiza:
Buiig en winderig weer met kans op on
weer. Middagtemperatuur ongeveer 20
graden. Vanaf morgen wat lagere tempe
raturen.
Italië:
Veel bewolking en af en toe regen. In het
noorden hoog in de bergen ook sneeuw.
Maxima uiteenlopend van 6 graden bo
ven nul in het noorden tot ongeveer 19
op Sicilië.
Corsica en Sardinië:
Veel bewolking en met name op Corsica
enkele buien, mogelijk met onweer. Op
Sardinië kans op wat zon. Middagtem
peratuur oplopend tot ongeveer 18 gra
den.
Malta:
Veel wolken en kans op een regen- of
onweersbui. Soms wat zon en maxima
ongeveer 18 graden.
Griekenland en Kreta:
Wat meer. zon, maar eerst nog kans op
wat regen, in de noordelijke bergen
sneeuw Morgen vrijwel overal droog.
Middagtemperatuur van 4 graden in het
noorden tot 13 langs de kusten in het
zuiden en westen.
Turkije en Cyprus:
Geleidelijk meer zon en vrijwel overal
droog. Eerst nog een stevige en koude
noordelijke wind. Middagtemperatuur in
het zuiden rond 15 graden, op de Dar-
danellen hooguit 6 graden.
Duitsland:
Veel bewolking en van het zuidwesten
uit ijzel of sneeuw, morgen overgaand in
regen. Minder koud: maxima morgen
uiteenlopend van rond het vriespunt in
het noordoosten tot 8 graden in het zui-
den. Vandaag nog een ijzige zuidoosten-
Zwitserland:
Wolkenvelden en met n
kant van het Alpenmassief rege
de 1500 meter sneei
op flink wat sneeuw. Maxima in
oplopend tot 8 graden op morg
bergen toenemende wind.
Oostenrijk:
Wolkenvelden en met nan
den wat regen, boven 126
sneeuw. In het noorden mee
wat zon. Middagtemperatuu
uiteenlopend van 2 graden ii
ving van Munchen tot rond 7 ii
van Tirol.
Polen:
Zonnig, helder en droog v
op morgen in het zui
sneeuw. Minder koud met ij
morgen ongeveer min
een stevige zuidelijke wind.
Tsjechië en Slowakije:
Vandaag flink wat zon
veel meer wolken en hier
sneeuw. Koud met maxima ró
graden, morgen minder koud.j
Hongarije:
Geregeld zon en waarschijnlijk!
de loop van morgen toenemeia
king en kans op wat s
temperatuur later oplopend
enkele graden onder nul.
VRIJDAG 19 DECEMBER 1997
Zon- en maanstanden
Zon op 08.45
Maan op 22.32 Maanoj
Waterstand
IJmuiden
Hoog 07.01 19.16 06.
Laag 03.06 15.06 02.41
licht bew.
half bew.
zwaar bew
Weerrapporten 18 december 07
Deelen
Eelde
Eindhoven
Den Helder
Rotterdam
Twente
Vlissingen
Maastricht
Aberdeen
Athene
Boedapest
Bordeaux
Dublin
Frankfurt
Genève
Helsinki
Innsbruck
Istanbul
Klagenfurt
Kopenhagen half bew
LasPalmas
Lissabon
onbew.
licht bew.
regenbui
motregen
half bew. zw 4
hall bew.
Split nietonl
Stockholm mist
Warschau onbew
Wenen zwaar b
Bangkok licht bew.
Buenos Aires onbew
Casablanca regen
Johannesburg licht bew.
Los Angeles hall bew.
New Orleans onbew.
New York zwaar bew.
half bew.
licht bew
onbew.
half bew.
half bew.
Tel Aviv
