Geisers sterven aan aderverkalking
Wetenschap Techniek
DONDERDAG 11 DECEMBER 1997
Wybe van der Gang met het fraaie strakke ontwerp voor Parkinson-
patiënten: een pen met gecompliceerde technische snufjes.
FOTO GPD
Trilpen voor Parkinson-patiënt
GERARD AKKERMAN GPD
Het schrijfhulpmiddel voor
Parkinson-patiënten zou niet
misstaan in een winkel voor
designproducten. De pen is
fraai vormgegeven en doet in
niets denken aan een 'hulp
middel'. „Dat is een groot
compliment', aldus Wybe van
der Gang van Exakt Fijnme-
chanica uit Dokkum. „We
wilden een goed en aantrek
kelijk schrijfhulpmiddel voor
mensen met Parkinson ma
ken."
Hij spreekt bewust over een
schrijfhulpmiddel en niet
over een pen. „Bij een pen
denken mensen al snel aan
iets van een tientje, maar in
deze pen zitten een hoop ge
compliceerde technische
snufjes, electronica en bewe
gende delen. Dan heb je het
over een hele andere prijs."
De pen gaat naar schatting
enkele honderden guldens
kosten.
Parkinson-patiënten hebben
vaak grote moeite met schrij
ven. Ze trillen en verkrampen.
Door het verkrampen van de
spieren wordt het schrift on
leesbaar en steeds kleiner.
Veel patiënten geven het op,
aldus Van der Gang. Ze kie
zen voor een computer met
printer of laten hun vrouw
een brief schrijven.
Het idee voor een speciale
pen ontstond ruim een jaar
geleden. Een patiënt kwam
zelf met het basisidee aanzet
ten. Hij had een 'funpen' voor
kinderen gekocht die trilde bij
het schrijven. „Het is bekend
dat je Parkinson-patiënten
kunt laten ontspannen als je
ze blootstelt aan een bepaal
de trilling. Dit principe is al
wel toegepast in bijvoorbeeld
stoelen, maar nog nooit in
schrijfgerei."
In eerste instantie zijn stu
denten van de Noordelijke
Hogeschool Leeuwarden
(NHL) begonnen met het ver
zamelen van allerlei weten
schappelijke gegevens over
dit trilprincipe. Van der Gang
heeft het daarna verder uitge
werkt en een prototype van
zijn 'schrijfhiüpmiddel' ont
wikkeld. Dat deed hij samen
met industriële ontwerpers in
Groningen.
De pen is inmiddels door een
aantal patiënten beproefd.
„Een patiënt zei niet meer zo
mooi te hebben geschreven
sinds de mavo." Maar niet ie
dereen lijkt er baat bij te heb
ben. „De mensen bij wie de
ziekte al vergevorderd is, zul
len waarschijnlijk minder aan
dit hulpmiddel hebben. Wij
schatten dat ongeveer een
derde van de patiënten dank
zij de pen weer beter en lan
ger achter elkaar kan schrij
ven. In Nederland gaat het
dan al snel om tienduizend
mensen, in Duitsland om
tachtigduizend."
De pen voor het eerst ter
hand nemen is een gekke ge
waarwording. Het staaltje
technisch vernuft weegt on
geveer honderd vijftig gram en
trilt met een hoge frequentie
in de hand. Een rechte lijn
trekken lijkt een onmogelijke
opgave. Maar met de punt
stevig tussen de vingers ge
klemd is dit geen enkel pro
bleem. De pen zweeft bijna
over het papier en 'produ
ceert' duidelijke letters.
Van der Gang hoopt op een
grote internationale toekomst
voor zijn pen. Maar hij houdt
nog een slag om de arm. „De
pen moet eerst nog uitgebrei
der worden getest. We weten
dat het principe werkt, maar
we weten nog niet precies
welke patiënten er echt wat
aan hebben." De komende
maanden wordt de pen uit
voerig getest door een onaf
hankelijk instituut dat 25 pa
tiënten er mee laat schrijven.
Zijn ook die resultaten goed,
dan kan de pen volgend voor
jaar in productie worden ge
nomen.
Voor Exakt zou het een mooie
opsteker zijn. Van der Gang
begon zeven jaar geleden al
leen in Dokkum. Inmiddels
werken er in zijn bedrijf vijf
vaste krachten. Als de pen
aanslaat, worden dat er mo
gelijk meer. „Het is een hele
spannende tijd. We hebben er
veel geld en tijd in geïnves
teerd. Maar het is bovenal een
heel leuk product, omdat je er
mensen mee kunt helpen."
P U Z Z E
1 2 3 4 5 6 7
OPGAVE
OPLOSSING
SLEUTELWOORD
In sommige vakjes staat een ge
tal dat correspondeert met een
getal in de balk onderaan. De
letters die ingevuld worden in de
vakjes met een getal, kunnen
ook op de balk worden ingevuld.
Verticaal vormen de letters in de
eerste en derde kolom ook een
woord. Hoe luidt het sleutel
woord?
1Cabine; 2. onaangepast; 3.
dwang van omstandigheden; 4.
dus; 5. muziekgezelschap; 6. in
validenwagentje; 7. onachtzaam;
8. metaalmengsel.
CRYPTOGRAM
vuur-volt
ai-gen-ae
a-s-r-k-r
leptosoom
-nu-s-lr-
stip-ooit
-eg-v-no-
krakeling
r-t-t-e-1
ik-per-po
baas-krap
JOHAN LAMORAL GPD
Bij de uitbarsting van een geiser wordt ge
durende de eerste seconden een mengsel
van waterdamp en kooldioxyde met de
snelheid van het geluid door de enge ope
ning gestuwd. Het kokende water dat de
lucht wordt ingeslingerd en de bekende
fontein vormt, blijkt zeer mineraalhoudend
te zijn en bevat onder meer grote hoeveel
heden kiezelzuurzout. Deze mineralen bou
wen rond de geiser soms terrassen en zet
ten zich op de geiseropening vast. Zij ver
stoppen daardoor geleidelijk de opening en
de geiser wordt als het ware langzaam ge
wurgd tot hij uiteindelijk zal ophouden met
spuiten. Het Noord-Amerikaanse Yellow-
stone-park telt verscheidene verstikte gei
sers.
De Amerikaanse wetenschappers James
Westphal en Susan Kieffer van het Califor
nia Institute of Technology in Pasadena
hebben gedurende twee jaar met uiterst ge
voelige meetapparatuur en speciale video
camera's voor het eerst de binnenkant van
een geiser onderzocht. Zij deden dat bij de
'Old Faithfull', de grootste en bekendste
geiser in het Yellowstone National Park.
Geisers zijn onderaardse warmwaterbron
nen, een soort stoomketels in de buik van
de aarde, die met tussenpozen kokende
damp en water de lucht inslingeren. Het
neervallende en deels afgekoelde water sij
pelt weer in de grond, wordt door de onder
aardse vulkanische gassen opnieuw verhit
en spuit weer naar buiten.
De bekendste geisers bevinden zich op IJs
land, in het Amerikaanse Yellowstonepark
en ook in Nieuw-Zeeland. Het woord geiser
is trouwens afgeleid van het IJslandse 'gey-
sir' dat 'de kokende' betekent. Old Faithfull
behoort tot de regelmatigste geisers ter we
reld. Meestal komt het om de 79 minuten
tot een uitbarsting, ofschoon men af en toe
intervallen heeft genoteerd van 45 tot 105
minuten. Ook de duur van de uitbarsting
kan van één tot drie minuten variëren. Men
heeft de afgelopen jaren gepoogd de varia
ties fysisch te verklaren en in statistieken
vast te leggen, maar de eigenzinnige geisers
schijnen zich daar weinig van aan te trek
ken.
Vandaar de pogingen van de Amerikaanse
onderzoekers om het innerlijk mechanisme
te doorgronden. Ofschoon zij volgens hun
verslag in het tijdschrift 'Geology' heel wat
nieuwe en verrassende gegevens hebben
verzameld, een afdoende en wetenschap
pelijk sluitende verklaring voor de werking
van een geiser hebben Westphal en Kieffer
echter niet gevonden.
Twee jaar lang hebben zij tussen de uitbar
stingen van Old Faithfull hun meetappara
tuur en videocamera's tot een diepte van 22
meter in de buik van de geiser laten zakken.
In tegenstelling tot de gangbare mening dat
de geiserpijp een soon lange en gelijkmati
ge buisvormige opening met gladde wan
den was, blijkt uit de videobeelden en de
meetgegevens dat de geisertrechter in wer
kelijkheid eerder een ruwe en ongelijke
spleet in de aardkorst is, die niet overal
even breed is.
Bij Old Faithful is de opening op een diepte
van 6,50 meter amper elf centimeter breed
en nog zes meter dieper bevindt zich een
grot met een doorsnede van minstens vier
meter. Nog dieper wordt de geiserpijp weer
smaller.
Tussen twee uitbarstingen is de opening tot
op een diepte van enkele meters deels met
kokend water gevuld. Na een uitbarsting
stijgt de druk in de geiser langzaam van 0,8
De geiser Old Faithfull behoort tot de regelmatigste geisers ter wereld. De geisertrechter is niet
glad, maar een ruwe ongelijke spleet in de aardkorst. foto cpd
bar tot 1,3 bar. De watertemperatuur daar
entegen is aan grote schommelingen on
derhevig, maar stijgt kort voor de uitbar
sting nooit boven de 130 graden.
Wanneer de druk van de waterdamp en de
kooldioxyde in de grotere ruimten van de
geiser een bepaald niveau bereikt, ontlaadt
hij zich explosief en de geiser treedt in wer
king. De eerste dertig seconden schiet het
mengsel van waterdamp en kooldioxyde
door de engten van de geiserpijp met een
snelheid die hoger ligt dan die van het ge
luid: ongeveer zeventig meter per seconde.
In deze eerste fase wordt tot 16.000 liter wa
ter geloosd in de welbekende dampfontein,
die een hoogte van vijftig meter kan berei
ken.
De Amerikaanse wetenschappers vonden
verder ook 'jonge' en relatief snel groeiende
afzettingen van kiezelzuurzout op de wan
den van de geiseropening. Deze en andere
mineralen druppelen na een uitbarsting uit
het afgekoelde water of waterdamp neer
rond de opening en verstoppen deze lang
zaam maar zeker. De geiser gaat dan letter
lijk aan aderverkalking lijden. De weten
schappers zijn er daarom van overtuigd dat
Old Faithful na verloop van tijd hetzelfde
lot zal zijn beschoren als andere geisers in
het Yellowstone Park, namelijk dat hij lang
zaam zal dichtslibben en uiteindelijk zal
ophouden te spuiten.
HEINZ
TOMPOES
Tom Poes en het Kukel
„Dat is goed nieuws, heren", sprak
de burgemeester opgewekt. De
droon wil dus met ons praten! Wel.
Praten is altijd beter dan daden,
vooral wanneer men in een wel-
vaartsstad leeft. Er gaat zo gauw iets
kapot, hè? En dan zit men met de
brokken."
„Hm", zei de commissaris. „Ik weet
het niet. Wanneer men met zo'n
duister element gaat spreken zit men
al gauw in de modder." „En in der
stank", bevestigde de professor. Nu
stak de magistraat een dun sigaartje
op en glimlachte fijntjes.
„Het ligt er natuurlijk aan", zei hij,
„wie er gaat praten! Ook dat is een
vak, heren. Maar al te dikwijls wordt
het onderschat."
„Praw!" prevelde de geleerde en de
politiechef viel in: „Wij tweeën kun
nen niet gaan. Deze bendeleider die
zich Droon noemt wil iemand met
gezag spreken. Iemand met een hoog
kukel, wat dat dan ook is."
„En onzer kukel is te min!" vulde de
professor aan. „Der onverschaamd-
heid!"
„Juist!" hernam de heer Dickerdack,
opstaande. „De zaak is duidelijk. Na
tuurlijk ben ik de aangewezen per
soon. Als eerste burger heb ik het ge
zag en mijn kukel zal dan ook wel in
orde zijn. Tot ziens, heren; u hoort
nog van mij."
Zo sprekende verliet hij de burge
meesterskamer om zich naar het
moeras te begeven - en zijn bezoe
kers keken hem bekommerd na. „ik
twijfel", zei professor Prlwytzkofsky.
„Als men met der kukel I.Q. bedoelt,
dan haalt hij het niet."
„Hij raakt in de modder", bromde de
politiebeambte. „Let op mijn woor
den."
REDACTIE SASKIA STOELINGA QB
■i
H
T
W
6.01
7.01
DOOR JAN VISSER
'Eerst moeten de sloten vol, pas daarna kan het gaan
winteren' is het devies van menig winterkenner en hel
ziet ernaaruit dat Thialf dit devies inderdaad tot zijno
do maakt. Het regent deze dagen volop en begin volge goi
de week valt de winter in. Onder aanvoering van een
mammoethogedrukgebied boven het noorden van Ri
land nabij Sint Petersburg stijgt het weerglas tot 1060 8,2(
hPa, gaat de wind uit het oosten waaien. Daarmee
stroomt steeds kouder wordende lucht onze kant op.
Europese atmosfeermodel zinspeelt zelfs op een hoe- 9,5]
veelheid extreem koude lucht. Als deze ontwikkeling
doorzet vriest het volgende week volop: zowel in de
nacht en ochtend als tijdens de middaguren.
De overgang naar het winterse weer voltrekt zich dit
weekeinde onder regie van een hogedrukgebied dat t>:
ven West-Europa ontstaat. Dankzij dit hogedrukgebieo 9,2s
het op een enkele bui na droog weer met soms ook wal
zonneschijn. De maximumtemperaturen zakken van5
op zaterdag naar 3-4 op zondag. Morgen zitten we ine
achterkamer van een naar het oosten wegtrekkended=
pressie. Daardoor gaat de wind uit noordelijke richting
waaien. De windsterkte is boven land matig tot vrij
krachtig, aan de kust staat een harde wind.
Later op de middag en vrijdagavond neemt de wind af
gaat van noord naar noordwest. Het weerbeeld wordtg
kenmerkt door bewolking en regen of buien. In de loof
van de dag komen er gaandeweg wat meer droge perio
den. De temperaturen schommelen eerst rond de 9 gr 1,51
den, in de late middag daalt het kwik naar 5 graden.
Ook gisteren overdag is er weer veel regen gevallen. In
het algemeen viel er zo'n 10 millimeter. Over het et
maal, gerekend tussen dinsdagavond en woensdag
avond, kwam Stompwijk uit op 26 mm, Schiphol 22,
Valkenburg 21, Santpoort-Noord 20 en Bloemendaal
mm. Verder heel zacht met op Schiphol een maximurr
van 12,7 graden.
.07
E U
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag.
Noorwegen:
Bewolkt en enkele regen-
of sneeuwbuien. Middag-
temperatuur 4 tot 7 gra
den langs de kust, in het
binnenland en in de ber
gen lichte vorst.
Zweden:
Veel bewolking en van tijd
tot tijd sneeuw, in het zui
den regen. Middagtempe-
ratuur uiteenlopend van
+3 in het zuiden tot -5 in
het noorden. Vandaag in
het zuiden lokaal 7 gra-
Denemarken:
Bewolkt en vooral vandaag
enige tijd regen. Morgen
later op de dag een enkele
opklaring Maxima van
daag 8 graden, morgen 4.
Engeland, Schotland,
Wales en Ierland:
Vandaag vooral in Enge
land nog enige tijd regen, elders "enkele
buien. Later op de dag opklaringen en
een noordelijke wind. Morgen enkele
wolkenvelden, maar ook geregeld zon.
Vooral morgenavond in Schotland regen.
Middagtemperatuur variërend van 6 gra
den in Aberdeen tot 9 in Dublin en Lon-
België en Luxemburg:
Vandaag enige tijd regen en langs de
kust een stevige wind. Morgen nog een
enkele bui, maar ook af en toe zon. Mid
dagtemperatuur dalend van 12 graden
op vandaag naar 7 op morgen.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Vandaag overwegend bewolkt en enige
tijd regen. Morgen in het oosten nog af
en toe regen, elders soms wat zon en
meest droog Maxima dalend van 14
graden op vandaag naar 9 op morgen.
Portugal:
Vandaag wolkenvelden en vooral in het
noorden af en toe regen. Morgen overal
regen, maar meeste neerslag opnieuw in
het noorden Later op de dag mogelijk
zon. Middagtemperatuur omstreeks 17
graden.
Madeira:
Perioden met zon en droog. Middagtem
peratuur ongeveer 20 graden.
Spanje:
Vandaag perioden met zon, maar in het
noordwesten bewolkt en af en (oe regen.
Morgen overal meer bewolking'en vooral
later op de dag ook in het midden en
zuiden kans op buien. (Vliddagtempera-
tuur vandaag rond 20 graden langs de
kust en 15 in het binnenland. Morgen in
het noorden dalend tot 14 graden.
Canarische Eilanden:
Flink wat zon en droog. Middagtempera
tuur ongeveer 25 graden.
Marokko:
Westkust: flink wat zon en droog. Mid
dagtemperatuur ongeveer 20 graden.
Tunesië:
Vandaag zonnige perioden en droog.
Morgen vooral later op de dag in het
noorden kans op een bui. Middagtempe
ratuur rond 19 graden.
Zuid-Frankrijk:
Vandaag wolkenvelden, maar in het
zuidoosten ook soms zon. Later op de
dag af en toe regen Morgen van tijd tot
tijd regen en weinig zon. In de middag
en avond steekt de Mistral op. Vandaag
zacht met maxima rond 17 graden. Mor
gen middagtemperatuur 10 tot 13 gra-
Mallorca en Ibiza:
Perioden met zon en droog. Morgen la
ter op de dag mogelijk een bui. Middag
temperatuur ongeveer 20 graden.'
Italië:
Zonnige perioden, maar in het noorden
ook kans op mist of een bui. Morgen
vooral in de middag en avond vanuit het
noorden meer bewolking en regen. Mid
dagtemperatuur uiteenlopend van 9 gra
den in het noorden tot 18 in het zuiden.
Corsica en Sardinië:
vandaag zonnige perioden en meest
droog. Morgen vooral later op de dag en
kele buien. Maxima ongeveer 17 gra-
Malta:
Vandaag en een groot deel van morgen
perioden met zon. Pas morgenavond
kans op enkele buien. Middagtempera
tuur ongeveer 17 graden.
Griekenland en Kreta:
Perioden met zon Slechts op Kreta klei
ne kans op een bui. Maxima rond 15
graden.
Turkije en Cyprus:
Perioden met zon en op de meeste
plaatsen droog Middagtemperatuur uit
eenlopend van 8 graden op de Dardanel-
len tot 16 op Cyprus.
Duitsland:
Vandaag bewolkt en van tijd tot tijd re
gen of motregen. Vooral in de Duitse
Bocht een stormachtige wind. Morgen
draait de wind naar noordwest en klaart
het op. Langs de kust en in de bergge
bieden nog wel enkele buien. Middag
temperatuur vandaag rond 10 graden,
morgen dalend naar 5 tot 8 graden.
Zwitserland:
Vandaag zacht en enige tijd regen. Pas
boven de 2000 meter sneeu^
rond 11 graden Morgen koud;
name in het noorden en
Sneeuwgrens rap dalend i
ter.
Oostenrijk:
Bewolkt en zacht. Van tijd tot ti
boven de 1600 meter sneeuw
later op de dag ook op I
sneeuw. Middagtemperatuur
rond 9 graden, morgen weer lefc
Zowel vandaag als morgen vi
tijd regen. Vandaag daarbij ooi mne'
stevige westenwind. Middag p
tuur rond 6 graden.
Tsjechië en Slowakije:
Bewolkt en perioden met ri
op de allerhoogste bergen s
dagtemperatuur rond 6 graden
Hongarije:
Vandaag af en toe regen, mete jjoévx
kans op ijzel. Morgen geruim
gen. Vandaag temperatuur
het vriespunt, morgen rond 5g
VERSU
he
ndgtT
hooi
ten cl
VRIJDAG 12 DECEMBER 1
Zon- en maanstanden
Zon op 08.40 Zon onda
Maan op 15.51 Maan
Waterstand
IJmuiden Katwiji
Hoog 01.41 14.06 01.1'
Laag 09.45 21.54 09."
Weerrapporten 11 december 07 >|e, p
station weer wind
jBseqy
Amsleidam legen zzw 6
0e Bilt regen zw 5
Deelen regen zzw 4
Eelde halt bew. zw4
Eindhoven regen zzw 6
Den Helder regen zw4
Rotterdam regen zzw 7
Twente motregen zw4
Vlissingen regenbui zzw 8
Maastricht zwaar bew zzw 5
Aberdeen zwaar bew n 1
Athene licht bew w.s 0
Barcelona licht bew n3
Berlijn regenbui wzw 6
WK
07 Rac
Bordeaux
Brussel
Dublin
Frankfurt
Genève
Helsinki
Innsbruck
Istanbul
Klagenfurt
Kopenhagen
Las Palmas
Lissabon
Luxemburg
Madrid
Malaga
Mallorca
Malta
Warschau
Wenen
Zurich
Bangkok
Buenos Aires
mistbanken ver. 1
Johannesburg licht bew
Los Angeles onbew.
New Orleans onbew
Toronto
Vancouver
m
MThu
greep.
04 tot;
W/C
WSorr
MBuz
s 'ïible. 0
(0/c
WDe t
aland
20.02
met G
«Laut
I OIO
ïtualitt
w/s en
l "senB
'aliteite
'Toop.
'met or
L ca 22
aitemai
23.00 D
'an Pa
ca.
M-O-E- T CS H-O-P-E-iV, 0-0-/C-T-E-E
E-E-/Z-S-T P-fiZ-A-A-T--r.£ A/.E-/-/S-Z.
AS-S-E-AI-A-A-Z 0-A/-Z-/SS, M-A-A-/Z.
S-/-a/-£>-S v~A-fs-o-c:-/-/--r-E-Af-£>
JA £CVVST£gT CVVitZZVTTVV£P
P£T ££W CTlV£PIVO£./.f WACWT-
AVS CV WAT HV/ZT W£T£W
VTOMr CV V10VSS£AV VIA AH OP
O V-V'-V A'-CV CV /.AT D-£
0.CXO-S 6-ZPA-A-H-T,
rv-cv z-vj-cv w-£ rv.o.a V-VVV-
