Raaf komt er
weer bovenop
Aanschouwelijk boek zonder illustraties
Natuur Milieu
WOENSDAG 19 NOVEMBER 1997
REDACTIE BERT DE JONG 072;
APELDOORN BERT DE JONG
Uitgeroeid maar terug van weg
geweest, met vallen en opstaan.
Er vliegen in Nederland weer
zo'n zeshonderd raven rond.
Het aantal broedparen wordt op
ongeveer vijfennegentig ge
schat. Daarnaast zijn er circa
vierhonderd onvolwassen vo
gels. De raaf, in hoofdzaak een
aaseter, heeft door de eeuwen
heen een slechte naam gehad.
Daarvan getuigt bijvoorbeeld
het gezegde 'stelen als de ra
ven'. Ravenzwart haar hebben
is evenmin een aanbeveling.
De vogel werd zwaar vervolgd.
Rond de eeuwwisseling was de
raaf in vrijwel alle provincies
nog als broedvogel present. In
1948 verdween hel laatste in
heemse ravenstel (in Limburg).
In 1966 startte een herintroduc-
tieproject. Jonge raven uit
Sleeswijk-Holstein en Mecklen
burg in Duitsland werden in
ons land losgelaten op de Velu-
we, Drenthe en op de Utrechtse
heuvelrug. De herintroductie
kwam maar moeizaam van de
grond.
In 1984, achttien jaar na het be
gin van de herintroductie, wa
ren er slechts vijf broedparen,
en dreigde het project te flop
pen. De raaf stond opnieuw op
het punt van verdwijnen uit Ne
derland. Belangrijke oorzaak:
nogal wat raven stierven na het
vreten van vergiftigd aas, uitge
legd voor vossen en/of roofvo-
gels.
Maar plotseling ging het beter.
Dat heeft veel te maken met het
terugdringen van de roofvogel
vervolgingen. En met de verbe
terde wildstand, plus het inzet
ten van grazers in de natuur
zoals schapen. Het leidde tot
meer kadavers in de natuur,
meer voedsel voor raven dus.
Dode reeën of herten, dode
zwijnen, of een dood schaap:
raven helpen mee bij het oprui
men van de stoffelijke resten.
Dat deden ze al op de oude gal
genheuvels, als de gehangenen
te lang bleven bungelen.
Daarmee zijn ze voor het na
tuurbeheer van grote waarde.
Als de overheid, bevreesd voor
besmettelijke veeziektes, van
mening blijft dat kadavers zo
veel mogelijk uit de natuur ver
wijderd moeten worden, zal dat
de raaf geen goed doen.
Met jagers hebben raven een
dubbele verhouding. Enerzijds
profiteren ze van jachtafval dat
de schutters na afloop van hun
dodelijke escapades in de na
tuur achterlaten. Anderszijds
sneuvelen er nog altijd raven,
omdat jagers deze beschermde
vogels soms aanzien voor vogel
vrije zwarte kraaien.
Het zal een gebrek aan veldken
nis zijn. Want de raaf is niet al
leen veel groter dan de kraai, hij
De raaf - herkenbaar aan grote, massieve snavel - bij een dooie ree. Raven zijn in hoofdzaak aaseters. Ze helpen bij het opruimen van kadavers in
de natuur. foto martijn de jonge
is ook gemakkelijk herkenbaar
aan de karakteristieke zware
snavel en wigvormige staart.
De Veluwe is uitgegroeid tot het
ravenbolwerk van Nederland.
De grote zwarte vogels houden
van uitgestrektheid en rust. In
Noord-Holland is 'de raaf van
Hargen' beroemd. Jarenlang
huisde er één projectraaf, her
kenbaar aan de ring om een van
zijn poten, in de noordpunt van
de boswachterij Schoorl. De vo
gel moet inmiddels ruim tien
jaar oud zijn.
Vorig jaar kwam er aan het klui
zenaarsbestaan van de Harger
raaf een einde. Vogelaars geno
ten in de lente van een verliefd
baltsend ravenpaar. Maar het
bleef bij een onvoltooide broed-
poging. Alle begin is moeilijk.
Dit jaar zijn echter jonge raven
gezien in de aan de boswachte
rij grenzende Harger- en Pette-
merpolder. Is Noord-Holland
een broedvogelsoort rijker? Lief
hebbers kunnen er lang plezier
aan beleven. Raven sluiten
meestal een huwelijk voor het
leven, en ze worden heel oud.
Soms bereiken raven zelfs de
AOW-gerechtigde leeftijd.
Ofschoon het 'krra-krra-krra'
geen melodie is om van uit je
bol te gaan, is de raaf de groot
ste zangvogel van ons land.
'Het boerenbedrijf in de Lage Landen
Er staat geen enkele illustratie'Het
boerenbedrijf in de Lage I^anden',
geen diagram, geen tekening, geen fo
to, niks. En toch is Lucas Reijnders er
in zijn nieuwste boek in geslaagd de
geschiedenis van de landbouw in wat
tegenwoordig Nederland en België
heet haast net zo aanschouwelijk te
beschrijven als wanneer dat wel het
geval was geweest.
De literatuurlijst waaruit Reijnders
put, is indrukwekkend, maar beperkt
zich niet tot vakliteratuur. Er zijn ge
dichten bij en niet alleen van Staring
of Gorter, en talloze andere literaire
verwijzingen. Reijnders roept Gou-
den-Eeuwse schilderijen op en noteert
dat de boer toen slechts als terloops fi
gureerde in het landschapen later pas
onder invloed van de stedelijk-arcadi-
sche kijk zijn bezigheden op de voor
grond mocht komen verrichten.
Reijnders is parttime hoogleraar mi
lieukunde in Amsterdam en parttime
medewerker van de Stichting Natuur
en Milieu. In de combinatie van die
functies wordt hij in Nederland be
schouwd als milieuprofessor nummer
één. Als Reijnders een boek schrijft,
dan is dat in de eerste plaats bedoeld
om te onderwijzen waar het met bo
dem, water, lucht, plant en dier is fout
gegaan en voorts om te leren wat er
veranderen moet.
Na alles wat er in de jongste jaren ge
schreven is over de verhouding tussen
landbouw en milieu is 'Het boerenbe
drijf in de Lage Landen' feitelijk de
eerste populaire sociaal-economische
geschiedschrijving op ditgebied.
Zoals altijd in zo'n geval kan weinig
worden uitgediept, maar het gaat om
de rode draad en die blijft van begin
tot eind «zichtbaar.
Van de vroegste bewoning tot de ne
gentiende eeuw werd al rond zestig
procent van het land in cultuur ge
bracht, met het zwaartepunt op de
kustprovincies en het rivierengebied.
In de dertiende, veertiende en vijftien
de eeuw voltrekt zich volgens Reijn
ders de eerste groene revolutie: er
wordt in toenemende male voor de
stad geproduceerd, de stad op haar
beurt gaat mest leveren, in de vorm
van zowel uitwerpselen als afval. De
opbrengsten van het land worden ho
ger en hoger, maar de vervuiling blijft
binnen de perken.
Dat de ingrijpende verandering van
het landschap niet onomstreden was,
bleek uit wat de negentiende-eeuwse
schrijver Bilderdijk te melden had.
'Men zegt dat de Nederlanders hun
land geschapen hebben en dat klinkt
zeer fraai; maar de waarheid van de
zaak is, dat God het hun toebereidde,
en (zij) het op een allervernuftigste
wijze bedorven hebben, om er
(uit)eindelijk mee te verzinken'.
Met name het temmen van de rivie
ren heeft een eind gemaakt aan het
proces van natuurlijke ophoging van
het land. Merkwaardig daarom dat
Reijnders niet herinnert aan het rap
port 'Meegroeien met de zee' van een
jaar geleden, waarin het Wereld Na
tuur Fonds een gedeeltelijke terugkeer
naar die situatie bepleit.
De tweede groene revolutie is van de
ze eeuw. In tegenstelling tot bij de
eerste is er nu sprake van ingrijpende
overheidsbemoeienis. Grond- én ar-
beidsproductiveit nemen geweldig
toe; kunstmest, bestrijdingsmiddelen
en energietoevoer dringen de natuur
steeds verder terug en veroorzaken
milieuschade. Er heeft zelfs een op
merkelijke omkering plaatsgevonden:
traditioneel golden de steden als vuil
en het platteland als relatief schoon,
maar inmiddels zijn de rollen omge
draaid.
Aan het slot pleit Reijnders voor een
derde groene revolutie, die zich ken
merkt door een stabiel evenwicht tus
sen landbouweconomie en fysieke
omgeving. Zoals ook de negentiende-
eeuwse liberale econoom Mill dat al
voor ogen stond.
In Nederland (België moet zeker zelf
maar tot die ontdekking komen) zul
len meststoffen en energie veel pro
ductiever ingezet moeten worden.
Energie moet van het duurzame type
zijn. Meer ruimte is nodig voor de in
zet van hersens ('arbeid'), met minder
nadruk op dierlijke productie. De af
zet moet gemiddeld dichter bij het
boerenbedrijf worden gezocht. Het re
genwater moet beter worden vastge
houden en de veengronden moeten
bij toerbeurt uit productie worden ge
nomen om weer 'aan te sterken'.
Dat sluit toch nog aan bij de suggestie
van het WNF om de verlaging van de
toch al lage landen te keren.
'Het boerenbedrijf in de Lage Landen' door
Lucas Reijnders. Uitgever Van Gennep Am
sterdam. Prijs 29,90 gulden.
OPGAVE
OPLOSSING
CRYPTOGRAM
Horizontaal:3. Dier dat in de file
staat? (7); 6. Niet echt zonder
manieren (6); 8. Kwaliteitsgroen
te voor de kachel (4); 11. Plaats
van een nest (5); 13. Wordt ge
speeld in een gebouw met een
heilige ervoor in Amsterdam (5);
14. Majeur besluit zonder einde
(6).
Verticaal: 1Stoffige kant (4); 2.
Eerste persoon in een eetgele
genheid (5); 4. Vormgeving van
de post (4); 5. Zuinig hoofddek
sel? (7); 7. Blaffende bewaker
(6); 9. Voor toneelliefhebbers zit
er muziek in (4); 10. Tegenbevel
van een Turk (3); 12. Voornaam
van klank (4).
KRUISWOORDRAADSEL
als &laa£>j&>
vallen 7
4Vt,f
IV X
Tom Poes en het Kukel
Commissaris Bulle Bas liet het er niet
bij zitten. Het geklaag van de burge
meester stond hem tegen en het op
gewonden gebabbel van de professor
matte hem af. Daarom stelde hij een
politie-patrouille samen en mar
cheerde de vrije natuur in.,,Het ku
kel!" hoonde hij. ,,Heb je ooit zoiets
gehoord, Snuf?" De brigadier schud
de peinzend het hoofd en zijn meer
dere vervolgde: „Het is natuurlijk al
lemaal nonsens. Wat weten we? We
weten, dat hier lui met zwarte voeten
rondlopen die ons beloeren. Meer
weten we niet!" „Nou niets..." pro
testeerde zijn ondergeschikte. Doch
de heer Bas wenkte ongeduldig af.
„Niets!" hernam hij met verheffing
van stem. „Voordat men mijn kukel
gaat onderzoeken moet er héél wat
gebeuren. Ik wil nog aannemen, dat
die indringers van auto's gelatine
kunnen maken al moet ik dat
eerst nog zien..." Op dat moment do
ken er twee vreemde gedaanten uit
een greppeltje op en voordat de
politiebeambten hun wapens had
den kunnen richten was het schiet
tuig reeds in een kleverige stroop
veranderd. „Schiet dan, Snuf!" kreet
de commissaris, terwijl hij trachtte
de revolver van zijn vingers'te trek
ken. Doch toen hij merkte, dat de
brigadier geheel verward was geraakt
in zijn geweer en dat de kleverige
draden ook hem in een ragfijn net
sponnen, zonk hij met een akelige
kreet op de grond. „Heb geen angst,
tuigdrager", sprak een van de vreem
den. „Dit is Ak-ak, de waarnemer. Hij
gaat even het getal van uw kukel
waarnémen." Met deze woorden
ontdeed hij de ambtenaren van hun
hoofddeksels en plaatste samen met
zijn metgezel een luisterapparaatje
op hun schedels.
H
T
W
E
DOOR JAN VISSER
De contrasten zijn de afgelopen nacht groter geworden
ons is het bewolkt geraakt en daardoor werd het nacht
warmteverlies beperkt. Vanochtend om 7 uur was hete
Schiphol en Bloemendaal bijna 5 graden. De minimal
men overigens wel wat lager uit: Schiphol 3,9 graden,
het noordoosten bleef het zo goed als onbewolkt en da
de temperatuur tot iets onder nul. De bewolking boven
westen van Nederland hing samen met een frontaal syi
teem dat vooral ten westen en zuidwesten van ons lanc
regen heeft veroorzaakt.
In landen als Ierland en Spanje vielen plaatselijk tient-
millimeters regen. De activiteit van het front is inmidd
sterk afgenomen. Voor morgen is echter een volgend
frontaal systeem van belang. De bewolking breidt zichi
derdag over het hele land uit en plaatselijk kan er wat'
vallen. De temperaturen zakken de komende nacht na
waarden iets boven het vriespunt.
Morgen beweegt het kwik zich uiteindelijk naar omstrs
6 graden. De wind waait nog steeds uit het zuidoosten
matig, aan zee nog enige tijd krachtig tot hard. Lateroj
dag neemt de wind af. Op vrijdag en tijdens het weeke
waait de wind uit zuidelijke richtingen. Daarmee wordt
vochtige lucht aangevoerd waardoor het vaker bewolkt
zonnig zal zijn. Bovendien kan er soms wat regen valle
temperaturen schommelen rond de 8 graden. Bovenh
noorden van Rusland wordt ondertussen een nieuw en
tengewoon sterk luchtdrukmaximum verwacht. Een du
lijke uitbreiding naar Scandinavië, waar het Europese
mosfeermodel de afgelopen dagen op zinspeelde, kon
echter niet van de grond. Een verdere daling van detei
ratuur is dan ook niet aan de orde. Depressies slagene
evenwel niet in om Scandinavië in te nemen. De baron
ters blijven er namelijk aanhoudend op 'bestendig' sta
E U
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
woensdag.
Noorwegen:
Met name in het zuiden af
en toe regen, later natte
sneeuw. Elders geleidelijk
meer opklaringen en op de
meeste plaatsen droog.
Veel wind en temperatuur
dalend. Morgen langs de
kust nog een graad of 3,
maar in het binnenland
plaatselijk matige vorst.
Zweden:
Wolkenvelden, ook enkele
opklaringen en morgen
met name in het zuiden en
midden wat regen of natte
sneeuw. Middagtempera-
tuur uiteenlopend van iets
onder nul in Lapland tot
iets erboven in het zuiden.
Soms veel wind.
Denemarken:
Een schrale zuidoosten
wind. Verder wolkenvel
den, ook enkele opklarin
gen en vrijwel overal droog. Middagtem- Oostenrijk:
peratuur dalend tot ongeveer 3 graded Wolkenvelden, met r
op morgen.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Onstuimig weer met veel wolken, wind
en regen. Middagtemperatuur eerst tus
sen 12 en 15 graden, maar geleidelijk
iets minder zacht. Morgen rond 10 gra-
België en Luxemburg:
Vandaag meer bewolking en in het wes
ten wat regen. Morgen overal toenemen
de regenkans. Middagtemperatuur eerst
dalend tot ongeveer 5 graden, vanaf
morgen weer waf hoger.
Noord- en Midden-Frankrijk:
In de oostelijke departementen eerst
nog wat zon. Maar geleidelijk overa'l be
wolkt en af en toe regen. Langs de Ka-
naalkust veel wind. Middagtemperatuur
van 5 graden in het oosten tot 12 in het
westen.
Portugal:
Van tijd tot tijd veel wolken en veel re
gen. Mogelijk ook onweer. Maxima vlak
aan zee tussen de 15 en 20 graden.
Madeira:
Wolkenvelden, ook af en toe zon en op
de meeste plaatsen droog. Middagtem
peratuur rond 20 graden.
Spanje:
Veel wolken en af en toe regen. Morgen
op de meeste plaatsen droog. Middag
temperatuur rond 15 graden, maar aan
de Costa's in het zuidoosten nog 20 gra-
Canarische Eilanden:
Perioden met zon en vrijwel overal
droog. Middagtemperatuur ongeveer 24
graden.
Marokko:
Westkust: Zonnige perioden, maar in het
noorden meer wolken en een bui. Maxi
ma uiteenlopend van 18 graden bij Tan-
ger tot tegen de 25 in het zuiden.
Tunesië:
In het noorden vaak bewolkt en enkele
regen- of onweersbuien. In het zuiden af
en toe zon en meest droog. Middagtem
peratuur tegen de 20 graden.
Zuid-Frankrijk:
Geleidelijk overal bewolkt en af en toe
regen. Langs de Atlantische kust een
stevige wind. Middagtemperatuur onge
veer 12 graden, in het uiterste zuiden
dinsdag nog een graad of 15.
Mallorca en Ibiza:
Vandaag enkele stevige buien, mogelijk
met onweer. Morgen meer zon en waar
schijnlijk droog. Middagtemperatuur
rond 20 graden.
Italië:
Vandaag afwisselend stapelwolken en
zon. Vrijwel overal droog. Morgen vooral
in het zuiden en op Sicilië een paar pit
tige regen- of onweersbuien. Middag
temperatuur rond 11 graden, maar op
Sicilië nog 18 graden.
Corsica en Sardinië:
Toenemende bewolking en op beide da
gen een enkele bui. Middagtemperatuur
ongeveer 17 graden.
Malta:
Eerst nog af en toe zon, maar vooral op
morgen veel bewolking en enkele stevi
ge buien, mogelijk met onweer. Middag
temperatuur ongeveer 18 graden.
Griekenland en Kreta:
Vandaag wat zon en vooral in het bin
nenland een bui. Morgen meer bewol
king en van het westen uit enkele buien.
Temperatuur aan zee rond 17 graden.
Turkije en Cyprus:
Kusten: tamelijk veel wolken en met na
me vandaag flink wat buiige regen.
Soms ook onweer. Middagtemperatuur
op de stranden rond 20 graden.
Duitsland:
Wolkenvelden, geleidelijk ook wat zon.
Morgen in het westen meer bewolking,
vrijwel overal droog. Een stevige zuid
oostenwind. Middagtemperatuur tijde
lijk dalend tot dicht bij het vriespunt
Zwitserland:
Vandaag nog flink wat zon. Morgen meer
bewolking en kans op regen, boven
1200 meter sneeuw. Maxima in de da
len rond 7 graden.
ook zon en vrijwel
in de bergen veel wind. Middag
tuur dalend tot enkele graden
tij
Polen:
Wolkenvelden e
ten kans op wat sneeuw. Middi
ratuur dalend-tot rond het vriesp,
Tsjechië en Slowakije:
Wolkenvelden, ook wat
overal droog. Middagtemperatn.
dalend tot enkele graden boveni
Hongarije:
Geregeld zon en droog. Middag!
tuur verder dalend tot ongevee
graden.
DONDERDAG 20 NOVEMBER 1997
Zon- en maanstanden
Zon op 08 09 Zon onder
Maan op 22.41 Maanondi
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 07.25 19.35 06.5"
Laag 03.20 15.31 03.0L
Weerrapporten 19 november 07c
Amsterdam zwaar bf
De Bilt zwaar be
Deelen onbew
Eelde onbew
Eindhoven licht bev
Den Helder half bew
Rotterdam zwaar be
Vlissingen motrege
Maastricht onbew
Aberdeen regen
Athene half bew
Barcelona half bew
Boedapest half bew
Bordeaux regenbu
Brussel regen
Cyprus half bew
Dublin regen
Frankfurt onbew.
Genève zwaar be
Helsinki zwaar be
Innsbruck zwaar be
Istanbul half bew
Klagenfurt half hew
Kopenhagen zwaar be
Las Palmas half bew
Lissabon half bew
Locarno motrege
Londen onbew
Luxemburg onbew
Madrid half bew
Malaga lichtbev
Mallorca regen
Malta
half bew.
regen
Split
Stockholm
Warschau
Wenen onbew.
Zurich
Bangkok
Buenos Aires lichtbew.
Casablanca lichtbew.
Johannesburg mist
Los Angeles half bew.
New Orleans regen
NewYork onbew
Tel Aviv half bew.
i
