De bijbel voor bijzondere elpees
D
Cultuur Kunst
ZATERDAG 15 NOVEMBER 1997
Vinylplaten is daar nog vraag naar dan? Daar is zelfs een toenemende vraag naar, zeker als het zeldzame opnamen
betreft. Medio november verschijnt zelfs een ongekend standaardwerk in het Engels: een vademecum op het
uitgebreide terrein van de klassieke grammofoonplaat. Het is van de hand van een deskundige bij uitstek: de
Heemstedenaar Jaco van Witteloostuyn heeft in de twaalfeneenhalf jaar dat zijn antiquariaat Polyphon bestaat tot ver
buiten de landsgrenzen een geduchte reputatie opgebouwd. „Er zijn ook heel gedreven jongeren die echt vandaag met
de lp beginnen. Ze hebben grondig kennis gemaakt met de cd en hem verworpen."
'Er is op platengebied sprake van een tweedeling van de maatschappij'
ALBERT BRÜCGEN
r e langspeelplaat is
nergens zo grondig en zo snel
opgeruimd als in ons land. Wij
Nederlanders stikken van de
vernieuwingsdrang. In andere
landen zijn grammofoonplaten-
antiquariaten heel gewoon. Er
zijn hier wel tweedehands
boekwinkels die ook twee bak
ken met grammofoonplaten
hebben staan, maar in ons land
ben ik geloof ik de enige die
zich uitsluitend met grammo
foonplaten bezig houdt."
Jaco van Witteloostuyn is de
drijvende kracht achter het mu-
ziek-antiquariaat 'Polyphon',
waarvan zijn vrouw Ank direc
teur is. In zijn villa aan de
Heemsteedse Dreef heeft hij
vier kamers en een zolder volge
stouwd met grammofoonplaten
die hij in maandelijkse catalogi
aan een vaste klantenkring aan
biedt. Ook in de stemmige huis
kamer staat een grote kast vol
platen voor eigen gebruik en
twee torenhoge speakers.
Van Witteloostuyn: „Ik heb in
de loop der jaren hier mensen
over de vloer gehad die me vra
gen stelden over van alles en
nog wat: over een matje op de
draaitafel, dwarsdruk-compen-
satie, persingen, labels, opna
metechnieken, plaatonderhoud
enzovoort. Die vragen stimu
leerden me om me in allerlei
technische zaken te verdiepen,
hoewel ik helemaal geen bêta-
man ben. Ik dacht aan het ma
ken van voorlichtende stencils,
maar achter de vragen bleken
weer andere vragen schuil te
gaan, zodat ik op het idee kwam
een boek te schrijven voor de
mensen die iets met de lang
speelplaat hebben. Die er be
lang bij hebben dat die lp nu
eens op z'n poten wordt gezet.
Hoe dichtbij hij ook ligt of in de
kast staat: we weten er te weinig
van."
Producent
Van Witteloostuyn toont me het
typoscript van zijn naslagwerk
The Classical Long Playing Re
cord - design, production and
reproduction. ,,Ik heb er zo'n
beetje m'n hele leven aan ge
werkt, maar het echte schrijven
is vijf jaar geleden begonnen.
Zonder 'Polyphon' was dit boek
natuurlijk nooit gemaakt. Je
moet tot over je oren in de lp-
boel zitten, anders haal je het
niet. Het boek laat zien wat die
lp nu eigenlijk was op het punt
van technische vooruitgang."
,,Het zou ideaal zijn geweest als
men door was gegaan met de lp
zoals die zich ontwikkelde begin
jaren tachtig. Toen zijn er door
de platenmaatschappijen ver
schrikkelijk mooie producten
gemaakt. De meeste mensen
beseffen dat niet zo. Die platen
zijn later merendeels vernietigd
omdat men met de cd wilde ko
men en de lp eigenlijk in de weg
zat. Ze muntten uit door een
nog verbeterde techniek in het
wegwerken van feilen, in de
prachtige vinyl-kwaliteit en goe
de analoge opnamen. Het lan
ceren van de cd was niet in het
belang van de consument, maar
van de producent."
Met deze stevige uitspraak zijn
we op een punt gekomen waar
over Van Witteloostuyn het ei
genlijk liever niet had willen
hebben. „Mijn boek wil niet po
lemiseren met de cd, daar heb
ik geen zin in. De cd heeft zijn
eigen verdienste, als we alleen
denken aan de muziek van bij
voorbeeld Diepenbrock en
Busoni die op cd zijn uitge
bracht. Ik heb zelf een cd-speler
maar die gebruik ik alleen als ik
iets wil horen dat echt niet op lp
bestaat. En dan vind ik het ge
luid niet mooi."
„Veel mensen die hier komen
hebben grondig met de cd ken
nis gemaakt en hem verworpen.
Ze zijn over het algemeen bo
ven de vijftig maar er zijn ook
heel gedreven jongeren die echt
vandaag met de lp beginnen. Je
kunt spreken van een tweede
ling van de maatschappij: zij die
de voorkeur geven aan digitale
opnamen en zij die zweren bij
analoge opnamen. De aan
spreekbaarheid ligt in een gene
ratie-verschil en ook in een cul
tuurverschil. De mensen die nu
lp's kopen - zo wil ik het toch
als een mes door de boter zeg
gen - gaat het om een analoge,
dat wil zeggen natuurgetrouwe
weergave. Ze kennen maar één
referentie: de klank die ze horen
in eert concertzaal, een kerk of
een andere ruimte."
„En die klank is krek wat de
goede opnameleiders voor
plaatopname nastreefden. Voor
een cd wordt een vertaalslag ge
maakt, namelijk van geluid naar
de nullen en enen van de digita
le opslag. Helaas treden bij dit
proces verliezen op. Zo ver
dwijnt bij voorbeeld het gros
van de zogenoemde boven
tonen, waardoor de muziek
overbriljant en kaler klinkt. Cd's
klinken zoals ze er uitzien: klein
en clean."
Revival
Van Witteloostuyn gaat mij voor
naar zijn zolder, waar hij een
pas verschenen lp heeft liggen
van een nieuw label, 'Coup
d'Archet', met een weergave
van VARA-matinees uit 1959 en
1965. „We beleven een lp-revi-
val. Het zal kwantitatief nooit
meer worden wat het was, maar
kwalitatief zal de lijn van eind
1980 worden opgepakt en gelei
delijk verder worden ontwik
keld. De lp's die nu verschijnen
zijn in het algemeen heruitga
ven, van oude lp's door kleine
maatschappijen. Maar er ko
men ook nieuwe opnamen op
lp en die worden uitdrukkelijk
geafficheerd als 'niet-digitaal'."
In het eerst deel van zijn 450
pagina's tellende boek behan
delt Van Witteloostuyn chrono-
logisch de fonografische ge
schiedenis en vervolgens het
productieproces en zijn hoofd
rolspelers (musici, opnamelei
ders, technici, managers), het
afspelen van de plaat en zijn
onderhoud, het beluisteren van
platen, de luisteraccomodatie
en de hoescultuur (geïllustreerd
met zo'n vijfhonderd reproduc
ties in kleuren).
Van Witteloostuyn: „Alles wat je
over de lp zou moeten weten
staat in het eerste deel. Los
daarvan is er een tweede deel
dat de duizenden labels inclu
sief hun persingen op een rijtje
zet, in de tijd ingedeeld. Er zijn
mensen die het boek vooral om
dat tweede deel willen hebben,
dat zijn vooral de freaks. Ze
kunnen met dit deel vaststellen
waar een plaat precies vandaan
komt. Maar ze zullen wel ont
dekken hoe belangrijk ook het
eerste deel is."
Freaks
Van jongsaf is de 58-jarige Van
Witteloostuyn gefascineerd ge
weest door muziek. Zijn moeder
vertelde hem dat alleen het
kerkorgel hem rustig kon hou
den tijdens zijn doop. Zij haalde
de kleine Jaco uit zijn bedje om
hem te laten luisteren naar een
draaiorgel op straat. Beter wat
korter slapen met Eine kleine
Nachtmusik dan langer slapen
zonder, moet zij gedacht heb
ben. Muziek werd de onafschei
delijke metgezel in zijn leven.
Hij werd een verwoede platen-
verzamelaar. En toen de cd de
lp van de markt ging verdrijven
besloot hij in 1984 samen met
zijn vrouw tot een tegenaanval
door de oprichting van een pla
ten-antiquariaat.
Maar hoe belangrijk dit anti
quariaat ook voor hem is, Van
Witteloostuyn noemt zich op de
eerste plaats schrijver. Er ver
scheen van zijn hand een boek
over mechanische muziekin
strumenten Muziek uitstekels
en gaten en zijn twèede roman
staat op stapel. Tussendoor
doet hij ook nog bestuurlijk
werk. Zijn schrijversschap blijkt
onder andere uit zijn rake kijk
op mensen.
Wat niet in zijn boek staat is
zijn karakteristiek van de freaks:
„Dat zijn de mannen met de
vierkante koppen met daarop
antennes. Ze kijken recht voor
uit met een starende blik. Ze
maken van hun huiskamer een
luistercabine, hoe hun vrouwen
ook tegensputteren.
Van Witteloostuyn heeft er dan
ook even over gedacht zijn toe
spraak bij de presentatie van
zijn boek te beginnen met: „Da
mes en heren, we hebben het
over mooie muziek tegenover
een gelukkig huwelijk. Een van
de twee kan maar lukken."
Jaco van Witteloostuyn, The Classical
Long Playing Record, 450 pagina's
groot formaat, ca. 500 kleurenillustra
ties, gebonden, prijs f. 195,-- (bij voor
intekening f. 150,—). De presentatie is
woensdag 19 november in de Doops
gezinde Kerk te Haarlem tussen 16.00
en 17.00 u., waarna receptie i.v.m. het
12 1/2 jarig bestaan van 'Polyphon'.
Daar kan ook een expositie van bij
zondere platenhoezen worden beke-
Omslag van het nieuwe standaardwerk, De Dikke Van Wit!
The Classical Long Playing Record is doorspel
anecdotes, Zoals de volgende, geciteerd uit T/ie|
mophonevan mei 1995:
„Labelmanager Marcowiez vertelt een merkwaa
verhaal over de hoezen voor Karajans Zauberfli
Bernsteins Vuurvogel. De opname met Karajan
eerste digitale weergave van een opera worden,
heel bijzondere gebeurtenis dus. Karajan stondi
dat de hoes een combinatie van wind, water eni
zou weergeven. Samen met de ontwerper Holge
thies werkte ik allerlei ideeën uit: waterdruppels
vlammen weerkaatsen, aangeblazen door de vvii
water dat door de wind gaat rimpelen met vlam
die er doorheen schijnenje kunt je de variatie
voorstellen. Tenslotte, na 18 ontwerpen - en Kaï
was nog steeds niet tevreden - werd het duidelijl
een andere digitale Zauberflöteeerder op de ma j
dreigde te komen. Onmiddellijk ging Karajan al
met het laatst ingediende hoesontwerp: een fluit i
geven door tule dat een watergolf moest verbeel1
Een paar jaar later nam Bernstein Stravinsky's I
vogel op met de Israel Philharmonic. Ik maakte:
schertsontwerpen en stuurde hem die samen m
van de door Karajan afgekeurde ontwerpen voo:
Zauberflöte ter goedkeuring toe. Bijna onmidde!
meldde Bernstein me dat ik niet alleen een ontv
had gevonden die van deze muziek hield, maart
ook de moeite had genomen om naar zijn interj
tie te luisteren en er de geest van had begrepen, i
moet er nog bij zeggen dat Matthies geen enkele
langstelling voor klassieke muziek had."
In The Gramophone van oktober 1958 verschee f
ingezonden brief van iemand wiens kamer nietj
noeg hoeken had om de speakers op de voorges s
ven manier te plaatsen. „De enige oplossing isl
de deuren af te grendelen, maar hoe kom ik dan
kamer uit om de telefoon aan te nemen? Dan isic
probleem van waar ik moet zitten bij het afluislt e
Ik meet de afstand tussen de speakers en bepaal
de hand daarvan mijn luisterplek. Maar dan kon ra
de open haard terecht. Dat is nu nog wel te doen
maar als het gaat vriezen? En wat gebeurt er als: in
men met wat vrienden wil luisteren? We kunnen
allemaal bij elkaar in de open haard kruipen, ho
dat - nu ik er goed over nadenk - best gezellig zo )V
Ik zie ons al op een rijtje achter elkaar zitten, wat 'j
welijks bijdraagt aan de saamhorigheid. En also ini
van ons een beetje doof is aan één oor moet hijc
wat uit het gelid gaan zitten? De tv-dictatuur bet d
niets bij de ellende die dan losbarst."
PO\AJLim.C_
Qu«tu ctgfl, «U Yr. Co jv
S-ouTy*^. - isouBEOK Pm^flluhn.
Sir EUGENE GOOSSENS Tftj
De Heemsteedse schrijver-antiquaar Jaco van Witteloostuyn over freaks: „Dat zijn de mannen met de vierkante koppen met daarop antennes. Ze kijken recht vooruit met een starende
blik. Ze maken van hun huiskamer een luistercabine." united photos de boer poppedeboer
Design Production- Reproduction
