Toeval legt houten
tempel 'bloot'
Leoniden-sterrenregen misschien volgende week al hier
Wetenschap Techniek
DONDERDAG 13 NOVEMBER 1997
De roemruchtste meteorenzwerm van de laatste
eeuwen doel misschien al in de avond of nacht
van komende maandag op dinsdag weer van zich
spreken. Hij staat te boek als de Leoniden en is
bekend door zijn magistrale 'uithalen' in het ver
leden, ongeveer elke 33 jaar. Laatst nog in 1966;
maar ook in 1799, 1833 en 1866 was het raak.
Honderden, misschien wel duizenden mensen
benamen zich het leven tijdens vroegere verschij
ningen van deze 'Moeder der meteoorzwermen'.
Want als hij op z'n best is, lijkt het alsof de Dag
des Oordeels is aangebroken. In de nacht van 17
of 18 november zou het wel weer eens zover kun
nen zijn, hoewel de echte 'bui' naar verwachting
pas in november 1998 of 1999 op z'n sterkst is.
Wat men vroeger hield voor 'sterren die vallen',
wordt in werkelijkheid veroorzaakt door snelle
fragmentjes, stofdeeltjes vaak, die zich met grote
snelheden door de aardse dampkring bewegen.
Het licht, de 'vallende ster' dus, wordt simpelweg
veroorzaakt door de immense wrijvings- en bot
singsenergie van het snelle deeltje en de lucht-
moleculen. Tegenwoordig spreekt men dan ook
liever van 'meteoren', die dus het bewijs vormen
dat de ruimte buiten de aarde niet echt 'leeg' is.
De meeste deeltjes bewegen zich niet willekeurig
door de ruimte, maar meestal in de vorm van he
le zwermen. Trekt de aarde nu toevallig door zo'n
zwermenbaan heen, dan kunnen we dus meer
meteoren zien dan normaal. En als zo'n zwerm
erg dicht is, dus veel deeltjes dicht bij elkaar, dan
kunnen we een ware 'meteorenregen' zien: min
stens duizenden meteoren per uur.
Dat die novemberzwerm Leoniden, genoemd
naar het sterrenbeeld Leo (Leeuw) waar zich het
denkbeeldige uitstralingspunt bevindt, niet elk
jaar, maar steeds om de 33 jaar van zich doet
spreken, achtte men een bewijs voor het feit dat
de deeltjes in één dichte wolk bij elkaar zitten. El
ke 33 jaar doorloopt die deeltjeswolk zijn baan
rond de zon en elke 33 jaar komt die de aarde dus
weer tegen.
De Engelse astronoom John Mason, die een spe
ciale studie van de novemberzwerm heeft ge
maakt: „Er is vermoedelijk sprake van meerdere
dichte wolken. Ik heb alle Leoniden-verschijnin-
gen tot ruim duizend jaar terug kunnen volgen.
Die zijn zo goed mogelijk in kaart gebracht en
herleid tot een ruimtelijk beeld van de verdeling
van de deeltjes langs de baan en hoe de aarde
daar al die tijd steeds doorheen of langs trekt. Dit
jaar zou de grootste activiteit zich moeten voor
doen vroeg in de avond van 17 november. Voor
Europa is dat ongunstig omdat het uitstralings
punt, de radiant in het sterrenbeeld Leeuw, dan
nog onder de horizon staat. De Leeuw komt pas
na middernacht in het oosten op. Waarnemers in
het Verre Oosten zitten wat dat betreft dus beter."
Maar er is dit jaar nog een andere storende factor
waar ze in het Verre Oosten evenveel last van zul
len ondervinden als wij hier: de vrijwel volle
maan staat de hele nacht aan de hemel. Zwakkere
meteoren, die veruit in de meerderheid zijn, zul
len 'verdrinken' in het maanlicht. En bovendien,
1997 valt toch niet in die 33-jarige cyclus?
„Nee", zegt Mason, „maar het verleden leert dat
er vooral in de paar jaar voorafgaande aan de gro
te maximumjaren, toch ook sprake was van veel
tot zeer veel Leoniden. De meteorenstorm van
1966 werd voorafgegaan door jaren met sterk ver
hoogde activiteit.
Bevolking verzocht in gedenkplaats goden om goede oogsten en gezonde kuddes
HET WE
DOOR JAN VISSER
Het is vandaag 25 jaar geleden dat Nederland werd
een van de zwaarste stormen van deze eeuw. Aan de k
november 1972 enige tijd windkracht 11-12 uit hetu
noordwesten ofwel een zeer zware storm tot orkaan, li
werden snelheden gemeten tot meer dan 140 kilomet
drukwekkend waren ook de uurgemiddelden. Op de m
Katwijk aan Zee en op IJmuiden bedroeg het uurgemii
km/uur en wanneer zulks over een uur wordt gemeten
de klimatologie over een 'grote storm'.
De storm woedde vooral tussen 5 en 8 uur en werd ver
een vinnige depressie die rakelings langs de Wadden I
nijn zat echter in de vernauwing die aan de achterzijd
sie ontstond. Daardoor werden de drukverschillen onw
Terwijl de luchtdruk om 8 uur in Delfzijl - waar het op
nog relatief rustig was - daalde, gingen elders de baroi
hoog. De drukverschillen bedroegen toen maar Iiefst 3
Delfzijl en Cadzand. De zware storm velde 7 miljoen b
(931.000 m3 hout). Vooral in de Gelderse, Overijssel;
bossen voltrok zich een complete ontbossing.
Bovendien waren er 9 doden te betreuren en was de
zen en gebouwen enorm. Thans geen stormweer en oc
zichten duiden niet op woeste condities. De komende
het binnenland opnieuw mist voor en bij temperaturer
punt is plaatselijk gladheid mogelijk.
Morgen is er in de kustgebieden kans op een bui. Eldc
en soms wat zonneschijn. De temperaturen bereiken*
graden en er waait een meest matige wind uit het zuid
Op zaterdag, ondanks oplopende barometers, een klei
regen. Daarna is het droog met soms zonneschijn en n
raturen omstreeks 9 graden.
Tom Poes en het Kukel
veranderde in een geleiachtige mas
sa.
Het geratel van de motor verstierf in
een borrelend gepruttel, de wielen
zakten week onder hem uit en zijn
gestalte verdween in een blubberen
de massa.
,,Praw!" stamelde de ongelukkige.
„Wat is hier loos?"
„Een onderzoeking!" verklaarde één
van de vreemden, vanachter een
boom tevoorschijn tredend. „Dit is
Ep-lep, de waarnemer. Heb geen
angst, tuigrijder. Ep-lep gaat het getal
van uw kukel even waarnemen."
De in Zuid-Engeland gevonden
resten van een prehistorische
houten tempel zijn bij toeval
ontdekt. De vondst, waarover
deze krant dinsdag berichtte, is
volgens archeologen van net zo
veel belang als de ontdekking
van het nabij gelegen Stonehen-
ge, met zijn rechtop staande
stenen.
Geoffrey Wainwright, hoofd ar
cheologie van English Heritage,
een organisatie die zich met
monumenten bezighoudt, zegt
dat de houten tempel een ge
denkplaats was waar de lokale
bevolking de goden verzocht
om goede oogsten of gezonde
kuddes. Tot nu toe zijn geen
aanwijzingen gevonden dat de
ringen werden gebruikt voor
sterrenkunde. Op andere plaat
sen in Engeland, waar al eerder
houten tempels zijn aangetrof
fen, zijn varkensbotten en
scherven aangetroffen. Dat zou
erop wijzen dat er ook feesten
werden gehouden. Volgens
Wainwright was de bevolking
ontwikkeld, waen zij succesvol
met hun landbouwmethodes en
maakten ze prachtig handsnij
werk. Ook op de eiken palen
waren waarschijnlijk markerin
gen aangebracht.
English Heritage verrichtte vol
gens de Engelse krant The Ti
mes in Somerset nader onder
zoek naar de Stenen Ring van
Stanton Drew, een kleinere ver
sie van Stonehenge. Van de Ste
nen Ring resten nog drie cirkels
van zestig staande stenen. Met
moderne technologische appa
ratuur stuitten de archeologen,
zonder opgravingen te hoeven
verrichten, op andere resten,
die onder de Stenen Ring begra
ven liggen. Andrew David van
English Heritage schat dat er
OPLOSSING
OPGAVE
SLEUTELWOORD
In sommige Vakjes staat een
getal dat correspondeert met
een getal in de balk onderaan.
De letters die ingevuld worden
in de vakjes met een getal,
kunnen ook op de balk worden
ingevuld. Verticaal vormen de
letters in de eerste en derde
kolom ook een woord. Hoe
luidt het sleutelwoord?
1. Voldaan; 2. laag in de atmos
feer (tussen 15 en 35 km hoog
te); 3. uitheems; 4. hoofddeksel;
5. eiland bij Australië; 6. groen
te; 7. bezinksel; 8. kies.
CRYPTOGRAM
-h-k-
haardos
j--a-i-r-
afzien-d-
n- ij - -gier
bodem-t-i
o-e-omega
e-u-d-m-
lorren
Professor Prlwytzkofsky stapte drui
pend, doch helder in zijn autotje en
startte de motor.
„Der goede dag", riep hij tot Tom
Poes. „Ik vaar nu naar der stad om
een politiebeambter te ontstijven.
Doch dan kom ik terug om vast te
stellen welke lichtbal daar in de poel
ondergestort is. Tot wederziens!"
Zo sprekende gaf hij gas en begon
opgewekt de weg af te rijden. Helaas,
hij wist niet, dat aan de voet van de
heuvel twee vreemdelingen stonden,
die het voertuig vol belangstelling za
gen naderen.
„Een wieltuig", stelde één van hen
vast. „Het wordt bewogen door ont
ploffingen in de voorkant." De ander
knikte en opende zijn valiesje.
„We moeten het stilhouden", sprak
hij. „Het kukel van de inzittende gaat
gemeten worden.
Zo sprekende greep hij een instru
ment uit zijn koffer en richtte het
nauwkeurig op het wagentje van de
geleerde. Deze had juist overgescha
keld op de derde versnelling; doch
tot zijn schrik merkte hij dat de
voortgang ernstig belemmerd werd
doordat de automobiel plotseling
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag.
Noorwegen:
Bewolkt en regenachtig, in
het noorden ook sneeuw.
Langs de westkust eerst
nog flinke opklaringen. In
het noorden overdag nog
lichte vorst; in het zuiden
maxima tot een graad of
Zweden:
Bewolkt en vooral vandaag
perioden met regen, in het
noorden ook sneeuw. Mor
gen ook enkele opklarin-
Middagtemperatuur
uiteenlopend van rond of
net onder nul in het noor
den tot maximaal 8 gra
den in het zuiden.
Oenemarken:
Bewolkt en regenachtig.
Middagtemperatuur onge
veer 6 graden.
Engeland, Schotland,
Wales en Ierland:
Half tot zwaar bewolkt en af en toe re
gen of buien, vooral op morgen. In het
zuidoosten enkele opklaringen, maar
ook kans op mist. Middagtemperatuur
rond 10 graden.
België-en Luxemburg:
Soms wat zon, maar ook wolkenvelden.
In de nacht en ochtend kans op mist.
Vooral morgen kans op buiige regen.
Middagtemperatuur rond of net onder
10 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Vrij veel wolken, maar soms ook wat zbn.
In de nacht en ochtend eerst kans 'op
rust. Vooral in het westen van tijd tot
tijd buien. Middagtemperatuur aan de
kust ruim 10 graden, in het oosten circa
7 graden.
Portugal:
Wisselvallig en veel buien, ook met on-
en vooral vandaag in het noorden
veel neerslag en wind. In het zuiden
eerst ook wat zon. Maxima aan zee uit
eenlopend van circa 15 graden in het
noorden tot ruim 20 in het zuiden.
Madeira:
Wolkenvelden, maar nu en dan ook zon.
Vooral morgen kans op een bui. Middag
temperatuur rond 20 graden.
Spanje:
Half tot zwaar bewolkt en buien, in het
noorden met plaatselijk veel neerslag.
Vooral langs de Golf van Biskaje nu en
dan veel wind. Naar het zuiden en oos
ten toe minder bung en af en toe wat
zon. Middagtemperatuur uiteenlopend
een graad of 15 in het noordwesten
.tot 22 plaatselijk in het zuidoosten.
Canarische Eilanden:
Naast wolkenvelden ook zonnige perio
den, vooral op de zuidstranden. Droog.
Middagtemperatuur omstreeks 25 gra-
Marokko:
Westkust: zonnige perioden, maar in het
noorden aanhoudende kans op een bui.
Maxima van een graad of 20 in het noor
den tot tegen 25 in het zuiden.
Tunesië:
In het zuiden flink wat zon, maar in het
noorden meer bewolking en enkele re
gen- of onweersbuien. Middagtempera
tuur dalend naar een graad of 20.
Zuid-Frankrijk:
In het zuidoosten veelal droog en perio
den met zon. Elders vrij veel wolken en
vooral in het westen kans op buiige
neerslag. Middagtemperatuur op de
meeste plaatsen tussen 10 en 15 gra-
Mallorca en Ibiza:
Flinke zonnige perioden, maar vooral
morgen ook kans op een bui. Middag
temperatuur rond 20 graden.
Italië:
Zeer wisselvallig met van tijd tot tijd for-
e buien, soms ook onweer, veel wind en
veel neerslag. Morgen in het noorden
opklaringen en nu en dan wat zon. Mid
dagtemperatuur van slechts een graad
of 11 in het noorden tot circa 20 graden
n het uiterste zuiden.
Corsica en Sardinië:
Vandaag af en toe zon. Morgen wissel
vallig met vooral Sardinië kans op fikse
regen- en onweersbuien. Maxima rond
17 graden.
Malta:
toe zon. maar op beide dagen kans
en fikse regen- of onweersbui Mid
dagtemperatuur omstreeks 21 graden.
Griekenland en Kreta:
Vandaag vooral op het vasteland fikse
regen- of onweersbuien, morgen wat
Op de Egeische zee en Kreta eerst
zon, morgen ook daar toenemende
kans op een bui. Maxima van 16 tot 21
graden.
Turkije en Cyprus:
Vrij zonnig; in het westen morgen meer
wolken en toenemende buienkans. Mid
dagtemperatuur van een graad of 15
rond de Bosporus tot ruim 20 op Cy-
Duitsland:
Wolkenvelden en vandaag vooral in het
oosten en zuiden af en toe regen. In de
Beierse Alpen mogelijk ook sneeuw. In
de nacht en ochtend hier en daar mist.
Morgen in het westen kans op een bui,
elders veelal droog en af en toe zon.
Maxima tussen 4 en circa 10 graden.
Zwitserland:
Vandaag in het oosten af en toe regen en
boven de circa 1000 meter kans op
sneeuw. In het westen, morgen ook el
ders flink wat zon en droog. In de dalen
kans op mist. Middagtemperatuur van
circa 7 graden in
10 in het zuiden.
Oostenrijk:
Veel bewolking er
regen, boven circ
sneeuw. Geleidelijk
opklaringen zonnige
temperatuur tussen:
Polen:
Vandaag bewolkt en
gen; hier en daar vee
oosten eerst een s'
Mofgën van het west;
ö'pklaringen. Vandai
plaatsen nog een gr;
Tsjechië en Slowakije
Vandaag bewolkt en
enige tijd (en veel) re
ken misschien sneeun
westen uit droger e
chië kans op mist
rond 10 graden;
den lager.
Hongarije:
Vandaag nogal veelwj
regen. Morgen op d
droog en van h
wel kans op mist. I
dalend tot omstreek1'1
gen.
VRIJDAG 14 NOVEMBER
Zon- en maanstandenJl
Zon op 07.59
Maan op 17.18
Waterstand
IJmuiden 1
Hoog 02.48» 15.1
Laag 10.35 23.(j
Weerrapporten 13 norj
Split
Stockholm
Warschau
Bangkok
Buenos Aires
Casablanca
Johannesburg
Los Angeles
New Orleans
New York
Tel Aviv
Tokyo
onbew
halt bew.
Archeologen onderzoeken met moderne apparatuur de bodem van de
Stenen Ring van Stanton Drew. foto fp
tussen de 400 en 500 houten
palen waren die ongeveer acht
meter boven de grond uitsta
ken. Samen vormden ze negen
cirkels. Het geheel dateert van
3000 v. Chr. De houten palen
hadden een levensduur van on
geveer vierhonderd jaar. Bij de
ontdekking werden dan ook
geen houten resten meer aan
getroffen. Wel was duidelijk de
omgewoelde grond te zien,
waarin de palen hebben ge
staan. Elke eiken paal moet on
geveer vijf ton hebben gewogen,
bijna net zoveel als de stenen
van Stonehenge.
Een volledige blootlegging van
de vondst wordt momenteel
niet overwogen, omdat het on
waarschijnlijk wordt geacht dat
opgraving meer informatie zou
opleveren dan tot nu toe met
behulp van de moderne appa
ratuur bekend is geworden.
Volgens de English Heritage is
Engeland de enige plaats ter
wereld waar deze tempels zijn
gebouwd, zo'n vijfduizend jaar
geleden. De piramiden van Gi-
zeh stonden er toen nog niet,
die dateren van 2590 v. Chr. De
TOMPOES
bouwers van de houten tempel
waren bijna tijdgenoten van de
uitvinders van het wiel in Mes-
opotamië en het zeil in Egypte,
beide dateren van ongeveer
3500 v. Chr. Stonehenge be
stond al, zij het in een houten
versie. Het Stonehenge, zoals
wij het vandaag de dag kennen,
met de stenen, stond er niet
eerder dan 2000 v. Chr.
De mysteries van vroeger zijn in
elk geval geen geheim voor de
herbergier van de lokale Druid's
Arms. In zijn achtertuin staan
drie van de zestig stenen van de
Stenen Ring. John Newcombe:
„De legende is dat zij gasten
van een bruiloft waren, die in
steen zijn veranderd. Die in
mijn tuin staan zijn de bruid, de
bruidegom en de getuige." De
vioolspeler zou voor twaalf uur
's nachts naar huis zijn vertrok
ken. omdat hij niet op de rust
dag wilde spelen. De bruid zei
dat ze dan wel een andere
vioolspeler zou zoeken. Deze
verscheen inderdaad en speelde
tot zonsopgang. Toen maakte
hij zichzelf als de duivel bekend
en veranderde het trio in steen.
Een reconstructie van een houten tempel, zoals die in Zuid-Engeland eruit gezien kan hebben. foto ap
S'M-A-P J-/J E-R /-f-T-S VA-fZ. F-K-f-T-S 7
H-E/.A/.Z //-£-£-FT P-K-/-£ P-A-£SN
&-/J F\-£ o- OE-E-K- E-N
/V-O-gy /y./j /-/V-E-EW-S VL£-K
/v£/<vz ad£ t /vo£c> op> f
£/v /v/s /veeft &/j jol/ gelo-
&FEKO £>F/V F&ETEK '£7S
/v£-£/_ ek& m/s met /vem
