Onderzoekers luisteren naar dieren
Wetenschap Techniek
Kaas is goed
voor het gebit
Jr ft
Olijven in rioolwater
DONDERDAG 16 OKTOBER 1997
REDACTIE SASKIASTOELINCA»
Melkvet en -eiwit vormen een
beschermende laag op tanden
en kiezen die de vorming van
tandsteen helpt voorkomen.
Caseïne in kaas beschermt het
gebit tegen cariës. Dat staat in
de brochure 'Melk en zuivelpro
ducten in relatie tot tandge-
zondheid' van de Stichting Zui
vel, Voeding en Gezondheid die
in november verschijnt.
De hardheid van het gebit komt
door apatiet, een basis-calcium-
fosfaat. Deze harde stof kan
worden afgebroken bij een
zuuraanval. Ontkalkende etens
waren zijn citrusvruchten, ap
pels, vruchtensap en frisdrank,
vanwege het hoge citroenzuur
gehalte. Ook azijn is een be
ruchte belager van tandglazuur.
Omgekeerd zijn er voedings
middelen die tandbederf tegen
gaan.
Melk en zuivelproducten zijn
daar een voorbeeld van. Aange
taste tanden worden hersteld
door remineralisatie Elke liter
melk bevat een gram calcium
en een halve gram fosfor. Bij
een zuur milieu in de mondhol
te komen deze mineralen in
geioniseerde vorm voor en kun
nen zich daardoor hechten aan
de tanden. Minieme gaatjes
groeien weer dicht.
Ook het vet in zuivel is gunstig
voor de tandgezondheid door
de vorming van een water- en
zuurafstotende vetlaag op het
landoppervlak.
Intelligentie
begint al in
de baarmoeder
Wordt onze intelligentie be
paald door de genen of door de
omgeving. Nature or nurture, is
de vraag die wetenschappers
bezighoudt. Steeds meer bewij
zen duiden erop dat opvoeding
een grotere invloed heeft dan de
erfelijkheid.
Onderzoekers uit het Ameri
kaanse Pittsburgh hebben aan
getoond dat het IQ zelfs al in de
baarmoeder begint. Een zwan
gere vrouw die niet rookt en dr
inkt is gunstig voor de ontwik
keling van het IQ van haar kind.
B. Devlin en M. Daniels hebben
dit bewezen door tweelingen te
vergelijken.
Ruim tweehonderd IQ-onder-
zoeken met ruim 50.000 paars
gewijze vergelijkingen zijn ge
analyseerd. Hieruit blijkt dat het
latere IQ sterk afhangt van de
omstandigheden waaronder het
kind opgroeit in de baarmoe
der. Rekening houdend met de
invloed van de prenatale omge
ving daalt het genetisch effect
van de veronderstelde 70 pro
cent (uit eerdere onderzoeken)
naar 50 procent.
Landbouwuniversiteit in Wageningen: Kippen kakelen en gakelen
Het geluid van een koe die tochtig is, wordt tijdig door de computer
herkend, zodat het beest zo snel mogelijk door de stier kan worden ge
dekt. ARCHIEFFOTO
zieke koe, kan eerder de dieren
arts worden gebeld. Op de
Landbouwuniversiteit van Wa
geningen leggen wetenschap
pers hun oor te luister in het
kippenhok. Kippen blijken over
een uitgekiend communicatie
systeem te beschikken. Onder
zoekers onderscheiden wel 25
tot 30 geluiden die elk een eigen
specifieke betekenis hebben.
Een daarvan is het gakelen. Als
een kip gakelt, dan zit ze beslist
niet lekker in haar vel, zegt ge-
dragsbioloog ir. Patrick Zim
merman, die aan het onderzoek
meewerkte. Dat typische getok
blijkt zelfs een uiting van ernsti
ge frustratie te zijn.
Gakelen is, zegt Zimmerman,
een onmiskenbaar geluid, dat
duidelijk afwijkt van kakelen,
tokken en kukeleku-en. Het is
een langgerekte kakel, die wordt
afgesloten met een aantal korte
tokken op het eind. Zeurderig,
klinkt het. Beetje schor ook.
'Pwoooooooooook, pwok,
pwok, pwok....', komt het zielig
uit de mond van de weten
schapper, die voor het onder
zoek vele uren doorbracht in de
stallen op het universiteitster
rein en zoveel mogelijk gegakel
op de band opnam.
Zimmerman: „Centrale vraag in
het onderzoek was: hoe krijgen
we meer inzicht in het welzijn
van leghennen? Om daar achter
te komen, werd vroeger binnen
de ethologie voornamelijk geke
ken naar het gedrag van dieren.
Of ze stereotiep gedrag vertoon
den, bijvoorbeeld. Gaandeweg
kwamen onderzoekers erachter
dat je van de geluiden die die
ren maken ook kunt afleiden
hoe het met hun gemoedstoe
stand gesteld is. Ik denk zelfs
dat je op die manier meer te
weten komt dan wanneer je al
leen maar naar het gedrag kijkt,
al kun je natuurlijk nooit pre
cies zeggen wat er in zo'n beest
Een kip die flink gakelt, geeft een signaal af dat het niet zo goed met
haar gaat.
FOTO CPD
Honden blaffen, koeien loeien
en varkens knorren. Maar daar
mee is nog niet alles gezegd.
Want neem nou de kip. Die ka
kelt, zou je zeggen. Of tokt, zo u
wilt. Maar een leghen blijkt wel
25 tot 30 verschillende geluiden
te kunnen produceren. Een
daarvan is gakelen. En da's geen
goed teken, zo hebben onder
zoekers van de Landbouwuni
versiteit in Wageningen ont
dekt. Want een gakelende kip
zit beslist niet lekker in haar vel.
Wetenschappers luisteren te
genwoordig ook naar dieren.
Want met de geluiden die ze
maken, vertellen beesten veel
meer over zichzelf en hun om
geving dan we denken. Een kip
in nood klinkt heel anders dan
een kip die onbekommerd op
het erf rondscharrelt, om maar
een voorbeeld te noemen. En
een hond die enthousiast zijn
baas begroet, maakt een ander
geluid dan een waakse hond die
alarm slaat.
Die aandacht voor de taal van
dieren is de laatste jaren flink
toegenomen. Binnen de etholo
gie (diergedragskunde) is het op
dit moment zelfs een 'hot item'.
Zo loopt aan de Vrije Universi
teit van Amsterdam een onder
zoek naar het geloei van koeien.
Onderzoekers werken aan een
computersysteem dat naar
koeien luistert en het geloei van
de dames registreert. Zo'n com
puter zou, een uitkomst kunnen
zijn voor de veeteelt, omdat op
die manier belangrijke gegevens
over de beestenboel op tijd aan
de boer kunnen worden ge
meld. Het geluid van een koe
die tochtig is bijvoorbeeld,
wordt tijdig door de computer
herkend, zodat het beest zo snel
mogelijk door de stier kan wor
den gedekt. En dank zij het ge
registreerde gekreun van een
omgaat."
Voor het onderzoek stopten de
Wageningse onderzoekers de
kippen in zogenoemde Skinner-
boxen en leerden ze de beesten
om met de snavel op een knop
je te drukken zodra er een rood
lampje ging branden. Deed de
kip dat goed, dan volgde er een
beloning in de vorm van eten.
Vervolgens lieten de onderzoe
kers nogmaals het lampje bran
den, terwijl ze dit keer het dier
geen voer gaven. Het beest
raakte daardoor dermate ge
frustreerd dat het een bepaald
geluid begon te maken, dat on
der de kippenonderzoekers in
middels bekend staat als gake
len. Zimmerman: „Hoe honge
riger het dier, des te meer en
des te harder het gakelde. Con
clusie: een kip die flink gakelt,
geeft een signaal af dat het niet
zo goed met haai' gaat." Met de
uitkomst van het Wageningse
onderzoek in de hand is het
mogelijk om de kwaliteit van de
leefomstandigheden in een kip
penhok vast te stellen op basis
van de geluiden die de leghen
nen maken. Of de dames wel te
vreden zijn over hun huisves
ting, bijvoorbeeld. En of hun
nieuwe buren ze wel aanstaan.
Want neem nu een legbatterij.
Daar is het gakelen aan de orde
van de dag, zo heeft Zimmer
man ontdekt. „Ze doen niet an
ders. Je kunt er dus wel van uit
gaan dat kippen in een legbatte
rij voortdurend ongelukkig
zijn."
Nu is die constatering op na
tuurlijk niet verbazingwekkend
en het zal ongetwijfeld koren op
de molen zijn van dierenbe
schermers. Zimmerman: „Van
veel huisvestingssystemen in de
intensieve pluimveehouderij
kun je op je klompen aanvoelen
dat het niet goed voor het wel
zijn van kippen is, omdat de
dieren ernstig beperkt worden
in hun bewegingsvrijheid. Wij
hebben dat nu ook wetenschap
pelijk weten aan te tonen."
Maar de kippenonderzoeker
maakt zich geen illusies. Hij
verwacht niet dat boeren mas
saal de oren zullen gaan spitsen.
„Het welzijn van kippen zal veel
pluimveehouders een worst
zijn. Boeren vinden toch al vaak
dat dit soort onderzoeken geen
nut hebben. Natuurlijk, iedere
boer heeft hart voor zijn bees
ten en wil dat het ze goed gaat,
maar het belangrijkste is dat de
leghennen voldoende produce
ren. Ik heb eens een boer ge
sproken, die vertelde dat hij dat
gakelen juist wel mooi vond. Hij
had altijd gedacht dat het een
teken van herkenning was. Alsof
ze hem daarmee begroetten.
Zodra hij de staldeuren open
deed, begonnen alle leghennen
te gakelen. 'Het lijkt wel of ze
me toezingen', zei hij."
Varkensvlees
als runderlap
Kip als kalkoen verkopen of var
kensvlees aanprijzen als runder
lapje. Dergelijke fraude met
vleesproducten behoort bin
nenkort tot het verleden. De
Keuringsdienst van Waren be
schikt over een methode geba
seerd op DNA-analyses. De me
thode is ontwikkeld door die
renarts Jaap Buntjer, die vol
gende week donderdag promo
veert aan de Universiteit
Utrecht. Slechts een klein deel
van het DNA heeft een functie
bij het doorgeven van erfelijke
eigenschappen. Het merendeel
bestaat uit zogenoemd niet-co-
derend DNA. Dit voor de over
erving niet belangrijke deel is
echter wel kenmerkend voor
een bepaalde diersoort. Na ver
hitting verandert het niet-code-
rend DNA wel van vorm, maar
dat proces is onomkeerbaar.
Hierdoor is zelfs de afkomst van
sterk bewerkte voedingsmidde
len nog te achterhalen.
Buntjer: „De handel in vlees
moet eerlijk zijn, want de prijs
verschilt per diersoort. Ook is
het een principiële kwestie.
Zelfs als mensen dit kwaliteits
verschil geen probleem vinden,
willen ze niet voor de gek wor
den gehouden. Bovendien mo
gen bijvoorbeeld moslims en jo
den bepaalde vleessoorten niet
eten vanwege hun geloofsover
tuiging."
Samen met het Rijks Kwaliteits
instituut voor Land- en Tuin-
bouwprodukten in Wageningen
wordt op basis van deze metho
de ook een test ontwikkeld in de
strijd tegen de ziekte BSE (gek-
ke-koeienziekte). Deze ziekte
kan worden overgedragen op
runderen via veevoer waarin
weefsel zit van schapen die be
smet zijn met BSE.
Buntjer: „Volgens een EU-voor-
schrift mag er geen weefsel van
herkauwers in het veevoer zit
ten. Maar tot nu toe kon nooit
worden aangetoond of dit ma
teriaal erin zit. Met deze metho
de wel."
Landbouwgewassen kunnen
worden geïrrigeerd met riool
water. Dat is vooral interessant
in gebieden met een ernstig wa
tertekort. Onderzoekers van de
Landbouwuniversiteit Wage
ningen doen hiernaar onder
zoek. In Jordanië, een land zon
der oppervlaktewater, wordt het
meeste rioolwater hergebruikt.
Maar de kwaliteit is slecht. Bij
de hoofdstad Amman wordt het
water verzameld in vijvers die
samen tweehonderd hectare
beslaan. Het afvalwater wordt
gezuiverd door onder in de bas
sins lucht te pompen. Na veer
tig dagen wordt het water afge
voerd naar de akkers.
„De uitstroom is nog viezer
dan het ongezuiverde rioolwa
ter bij ons", zegt Jules van Lier
van de vakgroep Milieutechno
logie. Het met ziektebacteriën
verontreinigde water komt te
recht op velden waar voedselge
wassen worden verbouwd. „Dat
is niet verantwoord", aldus Van
Lier. Beter is het om het riool
water aan te pakken volgens de
methode van 'anaëroob zuive
ren'. Hierbij wordt het water ge
leid door afgesloten reactorva
ten. Na tien uur is tachtig pro
cent van alle organische stoffen
en pathogenen afgebroken door
methaanbacteriën.
Van Lier: „Het gebruik van dit
water is nog steeds niet aan te
raden voor groenten die rauw
worden gegeten, maar voor de
verbouw van olijven, citrussen,
katoen en veevoer is het goed te
gebruiken."
u z
8
2
3
7
9
2
10
7
10
6
4
10
10
10
6
3
2
1
8
2
9
2
7
10
2
6
10
7
10
6
9
2
6
1
6
7
10
8
10
5
7
10
9
7
10
3
5
2
2
6
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
OPGAVE
OPLOSSING
SLEUTELWOORD
In sommige vakjes staat een
getal dat correspondeert met
een getal in de balk onderaan.
De letters die ingevuld moeten
worden in de vakjes met een
getal kunnen ook op de balk
worden ingevuld. Verticaal vor
men de letters in de eerste en
derde kolom-ook een woord.
Hoe luidt het sleutelwoord?
1Amulet; 2. gebak; 3. bezink
sel; 4. eiland bij Australië; 5.
werknemer; 6. bloem; 7. ver
breid optredende besmettelijke
ziekte; 8. dikhuidig dier.
CRYPTOGRAM
gram
schot-o-i
t-e-o-e-n
o-marsman
pad-1e
pe-son
enkelen
r-eo
slinger
TOMPOES
V
Toen hij driftig overeind kwam, was
de politieauto reeds in de verte ver
dwenen, zodat hij zich moest verge
noegen met een walgelijke blik op de
nadwarrelendestofwolken.
„Gruwelijk, dat geweld", mompelde
hij, terwijl hij zich weer in beweging
zette. Denkt men nu werkelijk, dat
men een verwaarloosde minderjarige
kan opvoeden met schiettuig en uni
formen, jonge vriend?"
„Bulle Bas denkt dat wel", zei Tom
Poes. „En u denkt, dat u het doen
kan met een schild en een lans."
„Dat denk ik helemaal niet!" riep
heer Ollie uit. „Maar ik weet, dat een
mooi voorbeeld héél belangrijk is!
Zelfs een razer zal onmiddellijk het
verschil voelen tussen een auto vol
geweldenaars en een eenzaam heer
met een dobele helm, als je begrijpt
wat ik bedoel."
„Nee", zei Tom Poes.
„Goed", hernam heer Bommel. „Je
bent jong en nog dom. Leer dus, dat
dit een afschuwelijke wereld is om in
te leven, als monster zijnde. Aan de
ene zijde loert de wet met traangas-
bommen om je te onderdrukken - en
aan de andere kant probeert de we
tenschap je te vervormen."
„Hm", zei Tom Poes. Hij trachtte zijn
vriend wat naar de kant te trekken,
want opnieuw kwam een auto hen in
snelle vaart achterop. Doch heer Ol
lie schonk daar geen aandacht aan.
„Bah! De wetenschap!" riep hij uit.
„Die kletst maar wat. En wanneer je
niet oppast, raak je verstrikt in een
net van praatjes..."
„Pas op!" riep Tom Poes nog. Maar
het was reeds te laat. Het voertuig
passeerde rakelings en een vangnet,
dat er op gemonteerd was, schepte
de betogende heer in het voorbij
gaan.
W
DOOR JAN VISSER
De regen van met name gisternacht was een poging
zachte luchtmassa's om de koude lucht ons land uil
werken. Dat is niet gelukt. Overdag droop de storing
naar het zuidoosten af. In de zich handhavende kou
lucht bleef het overdag meestentijds bewolkt waard
de maximumtemperaturen op sommige plaatsen na;
welijks boven de 10 graden uitkwamen. Op Valkenbi
bij Leiden werd het woensdagmiddag niet warmerd
10,1 graad.
Tijdens de afgelopen nacht loste de bewolking grote
deels op waardoor de temperatuur fors kon dalen. Vi
kenburg bij Leiden rapporteerde slechts 1,7 graad
het noordoosten werd voor het eerst dit seizoen licht
vorst gemeten. Op Eelde werd -2,3 graad gemeten
dens het komende etmaal wordt de koude lucht wel
land uitgewerkt. Dat gaat gepaard met veel bewolkir
waaruit het vanavond en in de nachtelijke uren wat!
regenen of motregenen.
Morgenochtend wordt het op de meeste plaatsen dr;
en vrijdagmiddag is er kans op wat zonneschijn. De
temperaturen lopen dan op tot 15-16 graden. De wi
waait uit zuid tot zuidwestelijke richtingen is overv«
gena' matig, aan de kust vrij krachtig.
Tijdens het weekeinde is het droog, laat de zon zich
regeld zien en het kwik beweegt zich naar een nivea
van omstreeks 18 graden. Mooie vooruitzichten dus
maar zoals meestal het geval is in deze tijd van hetj
duurt de pret niet lang. Na het weekeinde wordt het 5
melijk weer kouder. De atmosfeermodellen verschil;
echter van mening over de manier waarop dat gebei
De Duitsers verwachten kou uit het noorden aan de
oostzijde van een hogedrukgebied bij Schotland; hel
Europese model zinspeelt op een oceaandepressiec
stomend onder Ierland naar Frankrijk. In hun optiek
wordt het ook weer een stuk wisselvalliger.
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
donderdag.
Noorwegen:
Van het westen uit bewol
king, wind en regen, mo
gelijk voorafgegaan door
sneeuw. Morgen de mees
te regen, maar in het zuid
oosten het droogste ge
bied. Maxima iets onder
nul in Lapland tot onge
veer 10 graden langs de
zuidkust.
Zweden:
Wolkenvelden, ook af en
toe zon en op de meeste
plaatsen droog. Morgen
van het westen uit regen,
mogelijk voorafgegaan
door sneeuw. Middagtem-
peratuur iets onder nul in
Lapland en zo'n 7 graden
ten zuiden van Stockholm.
Denemarken:
Wolken, ook geregeld zon
en een enkele (sneeuw
bui. Morgen in het noorden kans op re
gen, in het zuiden droog. Middagtempe-
ratuur oplopend naar ongeveer 10 gra-
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Vrij veel wolken, af en toe regen en veel
wind. In het oosten van Engeland en
Schotland iets droger en wat zon. Mid-
dagtemperatuur ongeveer 16 graden.
België en Luxemburg:
Wolkenvelden en vandaag nog kans op
regen.Morgen droog en geregeld zon.
Middagtemperatuur ongeveer 15 gra-
Noord- en Midden-Frankrijk:
Vandaag aan de bewolkte kant en hier
en daar regen. In de Vogezen en Jura
eerst mogelijk sneeuw. Middagtempera
tuur oplopend naar ongeveer 17 graden
op morgen, in het noordoosten frisser.
Portugal:
Eerst droog en vrij zonnig. Morgen meer
wolken en vooral in het noordwesten een
enkele bui. Middagtemperatuur onge
veer 23 graden.
Madeira:
Van tijd tot tijd zon en droog. Morgen
toenemende kans op een bui. Middag
temperatuur ongeveer 22 graden.
Spanje:
Flinke zonnige perioden en droog. In de
loop van morgen meer wolken en enkele
buren. Langs de zuidoostelijke Costa's
blijft het droog en zonnig. Middagtem
peratuur uiteenlopend van 20 graden
langs de Golf van Biskaje tot 25 graden
in het zuidoosten.
Canarische Eilanden:
Vrij zonnig en droog. Morgen in het,
noorden ook enkele wolkenvelden. Mid
dagtemperatuur ongeveer 28 graden
Marokko:
Westkust: droog en vrij zonnig, maar
morgen wat meer wolken Midddagtem-
peratuur tussen 25 en 30 graden.
Tunesië:
Geregeld zon, maar ook aanhoudend
kans op een enkele regen- of onweers
bui. Middagtemperatuur ongeveer 23
graden.
Zuid-Frankrijk:
Vandaag nog enkele wolkenvelden en
een enkele bui. Morgen droog en flink
wat zon. Later op de dag in de westelijke
helft meer wolken. Warmer met morgen
een middagtemperatuur van ruim boven
de 20 graden.
Mallorca en Ibiza:
Droog en vrij zonnig, Maxima rond 24
graden.
Italië:
Gaandeweg steeds meer zonnige perio
den en droog. Maar in de zuidelijke helft
aanhoudend kans op een regen- of on
weersbui. Middagtemperatuur variërend
van 18 graden in het noorden tot 23 in
de zuidelijke streken.
Corsica en Sardinië:
Geregeld zon, ook wolken en een enkele
regen- of onweersbui Afnemende wind.
Middagtemperatuur ongeveer 23 gra
den
Malta:
Wisselend bewolkt en nog steeds kans
op een stevige regen- of onweersbui
Middagtemperatuur ongeveer 23 gra-
Griekenland en Kreta:
Van tijd tot tijd zon en op de meeste
plaatsen droog Middagtemperatuur
vandaag van 17 graden in het uiterste
noorden tot ongeveer 22 graden op Kre
ta.
Turkije en Cyprus:
Zon, maar ook veel wolken en plaatselijk
forse regen- of onweersbuien. In het
westen wat droger. Middagtemperatuur
van 18 graden op de Dardanellen tot 24
op Cyprus.
Duitsland:
Overgang naar droger weer met redelijk
wat zon. In het zuiden nog wel een enke
le bui. Vrij koud met nlaxima tussen de
5 en 10 graden, morgen wat hoger.
Zwitserland:
Zoetjesaan wat n
gen droog. Middagtemperc t
pend naar ongeveer 16 grade
Oostenrijk:
Vandaag nog bewolkt e
gen, in de bergen sneen
meest droog en een enkele
Middagtemperatuur langzae
naar ongeveer 13 graden.
Veel bewolking en vandaag'
daar regen of sneeuw,
droog en enkele opklaru
temperatuur ongeveer 7 grafl
Tsjechië en Slowakije:
Bewolkt en vandaag nog t 01
wat regen Morgen 6
kans op wat zon. 's Middags: 5(l
12 graden.
Hongarije:
Vandaag wolken en perioden
Morgen opklarend en meest! in
dagtemperatuur ongeveer 12 el
VRIJDAG 17 OKTOBER 1997
Zon- en maanstanden
Zon op 08.09 Zon or- el
Maan op 19.49 Maane
Waterstand
IJmuiden Kalf a
Hoog 04.52 «17.1
Laag 00.30 «15.02 OCUi j
Weerrapporten 15 oktober 20i
Deelen zwaar bew
Eelde licht bew.
Eindhoven motregen
Den Helder zwaar bew
Rotterdam grondmist
Twente grondmist
Vlissingen zwaar bew
Maastricht zwaar bew.
Aberdeen motregen
Athene licht bew.
Barcelona onbew
Berlijn regen
Boedapest onbew
Bordeaux motregen
Cyprus onbew
Dublin half bew
Frankfurt zwaar bew.
Genève regen
Helsinki zwaar bew.
Innsbruck regen
Istanbul onweer
Klagenfurt hall bew
Kopenhagen zwaar bew
Las Palmas hall bew.
Lissabon onbew
Locarno zwaar bew
Luxemburg motregen
Stockholm
Warschau
Wenen
Bangkok weerlicht
Buenos Aires zwaar bew.
Casablanca onbew.
Johannesburg weerlicht
Los Angeles onbew.
New Orleans onbew.
New York zwaar bew
TelAviv
half bew.
25VA!ET ZW AUEBAl. Tt
Of EBv <TAN60EQ2E -BBEANP
Heer Bommel en de grauwe razer
