Boeken
De papieren liefde 'Meet-dan geloof van V.S. Naipaul: niette geloven
ssen Reve en Nijholt Reisverslag met een sombere boodschap
Gerard
ReveWillem
Nijholt
Correspondentie
v -~(*t i's" l
Literatuurkwartet nieuw wapen
tegen 'televisiecultuur'
'Waarom weet wereld dit niet?'
Lernert Engelberts, een dichter uit één stuk
u
Hunter vestigt naam
met thriller Nachtzicht
BOEK. RECENSIE
CHRISTL VISSER/CPD
V S Naipaul - 'Meer dan geloof Islami
tische reizen onder de bekeerde volken'.
Uitgeverij Atlas, prijs 59,90
L.J. VEEN
BOEK RECENSIE
WIM VOGEL
Reve/Willem Nijholt - Met niks
i Correspondentie. 142 blz Uit
geverij Veen, 24,90
itien jaar geleden ver-
n het eerste brievenboek
BojGerard Reve, Brieven aan
le. Wimie werd in de jaren
ia opgevolgd door matro-
beertjes, velerlei kunst
je Iers, lijfartsen en andere
oolde arbeiders, eerwaar-
iders, jakhalzen, geselsla-
martelbeesten. Wat bleef
e unieke toon, de reviaan-
st en voor de lezer een
end inzicht in het gekwel-
istaan van een van onze
19 ste schrijvers,
izenden brieven heeft Reve
reven, vele duizenden
ngen. Koffers vol moeten
nee te vullen zijn. Tussen
en 1991 schreef Willlem
It tweeëntwintig brieven
eve, hij ontving er van zijn
geile broer' tweemaal zo
In Met niks begonnen
hun intieme correspon-
openbaar gemaakt.
Dr Nijholt is Reve al ver
hun eerste brief een
mliefde, een man naar wig
10Jnet een vreemd soort
wee al jaren verlangt. Nij-
;oesterde die liefde als een
jn, veilig en toch niet heie
bevredigend geheim'. Als
jjj( room werkelijkheid wordt
hij Reve 'een oude kor-
broek maar niet voordat
nog enige tijd over m'n
lijf gedragen heb.'
i,; >r Willem bedenkt Reve de
te aanspreekvormen: Lieve
'is jen Strafjongen, Aanbeden
Knuffelbroertje, Overspe-
Blauwe Slaaf, Lief dans-
gdier en toch... echt van
or Dnd komt hun liefde niet.
ireerst is daar natuurlijk
zelf. Een man, zoveel
uit al die brievenboeken
r* luidelijk, wiens lusten, op
gebied dan ook, nauwelijks
izadigen lijken. Hij schrijft
hij reist, hij bouwt, ver-
h; t, hij drinkt en lijkt seksu-
eerszuchtig, jaloers en on-
aar. Als het moet, en dat
moet regelmatig, slaat hij zeven
maal per dag de hand aan zich
zelf.
Nijholt lijkt daar in de praktijk
van hun spaarzame ontmoetin
gen moeite mee te hebben. Zo
daadkrachtig als de oude mees
ter is hij niet. Hij wil dat Reve
'ook 'ns gewoon' doet en omdat
hij zich ook artistiek minder
waardig voelt ('jij bent 'n kun
stenaar ik eeh artiest'), wordt
er wel veel gehunkerd en ver
langd maar blijft hun liefde toch
voornamelijk een papieren.
Door een vergissing komt Nij
holt er bovendien achter dat
Reve zijn brieven aan hem voor
lohan Polak laat kopiëren,
waardoor van een geheime lief
de natuurlijk geen sprake meer
is. Een bezoek van Willem aan
Reve in Frankrijk wordt op het
laatste moment afgezegd. Tus
sen augustus 1974 en maart '85
ontbreekt zelfs ieder contact.
Wat daarna komt, is napraten.
Willem voelt zich achteraf 'op
de hak' genomen. Reve geeft
toe hem 'slecht, en met zondige
wreedheid behandeld' te heb
ben maar zou hem toch graag
'weder eens teder willen tuchti
gen' omdat straf nu eenmaal
goed voor hem is, enz., enz.
Het belang van deze corres
pondentie is drieledig. Met na
me door de oprechte brieven
van Nijholt ontkomt ook Reve
niet aan enige zelfanalyse. Het
beeld dat we van hem hebben
wordt daardoor weer iets com
pleter. Nijholt geeft daarnaast
een paar schrijnende kiekjes uit
de vaderlandse theaterwereld
met zijn chagrijn, zijn afgunst
en zijn onafwendbare neiging
alles tot amusement te willen
maken.
Maar het aardigste is natuur
lijk dat we met deze brieven,
zoals gewoonlijk door Nop
Maas perfect van noten voor
zien, weer ruim veertig brieven
van Reve kunnen lezen, brieven
waarvan iedere zin klopt. Uniek
van stijl, met onnavolgbare
zinswendingen, neologismen
en eigen schrijfwijzen, een ver
nuftig samengaan van ernst en
luim. Wat mij betreft mogen
ook de andere koffers geleegd
worden.
Beyond belief heet het nieuwste boek van V.S. Naipaul.
Het is een verslag van een reis door de moslimlanden
Indonesië, Iran, Pakistan en Maleisië. De Nederlandse
editie is uitgebracht onder de titel Meer dan geloof.
Schrijver Naipaul vindt het een beetje jammer dat in die
vertaling de dubbelzinnigheid van de Engelse titel verlo
ren is gegaan. In Beyond belief zit immers ook iets van:
niet te gelóven! Een betekenis die bij uitstek van toepas
sing is op dit onduisterende reisverslag.
neemt Naipaul mee als in de
Sunda Kelapa-moskee in Men-
teng een grote, vriendelijke
Amerikaan uit Oklahoma zich
tot de islam bekeert, om zijn
aanstaande Indonesische bruid
terwille te zijn. Meneer Imadud-
din ziet er het bijzondere niet
van in. Iedereen wordt als mos
lim geboren. Wie niet daadwer
kelijk tot de islam toetreedt,
leeft gewoon in dwaling.
Op de Minangkabause hoog
vlakte van Sumatra, wordt Nai
paul meegenomen naar een
warmwaterbron, de plek waar
het Minangkabause volk vol
gens de legende uit de aarde is
gekomen. ,,Als je die plaats zag,
dan voelde je de heiligheid;
daarvoor hoefde je niets te we
ten van geschiedenis of mythe.
(-) Het was zelfs mogelijk de
grote, nieuwe roodgeschilderde
moskee aan de andere kant te
negeren. De geest bleef verwij
len bij het wonder van deze
plek en het wonder van het wa
ter dat al eeuwen warm uit de
aarde opborrelde.
De rode moskee staat er om
over de oeroude heiligheid te
triomferen, om die te ontken
nen. In Indonesië kunnen geen
heilige plaatsen zijn, zegt de is
lam. De heilige plaatsen van de
islam liggen in Arabische gebie
den. Het is immers van oor
sprong een Arabisch gods
dienst. Ieder die moslim is en
geen Arabier is een bekeerling.
En de bekeerling moet zich af
wenden van alles wat van hem
zelf is.
Naipaul: ,,De wreedheid van
het islamitisch fundamentalis-
In 1979 - 1980 maakte Naipaul
dezelfde reis. Daarover schreef
hij Tussen de gelovigen, een kri-
tisch-geïnteresseerde verken
ning van de islam. In 1995 ging
hij terug, op zoek naar de men
sen die hij toen sprak, be
nieuwd naar de ontwikkelingen
die zij en hun land had
den doorgemaakt. Het heeft ge
leid tot een boek met een som
bere boodschap. Meer dan ge
loof is een aanklacht tegen de
vernietigende werking van het
fundamentalisme, ook al zegt
Naipaul, in zijn proloog, dat de
lezer niet naar conclusies moet
zoeken.
In Meer dan geloof is Naipaul
net als vroeger, toen hij met
schrijven begon een naver-
teller van verhalen. Hij is min
der aanwezig dan in eerdere
boeken. Voor een schrijver van
een reisboek zijn, vindt Naipaul
nu, de mensen tussen wie hij
terechtkomt het belangrijkst.
Die mensen heeft hij aan het
woord gelaten, 479 pagina's
achtereen. Wat zij aan Naipaul
vertelden, en hij aan ons de
wereld die zij hem door hun
ogen lieten zien, is, in veel ge
vallen, inderdaad, beyond belief.
Meer dan geloof begint in
Indonesië, het land waar de
Maleissprekende moslims in
tussen de grootste moslimgroep
ter wereld vormen. Meneer
Imaduddin een zendeling
stonden over de islamitische
manier van tapijtreiniging.
In Iran was het pre-islami-
tisch verleden in 1995 al niet
meer te achterhalen. „De we
reld was vernieuwd. Het land
was binnenstebuiten gekeerd,
ontkracht. (-) Sommige mensen
waren opgeklommen; veel meer
mensen waren te gronde ge
richt, en niemand kon met ze
kerheid beweren dat hier een
hogere zaak was gediend. Het
enige dat men kon zeggen was
dat het land vrijwel universeel
had kennis gemaakt met pijn.''
Woestenij
Voor de 'culturele woestenij'
die Pakistan is, gelden trefwoor
den als terreur en geweld en
roof en ontheemd-zijn. De
mensen voor wie de religieuze
staat is gesticht, de Indiase
moslims, voelen zich er niet
thuis. Er woonden al andere
mensen ten slotte, en die zagen
hen niet graag komen. Een klei
ne vijftig jaar na de stichting
voelt eigenlijk niemand zich er
thuis. Voor een identiteit is
meer nodig dan geloof alleen.
Zo gaat dat als je niet goed
nadenkt voor je een nieuwe
staat begint, stelt Naipaul. Met
bidden, handen afhakken en
vrouwen opsluiten, kom je er
niet. Beter is het om, zoals de
Maleiers in Maleisië, niet alle
heil van de islam te verwachten,
maar de handen uit de mouwen
te steken en aan de eigen ont
wikkeling te werken.
Zouden èndere mensen met
andere verhalen een ènder
beeld van hun land hebben ge
geven, een positiever beeld mis
schien? Naipaul stelt die vraag
zelf in zijn proloog. Hij denkt
van niet. „De trein heeft veel
wagons en verschillende klas
sen. maar rijdt door hetzelfde
landschap. De schrijver hoeft
alleen heel zorgvuldig en met
een open hart te luisteren."
Nora Okja Keiler schrijft roman over lijdensweg 'troostmeisjes
BOEK INTERVIEW
KWARTET RECENSIE
FRANgOISE LEDEBOER/GPD
Het Nederlands Literatuur Kwartet. Uitgave Eijsbouts Van
Riemsdijk, ƒ14,95 (inlichtingen over verkooppunten, tel. 035-
693 83 16 of 036-534 91 55)
Het Nederlands Literatuur Kwartet is de naam
van het nieuwste wapen tegen de 'televisiecul
tuur'. Het spel is een idee van het Bussumse duo
Lisette Eijsbouts en Wouter van Riemsdijk. „Wij
zijn zomaar twee 'idioten' die educatieve histori
sche uitgaven bedenken", vertelt historicus en
parttime-bibliothecaris Van Riemsdijk over hun
geheel particuliere initiatief. Eijsbouts besteedt
de rest van haar tijd aan het schrijven van recla
meteksten.
Het kwartet is inmiddels in een oplage van
11.000 exemplaren onder boekhandels en biblio
theken verspreid en kost 14,95. Voor een kwar
tetspel lijkt dat misschien wat aan de dure kant,
maar de koper krijgt daarvoor een fraai vormge
geven set met compacte en heldere informatie
over leven en werk van 48 toonaangevende
schrijvers in handen. De cluster '16e en 17e eeuw'
omvat bijvoorbeeld mooie gravures van Hooft,
Bredero. Van den Vondel en St. Aldegonde, de
vermoedelijke dichter van het Wilhelmus. Voor
de 18e en 19e eeuw viel de keus op Wolff en De
ken, Potgieter, Langendijk en Multatuli en bij de
Tachtigers worden we aangekeken door Kloos,
Van Eeden, Gorter en Verwev.
Het kwartet gaat met grote stappen door de li
teratuurgeschiedenis heen en bij de selectie is de
nadruk op schrijvers van deze eeuw gelegd. De
samenstellers waarschuwen in een extra kaart dat
ze geen volledigheid pretenderen en dat de au
teurs zijn ingedeeld in de periode dat hun debuut
REALISTISCH!: SCHRIJFSTER:
Git**to er moteJcft in 1J
.irLóctióodUff ui rr<| j>>irx,i.-L c.ij
nxrrt 4c *.lxnpvxxi 4 Hur Op ca
verscheen. Zo is Hella Haasse in de cluster 'jaren
'40' terecht gekomen en vinden de spelers Harry
Mulisch en Cees Nooteboom in het onderdeel
'schrijvers van de jaren '50 en '60' terug. Hoewel
je bij die indeling vraagtekens kan plaatsen, biedt
het kwartet voldoende aanknopingspunten om
de kennis van de vaderlandse literatuur op een
speelse manier op te frissen.
MAAIKE OPPIER
N O Keiler - Troostmeisje. Uitgeverij Lui-
tingh-Sijthoff, 29,90.
Ze dragen de misleidende naam
'troostmeisjes' en zijn een zo
goed als vergeten groep slacht
offers uit de Tweede Wereldoor
log. Hoeveel of liever hoe weinig
van deze naar schatting twee
honderdduizend vrouwen uit
voornamelijk Azië maar ook
tweehonderd vrouwen uit Ne
derland zijn door de Japanners
gebruikt als seksslavinnen in
door Japan bezette landen
nog leven, is niet bekend.
Er wordt gezegd dat 95 pro
cent van de vrouwen het verblijf
in de zogeheten 'recreatiekam
pen' voor Japanse soldaten niet
heeft overleefd. Ze zijn bezwe
ken aan het eindeloze misbruik
van hun lichamen, infecties, il
legale abortussen of zijn dom
weg geëxecuteerd. De kans dat
hun verhaal wordt gehoord,
wordt in elk geval steeds klei
ner. De vrouwen die overleef
den. zijn inmiddels flink op leef
tijd en wie vertelt hun verhaal
als ze zijn overleden?
„Hun kinderen niet", zegt de
Amerikaanse schrijfster Nora
Okja Keiler (30). „De meeste
vrouwen waren geestelijk en li
chamelijk niet meer in staat een
gezin te stichten. Maar ook de
schaamte over wat er met hen is
gebeurd, speelt een rol: er werd
niet over gesproken."
Keiler werd tot haar eigen ver
rassing degene die hun verhaal
zou gaan vertellen. Haar boek
Troostmeisje, zoals het in de zo
juist uitgebrachte Nederlandse
vertaling heet, is weliswaar een
roman, maar geeft een reëel en
duizelingwekkend beeld van het
dagelijks leven in de seks-kotten
waaruit de 'recreatiekampen'
bestonden, de gevolgen daar
van voor de rest van het leven
van zo'n vrouw en de manier
waarop zij via spirituele weg
aan de gruwelen probeert te
ontsnappen.
Onvoorbereid
Nora Keller, publiciste en
schrijfster van Amerikaans-Ko
reaanse afkomst, móest het ver
haal schrijven nadat ze in 1993
een lezing had gehoord van een
Koreaans troostmeisje. „Ik wist
alleen dat een Koreaanse vrouw
zou spreken op de universiteit
en was in de veronderstelling
dat het over de Koreaanse cul
tuur zou gaan. Ik was volledig
onvoorbereid op het verhaal
van deze vrouw van in de ze
ventig. Ze vertelde heel open
over haar gedwongen prostitu
tie voor Japanse soldaten. Ik
dacht: Waarom wist ik hier niets
van? Waarom weet de wereld
dit niet?"
Er waren zoveel indrukken en
emoties dat Keiler zeker wist dat
ze er geen samenhangend jour
nalistiek verhaal van zou kun
nen maken. „Cijfers en feiten
waren wel boven water te halen
over de troostmeisjes. Maar wat
zeggen die over de gevoelens
van deze vrouwen. Wie zijn de
ze vrouwen eigenlijk?"
Keiler dook in archieven en
aan de hand van de summiere
gegevens die ze vond, schreef ze
een indrukwekkende roman.
Het thema 'troostmeisje' wordt
uitgewerkt in een moeder-
dochter relatie en de spirituele
ontsnapping aan de gruwelen
door het slachtoffer. I let verhaal
heeft daardoor een tijdloos ka
rakter gekregen.
Keiler: „Ik was bang dat men
sen bij het onderwerp zouden
denken 'dat barbarisme is vijftig
jaar geleden gebeurd, dat gaat
ons niet aan'. Maar wat is het
verschil met wat er in Bosnië is
gebeurd? Of met het sekstoeris
me naar Azië? Ik hoop dat wij
niet zo blind zijn voor deze za
ken als de mensen destijds. Niet
dat ik bewust een boek met een
boodschap heb willen schrijven,
maar het is mooi als mensen
zich door het boek meer bewust
worden van de problematiek."
Sj
POEZIE RECENSIE
HANS WARREN/GPD
Lernert Engelberts - Oedipoes werpt jongen (64 pag
prijs 27,50), Ivoren toren te huur (36 pag., prijs
24,90. Beide dichtbundels zijn uitgegeven door De
Harmonie, Amsterdam
Lernert Engelberts (geb. 1977) hoort tot
de interessantste nieuwkomers van de
laatste tijd in de Nederlandse poëzie.
IVOREN TOHIH Tl HUUR
heeft al twee lezenswaardige bundels op
zijn naam staan. Vorig jaar maakte hij
zijn debuut met Oedipoes werpt jongen,
onlangs kwam Ivoren toren te huur uit.
Hij is nog duidelijk op zoek, op zoek
naar de juiste toon, op zoek naar zich
zelf. Maar hij doet van die zoektocht ver
slag op een originele en getalenteerde
wijze.
In het gedicht Zelfkritiek spreekt hij
zichzelf vermanend toe: 'Jij wilt boeken
lezen en gedichten schrijven over din
gen die er niets toe doen Maar
wat als je de huur van je ivoren toren
niet meer betalen kunt?'
Engelberts kan je verrassen met zijn
vermogen tot relativering én met zijn
jeugdige élan: een wonderlijke combina
tie. Hij wil vóór alles een eerlijke, een di
recte, een verstaanbare dichter zijn. Wat
hij van poëzie verwacht, zet hij uiteen in
het hierbij afgedrukte Bij het eerste en
laatste bezoek aan dichteres Af. Je moet
zeggen waar het op staat, vindt Engel
berts en dat lijkt me voor iedereen die
schrijft een gezond uitgangspunt. Hij
houdt zich er zelf in ieder geval strikt
aan, en misschien staat hij daarom zo
sterk in z'n schoenen. Want zijn poëzie
klonk van begin af aan zelfbewust, gees
tig, op het brutale af. Maar om het boei
end te houden zijn er steeds onzekere,
ernstige, bescheiden ondertonen te be
luisteren. Hij vergelijkt alle boeken die
geschreven zijn met een groot lichaam
en vraagt zich af: 'Zal ik later bij die vele
schilferende huidcellen horen?'
De vorm van de gedichten uit Engel
berts' eerste bundel contrasteert nogal
sterk met de inhoud. Deze heldere ge
dichten gaan namelijk dikwijls over troe
bele figuren. Iemand laat een dierenarts
komen om een hobbelpaard te behan
delen, een ander ontdoet zich van een
hond door zijn auto in het water te rij
den, zelfmoord is een regelmatig terug
kerend onderwerp. Oedipoes werpt jon
gen bevat voornamelijk verhaaltjes in
dichtvorm, waarbij je soms wel erg lang
op de pointe moet wachten. Maar zijn
debuut bood ook al gedichten die zon
der meer een plaats in een bloemlezing
zouden verdienen. Zo was er een grap
pig vers over een mislukte wederkomst
van Jezus en een aardig gedicht over
vreemdgaan ('Sorry sohatje, het wordt
vanavond overwerken
Een van de gedichten uit Ivoren toren
te huur komt over als een langdradige
variant op het laatstgenoemde vers. In
het algemeen ligt het niveau echter nog
wat hoger dan in het eerste boek. Prach
tig is bijvoorbeeld Rede over de goede
voornemens van geliefden: 'Want wij
zouden nooit slaan met deuren of el
kaar het doodsbed wensen.' Na de op
somming van mooie plannen volgt dan:
'Maar waarom ruim ik dan scherven
Bij het eerste en laatste bezoek aan dichteres M.
Steeds als dichteres M. schrijven wil
over haar eerste orgasme
dat ze kreeg op de rug van een pony
staat er in haar notitieboekje:
Ontlading. Duizend vingers
in mijn lichaam gedrongen strelen
de regen van kleuren. Dit zuchtend rijden.
Nooit staat er:
Ik kreeg mijn eerste orgasme
op de rug van mijn pony.
In een museum zag ik laatst een schilderij
met de titel Echo van de Big Bang,
dikke verfvlekken, vele kleuren, cirkels;
kortom heel modern
en moest direct aan dichteres M.
en haar tragisch gebrek aan helderheid denken.
bepleister ik bloed. Ik vraag je verdom
me, ik vraag je.'
Het werk van Engelberts is paradoxaal.
De volwassen wijsheid die uit Rede
spreekt, wordt afgewisseld met haast
kinderlijke bespiegelingen over zijn ou
ders ('wat hangt er thuis toch een lijk
lucht). Ondanks of dankzij die tegen
strijdigheden is hij een dichter uit één
stuk. Gerrit Komrij voorspelde het al:
'Die jongen komt wel terecht.'
THRILLER «RECENSIE
ARNO RUITENBEEK/GPD
Stephen Hunter - Nachtzicht. Uitgeverij
Luitingh-Sijthoff, prijs 39,90.
De laatste twijfel aan het vak
manschap van Stephen Hunter
is voorgoed weggenomen.
Schreef hij onlangs met Blank
Tuigde hardste thriller van het
jaar op zijn naam, dit keer over
tuigt hij met Nachtzicht. Daarin
staat de rassenproblematiek in
het zuiden van de VS centraal.
Hoofdpersonen in Nachtzicht
zijn de jonge journalist Russ
Pewtie en de (nu teruggetrok
ken levende) scherpschutter
Bob Lee Swagger. Russ wil een
boek schrijven over Swaggers
vader Earl, een agent die 40 jaar
eerder op vreemde wijze aan
zijn einde is gekomen. Geza
menlijk gaan ze in de naargees
tige staat Arkansas op zoek naar
de waarheid.
Gaandeweg wordt het Russ
en Bob duidelijk dat Earl niet is
gedood door de crimineel Jim
my Pye, maar dat de politieman
moest sterven omdat hij te veel
wist. Alles draait uiteindelijk om
de buitengewoon smerige
moord op en verkrachting van
een jonge negerin in 1955,
waarvoor een zwarte jongen ten
onrechte ter dood is veroor
deeld.
Om het recht te laten zegevie
ren, moeten Russ en Bob ropren
in een giftige, stinkende pot vol
vermeende blanke superioriteit.
Ze lopen in een hinderlaag van
een legertje huurmoordenaars,
moeten zich een dombo van
een hulpsheriff van het lijf hou
den en zien zich tenslotte ge
confronteerd met een sluip
schutter die bijna net zo goed is
in nachtelijke afrekeningen als
Vietnamveteraan Bob.
Nachtzicht is niet zo ijzing
wekkend hard als voorganger
Blank Tuig. Hunters nieuwste is
echter uitgebalanceerder in
spanning, cynisme, dialogen,
sfeer en karakters. Wie Blank
Tuig heeft gelezen, herkent de
namen Pewtie en Pye. Dat is
geen toeval. Nachtzicht is het
perfecte slot van een trilogie,
die begon met Dood in het Vi
zier. De romans zijn echter ook
heel goed afzonderlijk te lezen.
V.S. Naipaul: 'De schrijver hoeft alleen
heel zorgvuldig en met een open hart
te luisteren.' foto»boek
me is dat het slechts aan één
volk de Arabieren een ver
leden toekent, evenals heilige
plaatsen, pelgrimstochten en
vereringen van de aarde. Be
keerde volken moeten hun ver
leden afleggen, van bekeerde
volken wordt niets anders geëist
dan het allerzuiverste geloof, is
lam, onderwerping. Dat is de
meest genadeloze vorm van im
perialisme."
Bekeerde landen zijn landen
op drift, zegt de schrijver. In
Iran heeft de islamitische revo
lutie geleid tot groezelige hotel
bedienden, tot een verbod op
zangeressen en schotelanten
nes, tot een verstikkend web
van regels en voorschriften. „Ze
willen zelfs controle uitoefenen
op je manier van zitten en op je
manier van praten", hoorde
Naipaul van meneer Parvez,
destijds oprichter van de En
gelstalige Tehran Times, de
krant die hem later was afge
pakt door het nieuwe regime en
waar nu leerzame stukjes in-
