ion
Een novelle vol bedwongen heftigheic
'Voor mij is Peter de Grote een held!
Een verhaal in een
verhaal in een verhaal
Boeken
Ontrafeling van Borsato-gekte gaat aan bewondering ten onder
Ingewikkelde mix van 'Bouta', BVD en CIA
DONDERDAG 9 OKTOBER 1997
114
R.A.Basart De laatste lach
LITERATUUR RECENSIE
WIM VOGEL
R.A.Basart - De laatste lach. Roman,
339 pag. Uitgeverij Querido, prijs
45,-.
Hoeveel iemanden kan ie
mand aan? Dat je zo nu en
dan verbaasd toekijkt hoe je
andere ik zich manifesteert,
dat kennen we. Dat er een va
der, een echtgenoot, een
zoon, een voetballer en een
buurman in ons huizen, we
zijn niet anders gewend.
Maar hoe vergaat het je als je
eigen ik niet méér blijkt te
zijn dan een gordijn waarach
ter alle mogelijke creaturen
schuilgaan? In zijn roman De
laatste lach trekt RABasart
(tot nu toe alleen als dichter
bekend) resoluut dat gordijn
weg en neemt hij je mee naar
een schizofrene wereld waar
in personages en genres een
vernuftig, beangstigend maar
vaak ook bijzonder geestig
spel spelen.
De depersonalisatie waar
drs. Adam Beek zich met ple
zier aan overgeeft, heeft, zoals
dat hoort in een goede ro
man, ook gevolgen voor de
vorm. De laatste lach is een
smeltkroes van genres en
subgenres. Het bevat de vrij
wel volledige tekst van een
middeleeuwse klucht, een
hoofdstuk uit een dissertatie
over de poëzie van Willem
Frederik I Iermans, Piet Grijs
achtige opsommingen en tal
loze verwijzingen naar Her
man Gorter, Emants, Multa-
tuli, Dante, HaverSchmidt,
Kom rij en Karei ende Elegast.
Voor Adam Beek is litera
tuur plagiaat. Oorspronkelijk
zijn is een onmogelijke opga
ve. Vandaar dat hij als een
man van zijn tijd en postmo
dernist, ongegeneerd alles bij
elkaar graait wat literair maar
voorhanden is. Want zei Saul
van Messel, zijn geschiede
nisleraar op het Haarlemse
Coornhertlyceum al niet: 'Als
je van één overschrijft is 't
plagiaat, als je van twee over
schrijft is T een preek, en als
je van drie overschrijft is 't
een dissertatie.'?
Cruciaal is dat hoofdstuk
uit de dissertatie overigens
wel. Adam Beek wil aantonen
dat kenmerkend voor Her
mans' oeuvre het verlangen is
de tijd tot stilstand te bren
gen, 'zonder hem de razende
snelheid te doen verliezen.'
Zoals A.F.Th, van der Heijden
door zijn schrijven in de
breedte probeert het vergan
kelijke te slim af te zijn, zo
zou dat ook het centrale the
ma in het werk van Hermans
zijn. En natuurlijk ook in het
leven van Adam Beek zelf.
Uit het mozaïek van genres
en personages maak ik in ie
der geval op dat Adam Beek
een ontslagen leraar is die,
daartoe in staat gesteld door
het vermogen van Elvira, zijn
tweede vrouw, zijn dagen vult
met zijn dissertatie en met
het beoordelen van ma
nuscripten van aankomende
literatoren. Hij ontvreemdt
zo'n manuscript, vereenzel
vigt zich met auteur èn
hoofdpersoon en wordt ook
beiden. Zoals hij ook een ad
ministratief medewerker van
zijn school is, een scholier,
een bijzonder geestig en eru
diet cafébezoeker, een gevan
gene en de moordenaar van
zijn aanbeden vrouw. Hij ei
gent zich alles en iedereen toe
en weet tenslotte niet meer
waar hij zelf ophoudt en een
ander begint. Wat overblijft is
een man die door iemand ge
dacht wordt. Wat hij verliest
is het gevoel samen te vallen
met zichzelf. Niet voor niets
gaat zijn laatste lach over in
een verwoestend braken.
Hoe amusant deze roman
ook is, toch blijf je als lezer
met lege handen achter. De
som van alle verwarrende ge
nres en personages levert
weinig extra's op. Het van-
oud-en-nieuw-Van-alles-wat
leidt niet tot een nieuw in
zicht, zelfs niet tot een nieuw
genre. Hoewel een opsom
ming van. een kleine honderd
oude en nieuwe namen voor
het mannelijk geslachtsdeel
natuurlijk nooit weg is.
LITERATUUR •RECENSIE
BERRIT DE LANGE/GPD
Rudie Kagie - Marco, de zanger, zijn lied en zijn leven. Uitgeverij
Jan Mets, prijs: 19.90.
Simon Carmiggelt, Toon Hermans, Karei Appel,
Wim Sonneveld, Mary Dresselhuys, Bert Haans
tra en... Marco Borsato. Nederlands populairste
zanger maakt grote kans zich in toekomst onder
dit rijtje 'onaantastbare kunstenaars' te scharen,
meent journalist Rudie Kagie. 'Nederland snakt
naar minstens één nieuwe jonge God die hen kan
opvolgen', schrijft Kagie in zijn boek Marco! De
zanger, zijn lied en zijn leven.
Een fenomeen als Marco Borsato is volgens Ru
die Kagie, redacteur van het weekblad Vrij Neder
land, uniek in de Nederlandse geschiedenis. Zijn
boekje Marco! behandelt vooral de ondertitels 'de
zanger' en 'zijn lied'. 'Zijn leven' is tot dusver
minder sensationeel. Iedereen weet inmiddels
wel dat Borsato werd geboren uit een Italiaanse
vader en een Nederlandse moeder, hij zich be
kwaamde in de kunst van het koken en dat hij
doorbrak als winnaar van Henny Huismans
Soundmix Show.
Borsato staat voor gevoelige liedjes, niet voor
een uitgesproken mening of een heldere visie op
de maatschappij. Juist dat maakt hem tot een bij
na onomstreden publiekslieveling, meent Kagie.
„Als het alleen om zijn muziek te doen was, had
ik dit boek waarschijnlijk niet geschreven. Het
gaat juist om het fenomeen, het verklaren van de
pure magie."
Kagie sprak de artiest één keer persoonlijk,
voor een reportage die in maart in Vrij Nederland
verscheen. Voor het boek putte hij vooral uit tijd
schriften en kranten, van Hitkrant tot Oor, van
Het Noordhollands Dagblad tot De Volkskrant.
Hoewel hij - zoals een biograaf betaamt - niet na
laat een kritische noot bij 'het fenomeen' te
plaatsen, laat Kagie zich nogal eens meeslepen in
bijna blinde bewondering voor zijn onderwerp.
Passages als 'Is het geen sprookje?'of 'Nederland
houdt van Borsato en Borsato houdt meer van
Nederland dan van Italië' gaan tijdens de flinke
binnenlandse treinreis die het boekje duurt, irri
teren.
De passage over Borsato's gedwongen imago
wisseling is het aardigst. Nadat Borsato als Billy
Vera de Soundmix Show won, trad hij op in de
kleinere zalen, met Italiaans repertoire en gesto
ken in frivole showpakken. De zanger hield lange
tijd koppig vast aan dat imago. Zijn platenmaat
schappij wilde echter alleen met hem verder als
hij Nederlandstalig zou gaan zingen en zich zou
onderwerpen aan een uitgekiend 'masterplan'.
Hoewel 'Borsato's wereld instortte', pastel
rigoureus aan. De meedeiner De meeste
zijn bedrog bracht hem vervolgens de stat 4
superster, met als (voorlopige) apotheose
bum De Waarheid en zijn Ahoy'-concertea
Borsato is inmiddels de nationale aanb
nabij, meent Kagie. „De volgende stap
ciaal", zo vult hij aan. „Het groepje kunst
dat elke controverse voorbij is en over
mand een kwaad woord wil horen, is mat 7
klein. Zijn volgende album is belangrijk,
ook de mate waarin hij zich overgeeft
commercie. Zijn deal met Smiths Chips g
ver. Als die invloed van de commercie tt
vormen gaat aannemen, zie ik het somb
Wellicht had Kagie daarom beter even I
wachten op de volgende zet van het idool,
juist nu alles met de naam Marco Borsa
muntend verkoopt.
Na tien jaar nieuw werk Marga Minco: Nagelaten dagen
Marga Minco verstaat de kunst van het weglaten als geen ander. Haar nieuwe novelle 'Na
gelaten dagen' bewijst dat weer eens. foto archief
Na jaren publiceert Marga
Minco (77) eindelijk weer een
boek. Achter de weinig belo
vende titel Nagelaten dagen
blijkt een meesterlijke novelle
schuil te gaan. Door een aan
eenschakeling van toevallighe
den kwam de schrijfster een al
bum vol kostbare herinnerin
gen op het spoor. Ze had het
aan haar in de oorlog verdwe
nen zuster geschonken.
LITERATUUR» RECENSIE
HANS WARREN/GPD
Marga Minco - 'Nagelaten dagen' Uitgeverij
Bert Bakker, 120 pagina's (gebonden uitgave),
29,90,
Dikke boeken zijn op het ogenblik in
de mode in Nederland. Romans van
drie-, vierhonderd pagina's zijn regel
geworden. Jammer genoeg zijn het
doorgaans boeken waaruit zonder
verlies de helft had kunnen worden
geschrapt. Gelukkig bestaan er ook
nog schrijvers die al het overbodige
weglaten.
Zo iemand is Marga Minco. Al
veertig jaar lang richt ze zich in haar
proza uitsluitend op de onversierde
essentie. Dat geeft haar sobere werk
een grote ontroerende kracht. Zo'n
tijdrovende werkwijze heeft als on
vermijdelijk gevolg dat een auteur
slechts spaarzaam publiceert. De bi
bliografie van Marga Minco is heel
kort, haar oeuvre heb je in een paai-
dagen gelezen. De novelle Het bittere
kruid, waarmee ze detiüteërde, is
een van de meest geliefde boeken uit
onze literatuur. Het is een schande
dat haar werk nog altijd niet met de
P.C. Hooftprijs is bekroond.
Na De val (1983) en het boeken
weekgeschenk van 1986 De glazen
brug was het betrekkelijk stil rond
haar. Nu is Marga Minco echter te
rug en haar nieuwe novelle Nagela
ten dagen behoort tot haar beste
werken. De zelfbeperking is tot het
uiterste doorgevoerd: het verhaal telt
nog geen honderdtwintig pagina's,
maar die zijn stuk voor stuk een ge
beurtenis. Bijna tergend langzaam
geeft ze de gegevens prijs. Medede
lingen die niet strikt noodzakelijk
zijn, blijven achterwege. Ale kolken
de gevoelens die door dit verhaal
stromen zijn strak gekanaliseerd.
Zelfs woorden als oorlog, Duitser,
nazi, jodenvervolging gebruikt zij
niet of nauwelijks. Toch is dit het
thema van het boek, zoals bij vrijwel
al haar andere boeken het geval is.
Haar leven en haar werk zijn diep
getekend door wat er in de jaren
'40/'45 is gebeurd. A haar familie
heeft ze destijds verloren. In april
1943 werden haar vader en moeder
opgepakt. Een jaar eerder was haar
geliefde zuster Bettie gedeporteerd,
kort na haar huwelijk met Hans Rup-
pin. Vijfjaar na de oorlog kreeg Mar
ga Minco bericht dat Bettie al in sep
tember 1942 was omgekomen in
Auschwitz.
De schrijfster is dus een overleven
de, iemand wier hele wereld is stuk
gemaakt, die haar dierbaren èn haar
verleden kwijtraakte. Sindsdien is ze
zoals de meeste anderen die aan
de vernietiging ontkwamen -op
zoek. Op zoek naar een levensteken,
een aanknopingspunt, een souvenir.
Over deze onvoorstelbare gevoelens
heeft ze misschien nooit zo schrij
nend en indringend geschreven als
in deze novelle. Een van de verhaalfi
guren zegt dat alle joden hun leven
lang wachten op iemand die het
overleefd heeft. Het allerschamelste
kan in zo'n geval de allergrootste
waarde hebben. Of zoals Marga Min
co het heel terughoudend formu
leert: 'Misschien verbeelden we ons
aan een voorwerp uit het verleden
iets anders te voélen dan de ronding
van een vaas, de boog van een por
seleinen oor, het koele, ivoren hand
vat van een mes. Er iets anders aan
te herkennen dan waar het attribuut
ooit voor diende. Misschien willen
we ons vasthouden aan een illu
Door een reeks toevallig!
vond Marga Minco enkele jari I
leden een spoor dat
leidde, een reliek van haar
Daarover doet ze in dit aan
dochters Bettie en Jessica opj
gen boek verslag. Want het gc
derdaad om een verslag, zoa 1
bittere kruid 'een kleine ki
was. Het begon allemaal me
verhaal, waarschijnlijk het in
voor het eerst gepubliceerde
dat mijn zuster trouwde. Dat v
kwam onder ogen van een me
in Jeruzalem. Zij herkende nan
details.
Na vergelijking met een
boom die ze ooit gekregen
bleek alles te kloppen. De Ha
het verhaal moest ook de Hai j
de stamboom zijn, de man m
Marga Minco's zuster Bettie vi
trouwd. Via de dame uit Jeru
komt de schrijfster in contac
Eva Ruppin, een zuster van Ha
de oorlog overleefde. Ze gaat E
zoeken in California. De vrouv
allerlei foto's en een album da
ga ooit aan haar zuster het
schonken. Op de eerste bla
staat vermeld: 'Aan Bettie, He
ringsflitsen uit onze Jeugd.
Trouwdag, 5 mei 1942.' En
laatste pagina had zij destijt
schreven: 'Wees Gelukkig'
Het verhaal is mooi, maar nc
mooier is de manier waaro
wordt verteld. Dit is proza vi
zeldzame allure, van een gra
bedwongen heftigheid. Let ee
die afgewogen, precieze stij
Marga Minco. Kijk eens hoe ki
haar alinea's verdeelt. Zie eei-,
een maximaal effect ze met ha
nimale zinnen weet te bei
Koele en tegelijk huiveringwek
zinnen als: 'Ik verliet mijn
bleekte mijn haar.' Acht wo
kunnen méér zeggen dan acht
romans. Het ligt er maar aan
schrijft.
Tomas Ross' visie op de Bijlmerramp
Arend van Dam, auteur van 'De Tsaar van Kattenburg':
THRILLER «RECENSIE
PETER KUIJT/GPD
ruis Ross - De vlucht van de 4de okto-
Uit!>cverij De Fontein, 223 pag., prijs
29,90.
Thrillerauteur Tomas Ross mag
zich in zijn boeken met overga
ve verdiepen in nog onverwerk
te, traumatische (historische)
gebeurtenissen. Zo beschreef de
tweevoudig Gouden Strop-win
naar in zijn vorig jaar bekroon
de Koerier voor Sarajevo over
het Dutchbat-debacle waarom
de beroemde filmrolletjes over
de val van Srebrenica waren
'mislukt' en verklaarde hij in De
broederschap enkele merkwaar
dige gebeurtenissen die vooraf
gingen aan de pijnlijk verlopen
verzelfstandiging van Neder
lands-Indië. In zijn deze week
verschenen De vlucht van de
drie oktober probeert Ross zijn
'faction-techniek' een com
binatie van fictie en feiten uit
op de Bijlmerramp, vijf jaar ge
leden.
De ramp met de Boeing 747-
200 van El Al, die zich op de
eerste zondag in oktober '92
boorde in de fiatgebouwen
Groeneveen en Kruitberg in de
Bijlmermeer en waarbij 43 do
den vielen, leidt nog immer tot
beroering. Zo hebben vijf jaar
nadien meer dan honderd na
bestaanden en hulpverleners
last van psychische problemen,
als gevolg van gebrekkige na
zorg. Ook melden mensen nog
steeds fysieke klachten, die te
maken zouden hebben met
blootstelling aan uranium. En
dan doen natuurlijk nog de ge
ruchten de ronde over de mys
terieuze lading die het ramptoe
stel zou hebben vervoerd.
Vanzelfsprekend gaat Ross op
zijn eigen wijze in op het ge
heimzinnige 'par avion'-vracht-
je, maar niet voordat hij ken
baar heeft gemaakt dat de ramp
een schakel is in een wereldwij
de zaak met hoofdrollen voor
de CIA, de BVD en Desi Bouter-
se, de kennelijk onschendbare
Surinaamse Adviseur van Staat.
Net als in De Broederschap en
Koerier voor Sarajevo weeft Ross
in De vlucht van de 4de oktober
een ingewikkeld patroon van
verhaallijnen. De weduwe van
de Amerikaanse diplomaat Ja
mes Bradey ontvangt in oktober
'97 een anonieme brief waarin
wordt gemeld dat haar man op
die rampzalige oktoberavond in
'92 niet om het leven is geko
men bij een auto-ongeluk bij
Wassenaar, zoals de officiële le
zing wil. Tegelijkertijd consta
teert een Nederlandse arts in
Paramaribo ontzet dat een jon
ge patiënt is overleden aan de
gevolgen van radioacüeve be
smetting die hij vijf jaar eerder
moet hebben opgelopen. De
jongen was destijds oogge
tuige van de dood van zijn
familie in de flat Kruitberg.
En een BVD-agent moet de
kwalijke gevolgen van een
bekentenis die een collega
op zijn sterfbed heeft ge
daan tot het minimum
zien te beperken.
Het is Ross in deze
thriller niet alleen te
doen om de ware toe
dracht van de Bijl
merramp te onthul
len. Meer nog wil hij
de lezer overtuigen
van zijn visie op de
tweeslachtige hou
ding van Neder
land ten opzichte
van 'Baas' Desi
Bouterse. Dat
'De Bevel' afge
lopen zomer
frank en vooral 1
vrij in Brazilië
kon rondwan
delen terwijl er
hem een internationaal arresta
tiebevel was uitgevaardigd, is
volgens de auteur terug te voe
ren op een gebeurtenis begin
jaren '80 (nee, niet de decem
bermoorden...). Op dit punt
verkeert de lezer met meer dan
gemiddelde kennis van en inte
resse in de Surinaamse politiek
overigens in een bevoorrechte
positie.
Vervolgens ontvouwt Ross
wel meer, soms vergezochte
tegen
(complot)theorieën. Zo zou vol
gens hem Clinton geen presi
dent zijn geworden, als bekend
werd wat de lading van het El
A-toestel was. Het levert even
wel een intrigerend verhaal op,
ook al vindt het zijn oorsprong
in een verschrikkelijke gebeur
tenis. De Bijlmerramp zelf
beschrijft Ross op een indruk
wekkende wijze en zowel de
uiteindelijk explosieve sfeer
in Den Haag-West als de Suri
naamse jungle, zet hij fraai
neer. Ross is weer in zijn ele
ment.
JEUGDBOEKEN INTERVIEW
JAN-HENDRIK BAKKER/GPD
Arend van Dam - Peter de Grote, de Tsaar
van Kattenburg Uitgeverij Sjaloom, prijs
24,90.
Aend van Dam heeft ve
le soorten boeken ge
schreven, maar een grie
zelauteur zal hij nooit wor
den. Hij heeft een stevige
afkeer van het genre. „Moet
je zien", zegt hij, demonstra
tief bladerend in een aanbie
dingsfolder van een willekeu
rige uitgeverij. „Mes in Je Rug.
En dat is dan een kinderboek!"
Over Paul van Loon, (griezel-
auteur van het Kinderboeken
weekgeschenk 1997, is hij ook
aan de cynische kant. „Die man
schrijft toch steeds weer hetzelf
de. Met zijn eeuwige zonnebril.
As hij dat ding afzet, herkent
niemand hem meer."
Het is duidelijk dat Aend van
Dam zich met andere zaken be
zig houdt binnen de jeugdlitera
tuur. Hij schrijft historische
boeken voor jongeren. Peter de
Grote, de Tsaar van Kattenburg
is de tweede titel in een lange
reeks die hij zich voorgenomen
heeft te maken. Eerder schreef
hij, geïnspireerd door de film
van Bertolucci, een boekje over
Poe'ï, het kindkeizertje van Chi-
ta.
Inmiddels heeft hij zichzelf
een ambitieus programma
voorgeschreven, samengesteld
uit het menu dat Jaap en Annie
Romein ons hebben nagelaten
in Erflaters van Onze Bescha
ving en De Lage Landen bij de
Zee. Op de agenda staan onder
meer boeken over Michiel de
Ridjter, Willem van Oranje,
Hugo de Groot, Erasmus en an
dere erflaters van de vaderland
se beschaving. Dat is een flinke
ambitie voor iemand die graag
werkjes schrijft als Een Beetje
Zwanger (over vader worden)
en soortgelijke cadeauboekjes.
„Eigenlijk vind ik mijzelf ook
helemaal niet de aangewezen fi
guur om dit te doen. Maar zo
lang de historici en collega-kin
derboekenschrijvers het laten
liggen, doe ik het maar."
Nieuwsgierigheid
Peter de Grote, de Tsaar van
Kattenburg had natuurlijk moe
ten verschijnen tijdens de re
cente manifestatie rond de Rus
sische leider. Om de een of an
dere reden 'aan mij heeft het
niet gelegen, ik had het allang
klaar' ligt het er nu pas. Een
roman over de vriendschap tus
sen de 25-jarige en boomlange
tsaar, die op een Ansterdamse
werf ervaring komt opdoen als
scheepstimmerman, en een ar
me Hollandse krullenjongen. In
de tijdmachine terug naar his
torische gebeurtenissen uit de
zeventiende eeuw.
„Peter de Grote fascineerde
mij", vertelt de schrijver. „Ik
hou van helden. Er is mij verze
kerd dat deze Peter helemaal
niet zo'n lieverdje was. De vele
onthoofdingen, de dood van
zijn zoon die hij op zijn geweten
schijnt te hebben Maar ik zie
in hem vooral het symbool van
de ultieme nieuwsgierigheid en
de wens, alles zelf te doen. Hij
had bovendien wel degelijk een
idealistische drijfveer. Hij wilde
dat enorme land van hem uit de
modder helpen. Bovendien is
het adembenemend je te reali
seren dat het maar een haar
had gescheeld of in Rusland
spraken ze nu Nederlands."
