Spanning rond Poolse stembus
TT
De partijen
Willem de Laatste
131
ZATERDAG 20 SEPTEMBER 1997
Westen ongerust over de koers
Dit weekeinde (zondag), mogen 28 miljoen
Polen voor de derde keer na de omwenteling van
'89 naar de stembus om een nieuwe Eerste en
Tweede Kamer (Sejm) te kiezen. De
legendarische vakbond Solidariteit, een paar
jaar geleden met zijn vroegere leider Lech
Walesa van het politieke toneel verdwenen, is
bezig aan een even opmerkelijke als omstreden
come-back. De verwachting is dat zij 20 tot 30
procen t van de stemmen krijgt. Het Westen kijkt
gespannen toe.
et kan verkeren. Zestien
I jaar geleden stelde 'Het
vrije Westen' zich pal ach
ter Lech Walesa en zijn Solidariteit. De
vakbond stond voor alles wat onder het
communisme verboden was en het
Westen steunde dat maar al te graag.
Anno 1997 lijken de rollen omgekeerd.
Hetzelfde Westen prijst het econo
misch beleid van de huidige ex-commu
nistische regering van sociaal-democra
ten (SLD) en boeren (PSL) en heeft zo
z'n twijfels over het beleid van het nieu
we Solidariteit. Polen ligt goed op koers,
zegt 'Brussel', en de angst bestaat dat
een andere, rechtse regering een stap te
rug is en de noodzakelijke aanpassing
van Polen aan het westerse model zal
vertragen.
De Polen zelf denken daar anders
over. Uit opiniepeilingen blijkt dat tus
sen de 20 en 30% van de kiezers op Soli
dariteit zal stemmen. Ter verduidelij
king: de vakbond Solidariteit zelf doet
niet mee aan de verkiezingen, maar de
vorig jaar opgerichte alliantie AWS, vrij
vertaald 'Verkiezings Campagne Solida
riteit'. Populaire leider van AWS is Mari
an Zakrzewski, de 47-jarige voorzitter
van de vakbond. Onder de paraplu van
AWS hebben zich zo'n dertig kleine,
meest rechts-conservatieve groeperin
gen verenigd. En al zijn de onderlinge
verschillen legio, ze hebben in ieder ge
val een paar dingen gemeen: patriotis
me, anti-communisme en christelijke
(lees: katholieke) normen en waarden.
De wederopstanding van Solidariteit
komt niet helemaal als een verrassing.
Bij de parlementsverkiezingen in 1993
was 'rechts' verdeeld waardoor 25 pro
cent van de stemmen verloren ging om-
Afgezien van regionale splin
ters doen tien landelijke partij
en een gooi naar de macht in
de Sejm (460 zetels) en Senaat
(100 zetels). De belangrijkste
zes:
Huidige coalitie:
1. SLD, de tot sociaal-demo
craten omgevormde commu
nisten onder leiding van pre
mier Cimoszewicz. Nu 168 ze
tels.
2. PSL, de boerenpartij, even
eens oud-communisten, onder
leiding van ex-premier Pawlak.
127 Zetels.
Belangrijkste oppositiepartij
en:
3. UW, Unie van Vrijheid, cen
trumpartij met vooraanstaan
de ex-leden van Solidariteit,
onder leiding van oud-minis
ter Balcerowicz. 72 Zetels.
4. UP, Arbieds Unie, sociaal
democraten, onder leiding van
Bugaj, 33 zetels.
(De rest van de zetels wordt
bezet door afvalligen, kleine
partijen en regionale vertegen
woordigers).
De twee voornaamste nieuwe
partijen zijn:
5. AWS, Verkiezings Campag
ne Solidariteit, centrumrechts,
onder leiding van Krzaklewski
en
6. ROP, Beweging voor de We
dergeboorte van Polen, ultra
rechts, onder leiding van ex-
premier Olszewski, die bij de
vorige parlementsverkiezingen
in '93 de kiesdrempel niet
haalde.
dat die partijen niet de kiesdrempel
haalden (waaronder Solidariteit zelf)).
Om herhaling te voorkomen sloeg men
nu de handen ineen. Het percentage in
de polls komt aardig overeen met de
'verloren procenten' uit 1993. ,,Het is
oude steun", bagatelliseert SLD-leider
en oud-premier Jozef Oleksy dan ook.
Oleksy moest vorig jaar opstappen toen
hij door het Walesa-kamp werd beschul
digd in de jaren '80 voor de Russen te
hebben gespioneerd. Tot grote woede
van de oppositie kwam het nooit tot een
proces wegens 'gebrek aan bewijs'.
De ex-communistische SLD, ook een
alliantie van zo'n dertig kleine partijen,
denkt eveneens rond de 30% van de
stemmen te verwerven, waarmee Polen
in twee grote politieke kampen lijkt te
worden verdeeld. Zakrzewski heeft al
aangekondigd van AWS een echte poli
tieke partij te maken en zich bij de Eu
ropese Christen-Democraten aan te
sluiten zoals de ex-communisten nu al
lid zijn van de Socialistische Internatio
nale.
'Misverstanden'
,,Het huidige Solidariteit is niet meer
wat het zestien jaar geleden was", zegt
Sergiusz Kowalski, socioloog op het In
stituut voor Politieke Studies. „Toen was
Solidariteit niet alleen maar een vak
bond, het was een grote beweging met
tien miljoen leden, een open forum, en
juist a-politiek. Solidariteit heeft belang
rijke leiders opgeleverd. Maar zij hadden
geen belangstelling voor het vakbonds
werk, ze richtten eigen partijen op en
gingen de politiek in. Je ziet dan ook dat
Solidariteit na 1989 geen echt grote per
soonlijkheden meer heeft voortge
bracht."
Ryszard Bugaj, leider van de Arbeids
Unie CUP), wijt de steun voor AWS niet
zozeer aan hun programma of uitste
kende leiders als wel aan „Een golf van
reacties op de huidige situatie waarin de
ex-commuriisten aan de macht zijn.
Daarbij mag je niet uit het oog verliezen
dat nu, ruim acht jaar nadat het com
munistische bewind verdween, nog
steeds zo'n 30% van de Polen vindt dat
het communisme meer voor- dan nade
len biedt."
Volgens 'Solidariteit' berust de argwa
nende houding van het Westen jegens
hen op opportunisme. „In 1993 voorza
gen de westerse economen voor Polen
een grote catastrofe. Achteraf zijn ze. blij
dat dat scenario niet uit kwam. En dus
zetten ze nu grote vraagtekens bij óns
beleid. Die angst is geheel en al geba
seerd op misverstanden", aldus een
woordvoerder.
Misverstanden waar AWS zelf debet
aan is. UW-fractievoorzitter Bronislaw
Geremek, in 1995 presidentskandidaat,
zegt niet te weten met welke AWS hij
van doen heeft. „Er circuleren diverse
verschillende programma's. Ik weet niet
waarop ik mij moet baseren. Duidelijk is
wel dat AWS beslist niet anti-Europees
is."
De UW, Unie van Vrijheid', wordt ook
wel de 'Partij van de ex'en' genoemd
omdat veel prominente leiders als oud
premiers Mazowiecki en Suchocka, en
oud-ministers als Balcerowicz (bekend
van zijn shock-therapie om de econo
mie te hervormen) en Kuron er lid van
zijn. Allemaal afkomstig bovendien uit
Solidariteit. Geremek steunt weliswaar
het economisch beleid van de ex-com
munisten, maar verwerpt hun politieke
gedrag. „Het democratische gehalte van
de SLD baart ons grote zorgen. Ze hou
den de vroegere nomenklatura
(communistische bureaucratie - red) in
stand."
Beschuldigingen
Waarmee een belangrijk thema in deze
verkiezingscampagne is aangeroerd: de
beschuldigingen (van rechts) dat oud
communisten de mooie baantjes heb
ben ingepikt, dat de opbrengst uit priva
tiseringen in de eigen zakken terecht
kwam, dat op het platteland alleen ex-
commu's eigenaar van landbouwgrond
werden, dat communistische leiders van
staatsbedrijven mochten blijven zitten,
enzovoorts. En, het gaat in een moeite
door, dat de ex-commu's 'de katholieke
achtergrond van de Polen verlooche
nen'.
Op een campagne-zuil in Warschau wordt een poster geplakt van Bronislaw Komorowski, kandidaat van 'het nieuwe Solidariteit', AWS. „Dat
Europa zegt dat het goed gaat", zo stelt Komorowski, „is geen bewijs dat het ook klopt. De huidige regering heeft verzuimd diverse zaken gron
dig aan te pakken."
FOTO REUTERS PAWEL KOPCZYNSKI
Met name AWS-leider Marian Zakr
zewski laat geen gelegenheid onbenut
de anti-communistische gevoelens aan
te wakkeren. Hij hoopt op het Calimero-
effect: zij zijn slecht en wij zijn goed.
Daarbij krijgt hij onvoorwaardelijke
steun van de bekende communistenha
ter en ex-premier Jan Olszewski met
diens ultra-conservatieve partij ROP
(Beweging voor de Wedergeboorte van
Polen).
ROP wordt wel vergeleken met het
Franse Front National van Le Pen, ge
voed door uitspraken als 'We moeten
ogenblikkelijk ophouden het Poolse erf
goed aan het buitenland te verkwanse
len'. Onder het mom 'Polen voor de Po
len' richt de ROP zich op kleine zelfstan
digen en middenstanders die onder het
geweld van buitenlandse investeerders
dreigen te bezwijken. AWS en ROP bon
den dit voorjaar tevergeefs eendrachtig
de strijd aan tegen de nieuwe grondwet,
onder meer omdat daarin een veroorde
ling van het communistisch tijdperk
ontbrak. Uiteindelijk stemde 57% van de
Polen voor de nieuwe wet bij een overi
gens matige opkomst van 40%.
SLD-voorman Iwinski begrijpt de kri
tiek wel: „Het is waar dat sommige oud
communisten hoge posities hebben ge
kregen, maar dat kon alleen als ze had
den aangetoond bekwaam te zijn en be
reid waren onze beginselen te onder
schrijven. Voor het overige hebben wij
niks gemeen met de communisten van
vroeger. Polen kent een vrije markteco
nomie, daarin past niet het heeld van
'oude kameraden'. Alleen voor slimme
kerels is er plaats."
J. van Oost, directeur van Philips-Po-
len en voorzitter van de recent opgerich
te Nederlands-Poolse Kamer van Koop
handel geeft de zittende regering „onder
de huidige omstandigheden een vol
doende. Er is stabiliteit gekomen, rust en
vertrouwen." Niettemin zegt ook Van
Oost dat Polen voor gigantische proble
men staat. „Welke regering dan ook
krijgt het moeilijk."
„Ja", pareert Bronislaw Komorowski
van AWS, „dat Europa zegt dat het goed
gaat, is geen bewijs dat het ook klopt. De
huidige regering heeft verzuimd diverse
zaken grondig aan te pakken. De hervor
mingen die indertijd door Solidariteit
zijn begonnen, zijn niet zijn voortgezet.
En ja, natuurlijk, als je niets doet, blijft
het rustig."
De oppositiepartijen wijzen op de vele
zaken die zijn blijven liggen: herziening
van het pensioensysteem, herstructure
ring van het onderwijs (slechts 7% van
de Polen volgt een hogere opleiding), re
organisatie en financiële gezondmaking
van de gezondheidszorg (een aantal zie
kenhuizen was failliet gegaan als de re
gering niet - net voor de verkiezingen -
de schulden had overgenomen), aan
passen van het belastingstelsel en het
verlagen van de sociale lasten voor het
bedrijfsleven (nu bijna 50%).
Grote achterstanden
Volgens SLD-leider Jozef Oleksy is de
balans echter positief. „Vergeet niet dat
er de afgelopen vier jaar een miljoen ba-
nen zijn bijgekomen. In '93 waren er
7.700 stakingen, nu 23. Maar ik geef toe:
niet alles is opgelost. De sociale zeker
heid is inderdaad achtergebleven bij de
economische groei. Ideeën zijn er wel,
maar ze zijn blijven steken in de bureau
cratie, in de discussie. We moeten er
straks dus in versneld tempo tegenaan."
Het lijkt erop dat de ex-communisten
zich de kritiek van de oppositie hebben
aangetrokken. Want alle partijen zijn het
er over eens dat Polen de komende jaren
miljarden guldens moet investeren in bij
voorbeeld de infra-structuur: telefoon,
autosnelwegen (nu slechts zo'n 600 kilo
meter) en modernisering van de havens.
Maar ook de verlieslijdende mijnbouw
moet worden gesaneerd, de scheeps
bouw is achtergebleven, evenals de pe-
tro-chemische industrie. Reorganisaties
zijn dringend nodig waarbij vele duizen
den banen op het spel staan, sociale on
rust zullen veroorzaken en de nieuwe re
gering zal noodzaken vervangende
werkgelegenheid te scheppen.
Rechts wijst er fijntjes op dat de finan-
cieel-economische situatie er niet beter
op is geworden. De handelsbalans kent
een negatief saldo van 12%: Polen im
porteert meer dan het exporteert. Eco
nomen menen dat Polen de munt, de
zloty, moet devalueren om het tekort te
elimineren. Maar daarmee wordt een
ander belangrijk punt in de verkiezings
programma's weer onmogelijk: de infla
tie van nu 13% terugbrengen tot Euro
pees niveau, dus minimaal tot de helft.
Probleem apart is de nauwelijks ge
moderniseerde landbouw, waar nog
steeds 27% van de bevolking financieel
afhankelijk van is. Hier speelt een gevoe
lig historisch sentiment. De Poolse boer
heeft vijftig jaar het communistisch be
wind weten te weerstaan door niet te
bezwijken voor de kolchoz, het coöpera
tieve boerenbedrijf. Het zijn derhalve
kleinschalige privé-ondernemingen ge
bleven, vaak niet veel groter dan zeven
hectare. Moet dit nu alsnog worden op
gegeven vQor 'Europa'?
Vraag
Mocht 'Solidariteit' in de regering ko
men dan staat Marian Zakrzewski voor
de vraag wat te doen: premier worden of
leider van AWS (en Solidariteit) blijven.
Zakrzewski, vakbondsvoorzitter vanaf
1991 als opvolger van Lech Walesa toen
deze president werd, laat in interviews
weten voorzitter te willen blijven. „An
ders ontstaat binnen AWS een strijd om
de macht. Ik ben de enig bindende fac
tor." Een vrees die niet geheel onge
grond lijkt, afgaande op uitspraken van
Walesa, die, toen hij zich aansloot bij
AWS, direct aansprak maakte op het
voorzitterschap: „Er kan historisch ge
zien maar één man leider zijn", zei hij.
Maar Walesa's vroegere vrienden en
partijgenoten vegen diens ambities van
tafel. „Zijn rol is uitgespeeld, hij heeft al
le politieke krediet verloren", verwoordt
Bugaj de gevoelens. Ook dat lag zestien
jaar geleden totaal anders.
Een echte monarchist ben ik niet.
Meer een (be)rustende Republikein.
Mijn soort roert zich in Nederland
niet of nauwelijks, omdat ze op non-
actief zijn gesteld door Beatrix.
Een koningin die zich zo professio
neel van haar taak kwijt en overtuigt
als symbool boven de partijen, is de
beste reclame voor het verschijnsel
koningshuis.
Koningshuizen zijn, als je er louter ratio
neel naar kijkt, ondemocratische con
structies uit het verleden, ze zouden in deze
tijd niet meer opnieuw worden uitgevonden.
Het verschijnsel 'erfopvolging' is in de prak
tijk bovendien zo gekunsteld, dat het voort
durend vraagt om moeilijkheden.
Niet alleen omdat de eerstgeborene per defi
nitie de troonopvolger is, hij of zij dient ver
volgens zelf ook weer voor wettige nazaten te
zorgen. Dus moet er getrouwd worden, het
geen een acceptabele huwelijkskandidaat
vergt, met rijksgoedkeuring.
De kandidaat moet 'hoogstaand' zijn, zowel
qua afstamming als mens. Daarmee is im
mers de voorbeeldfunctie van het konings
huis gediend, evenals de zweem van magie
en mystiek die erom heen hangt. Aan de af
stamming van de huwelijkskandidaat kan te
genwoordig wel getornd worden, maar als
mens behoort hij of zij een smetteloze repu
tatie te hebben en in ieder geval een zekere
geestelijke adel. Haar of zijn toegevoegde
waarde moet immers de positie van de toe
komstige koning of koningin als geestelijke
gids versterken.
Wat de partners van troonopvolgers kun
nen aanrichten, is overtuigend aange
toond door Lady Di. Hoewel ze in het Engelse
koningshuis een spoor van vernielingen heeft
aangericht en verslaafd was aan publieke
aandacht, glamour en rijkdom, gaat zij nu de
geschiedenis in als de onschuld die eerst fi
guurlijk door de kilte van de Windsors is ver
moord en vervolgens letterlijk door de foto
grafen van de roddelpers.
Terwijl het juist de roddelpers is geweest die
tot haar larmoyante luister heeft bijgedragen.
Daardoor leeft zij nu voort als mystieke roos,
moeder van smarten en troosteres van be
droefden, archetypen die ook aan de Mariafi-
guur in de rk-kerk ten grondslag liggen, Dia
na als de grote wereldmoeder met haar heili
ge zoon William: nut en noodzaak van gods
diensten mogen dan betwijfeld worden, maar
schaf ze af en de wereld legt bloemen bij en
brandt kaarsjes voor nieuwe heiligen.
Zou het anders gegaan zijn als de serieuze
media zich van meet af aan meer hadden be
ziggehouden met kritische, opiniërende be
richtgeving over het doen en laten van de
Windsors?
Wat zijn de parallellen voor de Nederland
se situatie? Elsbeth Etty citeerde in NRC-
Handelsblad prof. Harry van Wijnen die zich
eerder dit jaar in zijn inaugurele rede op het
standpunt stelde: 'De taak van de pers is niet
de monarchie te beschermen noch de on
schendbaarheid des konings te ontzien'.
Van Wijnen noemde de Kamer 'preuts' als
het om de monarchie gaat, 'maar de pers is
preutser dan preuts'. Want die pers loopt aan
de leidraad van de RVD, een strak tuigje, het
geen overigens de uitdrukkelijke wens is van
ons koningshuis.
Verantwoordelijk daarvoor is koningin-re
gentes Emma. Zij zorgde ervoor dat er geen J
Willem de Laatste was. Haar strategie voor de
monarchie nieuwe stijl was gebaseerd op
twee pijlers: nadrukkelijk geregisseerde pu
blieke zichtbaarheid van dat koningshuis met
ceremonieel vertoon en nadrukkelijk geplan
de afstand. Ons koningshuis houdt nog
steeds aan deze strategie vast. Het wenst uit
sluitend zichtbaar te zijn, als het haar uil
komt, en bovendien die zichtbaarheid zelf te
regisseren.
Daarvan is het interview van Paul Witte-
man met prins Willem- Alexander een
mooi voorbeeld. Die strategie maakt tegelij
kertijd duidelijk hoe moeilijk het is voor de
serieuze pers om opiniërend over ons ko
ningshuis te schrijven of in te gaan op ge
ruchten die door het koningshuis zelf, van
wege de strategie van nadrukkelijk geplande
afstand en onzichtbaarheid, worden p/it-
Tegelijkertijd geeft deze gang van zaken vrij
spel aan de roddelbladen, die nauwelijks te-
gengas krijgen. En die roddelbladen laten een
Emily zien die voortdurend breed lacht naar
de fotografen, die ervoor zorgen dat ze 'in the
picture' blijft. In de begeleidende teksten
wordt koningin Beatrix steeds meer afge
schilderd als de kille koningin en de domi
nante moeder die haar zoon verhindert 'een
gewoon meisje' te trouwen. En het volk, aan-
gewezen voor de informatie over het ko
ningshuis op de roddelbladen, raakt steeds
meer op de hand van Emily, dit vermeende
slachtoffer van de Huis ten Boschcultuur.
Eén ding is in ieder geval duidelijk. I )e stra-
tegie van geplande onzichtbaarheid die
het koningshuis huldigt en door de serieuze J
pers slaafs wordt gevolgd, werkt niet meer.
Een andere strategie lijkt, honderd jaar na
Emma, van cruciaal belang voor het voorthe
staan van het koningshuis. Republikeinen zal J
dat een zorg zijn. Van hen mag Willem de
Vierde alsnog Willem de Laatste worden.
HELEEN CRUL
