Kopje-onder op het droge
Tweede ronde in strijd tegen kinderleukemie
Wetenschap Techniek
DONDERDAG 12 JUNI 1997
Astronomen hebben een mini-planeet ontdekt waardoor het beeld wat wij
van ons zonnestelstel hebben wel eens flink kan gaan veranderen.
Het hemellichaam 25 keer kleiner dan de aarde is voorlopig 1996TL66
genoemd en wordt beschouwd als het eerste van een nieuwe klasse objecten
in het buitenste zonnestelsel.
Wie met een kano omslaat, moet zien zo
snel mogelijk weer het hoofd boven water
te krijgen. Omslaan doe je gemakkelijk met
zo n ranke boot. Eén verkeerde beweging
kan al maken dat je kopje-onder gaat. Oefe
nen hoe je met kano en al weer in de goede
stand terugkomt is dan ook een van de be
langrijkste onderdelen van het leren ka
noën.
Dat oefenen gebeurt door middel van het
zogeheten eskimoteren: het bewust laten
omslaan van de kano en in een vloeiende
beweging doorrollen tot je aan de andere
kant weer boven komt. Eskimo's beheersen
dat kunstje tot in de perfectie, vandaar de
naam van de techniek.
Kanovaarders die dat eskimoteren willen
oefenen, doen dat doorgaans in het zwem
bad. De techniek is echter vrij moeilijk. Er
varen instructeur en kano-liefhebber Hans
van de Weijgert:Als je eenmaal kopje on
der bent gegaan, dan is er toch altijd even
de worsteling van het geen lucht meer krij
gen. Dat heeft tot gevolg dat de meeste leer
lingen onder water zichzelf niet veel tijd
gunnen om op htm gemak die draaiende
beweging te oefenen. Ze willen zo snel mo
gelijk weer met hun kop boven water. Een
ander probleem is dat zo'n leerling voor de
instructeur niet bereikbaar is als hij onder
water hangt: je kunt hem geen aanwijzin
gen geven."
Om die problemen te kunnen ondervangen
ontwikkelde Van de Weijgert in de afgelo
pen anderhalf jaar samen met zijn collega
Tom Eekhout een eskimoteersimulator: een
apparaat waarmee die om- en doorslaande
kanobeweging op het droge kan worden ge
oefend. De collega's, die beide bij TNO wer
ken, konden daarbij gebruik maken van al
lerlei onderzoek- en meetfaciliteiten van
dat instituut.
De simulator is een buisconstructie waarin
een kajak kantelbaar is opgehangen. Door
middel van allerlei gewichten en instelme-
chanismen kunnen de omstandigheden in
het water perfect worden nagebootst. De
opwaartse druk van het water en van het
zwemvest dat door de kanoer wordt gedra
gen en de bewegingen van de peddel wor
den in het apparaat levensecht gesimu
leerd. Een verkeerde peddelbeweging in het
apparaat wordt dan ook direct afgestraft,
net als dat in het water zou gebeuren.
De Eskimo Star Roller, zoals de simulator is
genoemd, is inmiddels in de handel. Van de
Weijgert en Eekhout denken dat niet alleen
kanoverenigingen en verhuurbedrijven in
teresse voor de rinding zullen hebben,
maar ook recreatiebedrijven en vakantie
parken. De eskimoteersimulator kan im
mers ook als een nieuw soort speeltuig fun
geren. De simulator is ook te huur.
Octrooi hebben de bedenkers voor hun ap
paraat niet aangevraagd, maar wel is het
model beschermd. Binnenkort willen de
beide collega's voor de exploitatie van hun
vinding een bv stichten.
Informatie: Van de Weijger 070-3230.525.
Binnen
planeten:
e steen-werelden
Mercurius
planeten: Massieve gasachtige werelden
jfKit,JuPiter iUranus
Omloopbaan van 1996TLee
Kuipergordel:
Duizenden kleine ijs-ob
jecten fragmenten ovei
gebleven bij de vorming v
het zonnestelsel.
Van tien kinderen die lijden aan acute
lymfatische leukemie (ALL), bij jeugdi
gen de meest voorkomende vorm van
kanker, genezen er tegenwoordig ze
ven. Dat waren er vijfentwintig jaar ge
leden vier minder, aldus de Stichting
Nederlandse Werkgroep Leukemie bij
Kinderen (SNWLK), die dezer dagen
haar zilveren jubileum viert en sinds
haar oprichting in 1972 alle gegevens
over kinderleukemie bijhoudt.
.Als samenwerkingsverband van kin
derartsen is de SNWLK in ons land de
centrale instelling op het gebied van
kinderleukemie, zowel wat onderzoek
als bestrijding betreft. „Omdat er meer
kinderen overleven, krijgen we steeds
vaker te maken met de gevolgen van
de toch heel ingrijpende behandelin
gen. We willen de behandelmethoden
nog verder verfijnen, om deze late ge
volgen zo klein mogelijk te houden",
zegt dr. A. van der Does-van den Berg,
directeur van het Centraal Bureau SN
WLK in Den Haag. „Toch kunnen we al
zeggen dat de genezen kinderen de
zelfde levensverwachting hebben als
hun leeftijdsgenootjes. Ook wijken hun
mogelijkheden voor scholing, oplei
ding en beroepsuitoefening in principe
niet af."
Kinderleukemie - de term geldt voor de
leeftijdsgroep van nul tot en met acht
tien jaar - is een zeldzame ziekte. In
Nederland komen er jaarlijks rond 120
nieuwe gevallen bij. Bij 85 procent
daarvan betreft het de acute lymfati
sche vorm, bij tien tot vijftien procent
het acute myeloide type. Voor leuke
mie bij volwassenen liggen deze cijfers
andersom. Een halve eeuw geleden
stond de geneeskunde nog machteloos
tegenover deze aandoening. Ondanks
behandeling was na een jaar niemand
meer in leven.
Begin jaren zeventig zorgde de Ameri
kaanse kinderarts prof. Donald Pinkel,
de 'nestor van de kinderleukemie'.
voor de grote doorbraak met zijn con
cept van de totale behandeling, be
staande uit chemotherapie en schedel
bestraling. Ook de latere 'onderhouds-
behandeling', die terugkeer van de
ziekte moest voorkomen, hoorde daar
bij. Pinkel ontdekte dat leukemiecellen
niet alleen in het beenmerg zitten,
maar ook in de hersenen van de pa
tiëntjes. Zijn aanpak: eerst het been
merg schoonmaken met kankerrem
mers en vervolgens door bestraling van
de hersenen en het ruggemerg de kan
kercellen daar vernietigen om uitzaai
ing te voorkomen. De onderhoudsbe-
handeling moest afrekenen met de res-
tantjes ontspoorde cellen.
Pinkel bereikte een genezingspercenta
ge van veertig tot 45. Hij vond ook in
Europa navolging en van de ALL-pa-
tienten geneest thans zeventig tot 75
procent. Maar de behandeling volgens
Pinkels methode is zeer zwaar. De be
straling blijkt de hersenen te kunnen
beschadigen.
Mevrouw Van der Does-van den Berg:
„Nederland was in 1984 het eerste land
dat daarom bij de behandeling van
acute leukemie de schedelbestraling
definitief afschafte. We bepaalden ons
voortaan tot de inmiddels sterk verbe
terde chemotherapie en een vervolgbe-
handeling, eveneens met medicijnen,
van minimaal twee jaar. Landen als
Engeland, Amerika en Zweden gingen
d&t na ons ook doen."
In Nederland zijn tot op heden onge
veer 1.700 kinderen volledig of gedeel
telijk genezen van acute leukemie. De
oudste van hen was dertien toen de
ziekte werd geconstateerd. Hij is nu 36.
Van de kinderen die de totale behan
deling ondergingen, dus mét schedel
bestraling, zijn er 392 in leven en gene
zen. De SNWLK ontving van 273 perso
nen uit deze groep gegevens over hun
Tien van de tien kinderen moeten genezen van leukemie, vindt de Stichting Neder
landse Werkgroep Leukemie. foto gpd
dus van acute leukemie. Mooi, maar
het moet tien van de tien worden,
vindt de SNWKL. Dat kan alleen als
kankercellen eerder en beter kunnen
worden ontdekt. Voor de nog in ont
wikkeling zijnde techniek om kanker
cellen te herkennen aan afwijkingen in
hun eiwithulsel, lijkt ontdekking van
één tumorcel op tienduizend normale
cellen de uiterst haalbare grens. Maar
veel meer verwacht men van een dna-
techniek, die door kunstmatige ver
meerdering (polymerase kettingreac
tie) een 'verdunning' van één foute cel
op een miljoen goede cellen aan het
licht zou kunnen brengen.
Er is een Europees project gaande
waarin men vier jaar lang vijfhonderd
kinderen met leukemie volgt. In Ne
derland zijn daar zo'n honderd kinde
ren bij betrokken. Op twintig verschil
lende tijdstippen wordt hen bloed en
beenmerg afgenomen. Als blijkt dat
bloed voor onderzoek volstaat, zijn die
onaangename beenmergpuncties in de
toekomst misschien niet meer nodig.
De eerste resultaten van het Europese
onderzoek worden in oktober bekend-
verdere gezondheidstoestand, mede
met het oog op de mogelijke late gevol
gen van de behandeling.
Van der Does-Van den Berg: „We pik
ten er degenen uit die na de primaire
behandeling genezen waren. Bij 52
procent had de bestraling schade toe
gebracht aan het centrale zenuwstelsel,
wat tot uiting kwam in groeistoornis
sen, vetzucht en hersenstoomissen die
tot leermoeilijkheden leidden. Schedel
bestraling bleek ook de kans op het
krijgen van een tweede vorm van kan
ker te kunnen verhogen."
Chemotherapie heeft eveneens bijwer
kingen, zij het veel minder kwalijke.
Van der Does-Van den Berg:
„Verschijnselen als haaruitval zijn ge
lukkig tijdelijk, maar de behandelde
jongens en meisjes blijven iets kleiner
dan ze hadden kunnen worden en ze
zijn ook wat dikker. De puberteit treedt
bij hen een jaar of twee later in. Aan
wijzingen dat de chemotherapie de
vruchtbaarheid vermindert zijn er tot
dusver niet. Als we afgaan op de ge
boortekaartjes die we de afgelopen ja
ren hebben gekregen, kunnen uit de
kinderen van ex-leukemiepatientjes al
bijna twee elftallen worden samenge
steld".
Zeven van de tien kinderen genezen
Internationaal onderzoek naar de oor
zaak van acute kinderleukemie heeft
tot nu toe geen aanwijzingen opgele
verd dat er risicofactoren van buiten in
het spel zijn, zoals electromagnetische
straling, milieuvervuiling of infecties.
Zulke factoren zouden tot pieken moe
ten leiden, maar het voorkomen van de
ziekte vertoont bij kinderen in geïn
dustrialiseerde landen weinig variatie.
Laboratoriumonderzoek duidt eerder
in de richting van toevallige mutaties
in het genetisch materiaal van been
mergcellen. Deze cellen delen zich zeer
snel en daarbij kan wel eens iets mis
gaan.
OPGAVE
OPLOSSING
CRYPTOGRAM
Horizontaal:
1Spaanse vorm voor Turks be
velhebber (6); 4. Die vogel stamt
van een rotsgier af (8); 6. Doe
het kort als je dat wilt zeggen!
(3): 7. Een van de Engelsen is
lastig voor een reus (3): 9. Geen
open baar toilet (7); 11Zie je
mets voor het raam? (5).
Verticaal:
1Het einddoel van een ruimte
wandeling (4); 2. Dier met het
grootste deel (5); 3. Het loon
waarmee het gezag ontzet wordt
(4); 5. Het vaartuig komt weer
aan het land (6); 6. Eierhoedje
(3); 8. Niets op het water voor de
bakker (4); 10. Gespeelde om
wenteling (3).
KRUISWOORDRAADSEL
-voorval-
o-oraal-1
merg-demi
al-ene-as
-lol-rot-
ierpek
-nek-aal-
ad-wal-os
beta-pate
t-order-t
-rekenen-
HEINZ
/at zae ico/s jt/lue Z//WSSV v/w
DE ZEEN AN WENS WOEDE/S.
/VAAf? EAAZSTE «ÊS/MAAKTE
-TEtZW/JL- HU Z'U&E&STE
GEEP/
TOM POES
Tom Poes en de Tijwisselaar
Kapitein Wal Rus lachte bulderend.
,,Of ik een tijwisselaar ben?" riep hij
uit. „Hoor eens meneer, jullie land-
krabbengekwek hangt me niet uit de
truüTk ben een eerlijk zeeman; en
voor hoog water heb ik de nieuwe
maan nodig en geen tij wisselaar."
Oene Horletoet verduwde zijn ont
stemming. „Kennis van de natuur
krachten is niet iedereen gegeven,"
sprak hij zachtmoedig. „U spot met
dingen die u niet begrijpt. Maar ik
zou graag willen weten wat de maan
met de vloed te maken heeft. En hoe
kunt u een storm voorspellen, die ik
nog niet gemaakt heb?"
Deze vragen bevielen de zeerob. Hij
begon in korte trekken de werking
der getijden uit te leggen en toen
kreeg hij, getroffen door de aandacht
van zijn toehoorder, schik in zijn on
derwerp. Terwijl hij met bonkende
stappen de aanlegsteiger betrad, zet
te hij het waaien der passaatwinden
uiteen. Hij behandelde de luchtdruk-
verschillen en schilderde met zware
stem het ontstaan van stormen en
orkanen. „De barometer is gevallen,
meneer!" riep hij tenslotte uit. „U
kunt er donder op zeggen, dat het
weerglas op half twaalf staat. En dat
betekent dat vannacht de knopen
van mijn oliejas af zullen waaien!"
„De kapitein zegt, dat het slecht weer
wordt", zei heer Ollie op dat moment
tot de hotelhouder Hork. „Het is niet
prettig voor een heer wanneer zo'n
schip gaat slingeren, als u begrijpt
wat ik bedoel. En daarom blijven we
liever nog een beetje op dit eiland.
Kunnen we vannacht een kamer krij
gen in uw gastvrije herberg?'
REDACTIE SASKIASTOEIINGA 023-?
H
W
R
DOOR JAN VISSER
De meteorologische zomer heeft een voortreffelijke start
gemaakt. De gemiddelde temperatuur over de eerste tier
dagen van de maand bedroeg op Schiphol 17,5 graad te
gen normaal 14,5. Verder scheen de zon op onze natio
nale luchthaven 110 uren en dat is al meer dan de helft
van het normale aantal uren junizon. In het recente verle
den zijn er wel eens junimaanden geweest die onder de
honderd uren zon bleven.
Vorig jaar kende de zomer eveneens een schitterende
start. Op veel plaatsen was het toen zelfs nog wat war
mer. Wanneer juni zo warm start, valt de eindbalans
meestal ook positief uit. Van de twaalf junimaanden die
deze eeuw in De Bilt gedurende de eerste decade van de
maand op tenminste 17,5 graad uitkwamen werden er el
te warm. Uit de boot viel alleen het jaar 1978. Het
maandcijfer kwam toen uit op gemiddeld 15,0 graad te
gen normaal 15,2.
De komende tijd gaan we een koele fase tegemoet. In
eerste instantie hangt de verkoeling samen met een de
pressie die zich van de Britse eilanden naar Scandinavië
verplaatst, na het weekeinde verschijnt ten westen van
ons een nieuw en intensiever lagedrukgebied.
Morgen is er af en toe zon maar er kan ook een bui vallen
Onweer is daarbij niet geheel uitgesloten. De temperatu
ren bereiken tijdens de middaguren waarden omstreeks
20 graden en er waait een zwakke tot matige zuidwesten
wind.
Gisteren trok tijdens de ochtend een zwak warmtefront
over het westen van het land. Dat bracht wat regen op en
een enkele donderslag. Kort na het middaguur kwamen
er vanuit Vlaanderen zware buien Zeeland binnen maar
toen ze eenmaal boven onze streken waren aangekomen
hadden ze sterk aan activiteit ingeboet. Toch kreeg
Stompwijk nog 14 mm te verwerken en laat op de avond
bracht een tweede buiengebied 10 mm. In Bloemendaa
viel in totaal nog geen 5 mm.
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag
Noorwegen:
Flinke zonnige perioden.
Van het zuiden uit een
toenemende kans op een
regen- of onweersbui. Vrij
warm met maxima rond
24 graden maar aan zee.
of later tijdens buien, wat
Zweden:
Flinke perioden met zon.
In het noorden, en morgen
ook in het zuiden, kans op
een bui, misschien met
onweer. Middagtempera-
tuur tussen 19 en 27 gra-
Denemarken:
Wisselend bewolkt en
vooral vandaag een aantal
regen- of onweersbuien.
Middagtemperatuur op
vandaag rond 25 graden,
morgen iets lager.
Engeland, Schotland,
Wales en Ierland:
Wisselvallig met slechts af en toe zon en Tsjechië en Slowakije:
geregeld buien, mogelijk met onweer. In Slowakije vandaag eerst nog:
Hier en daar veel wind. Middagtempera- der meest bewolkt en buien,
tuur uiteenlopend van een graad of 15 r j
graden in het noorden tot ongeveer 20
in het zuiden.
België en Luxemburg:
Nu en dan zon en van tijd tot tijd een re-
gen- of onweersbui. Middagtemperatuur
ongeveer 21 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Enkele regen- of onweersbuien afgewis
seld door wat zon Middagtemperatuur
van 21 graden in het westen tot 25 of
meer in het oosten.
Portugal:
In het zuiden vrij zonnig Naar het noor
den toe ook wolkenvelden. Vrijwel overal
droog. Maxima uiteenlopend van een
graad of 22 langs de noordwestkust tot
tegen de 30 graden in het binnenland.
Madeira:
Perioden met zon en met name morgen
kans op een bui. Middagtemperatuur
ongeveer 23 graden.
In het oosten en zuiden vrij zonnig. Naar
het noordwesten toe meer bewolking en
kans op een regen- of onweersbui. Maxi
ma uiteenlopend van iets boven 20 in
het noordwesten tot ruim 30 in het bin
nenland.
Canarische Eilanden:
Geregeld zon en mogelijk een bui, vooral
op morgen. Middagtemperatuur rond 26
Marokko:
Westkust: flinke perioden met zon en
vrijwel overal droog. Middagtemperatuur
uiteenlopend van 28 graden in Tanger
tot 33 in Agadir.
Tunesië:
Zonnig en zeer warm. Maxima van 32
graden langs de kust tot boven de 40 in
het binnenland.
Zuid-Frankrijk:
Perioden met zon maar ook kans op een
onweersbui, eerst vooral in de bergstre
ken in het oosten en morgen ook weer in
het zuidwesten Middagtemperatuur
tussen 26 en 31 graden
Mallorca en Ibiza:
Vrij zonnig en morgen een kleine kans
op een bui. Warm met maxima iets bo
ven de 30 graden.
Italië:
Vrij zonnig en zeer warm met in het bin
nenland maxima rond 35 graden, langs
de kusten iets lagere maxima. In het
noorden, met name in de bergen, kans
op een regen- of onweersbui.
Corsica en Sardinië:
Vrij zonnig, waarschijnlijk droog en zeer
warm. Middagtemperatuur bijna overal
meer dan 30 graden.
Malta:
Zonnig en warm. Maxima rond 32 gra-
onweer. Vandaag nog maximal
30 graden; morgen iets lager.
Hongarije:
Vandaag nog zonnige perioden«
overal droog. Morgen van het W
enkele buien, ook met onweer. 1
met maxima rond 30 graden.
VRIJDAG 13 JUNI 1997
Zon- en maanstanden
Zon op 05.20 Zonondet
Maan op 13.47 Maan ond
Waterstand
IJmuiden Katwijl
Hoog 10.15 22.40 23 48
Laag 05.25 17.45 05 06
Weerrapporten 12 juni 0
Eindhoven
Den Helder
Rotterdam
Vlissmgen
Aberdeen
Berlijn
Boedapest
Brussel
Cyprus
Dublin
Frankfurt
Genève
Helsinki
Innsbruck
Istanbul
Klagenfurt
Kopenhagen
Las Palmas
Londen
Luxemburg
Madrid
Malaga
Mallorca
licht bew.
regenbui
half bew
licht bew.
onbew
onbew.
half bew
licht bew.
onbew.
half bew.
Griekenland en Kreta:
Meest zonnig en warm. In het uiterste
oosten eerst nog een kleine kans op een
bui. Maxima oplopend tot rond of boven
30 graden.
Turkije en Cyprus:
Flinke perioden met zon maar langs de
noordwestkust en in het binnenland van
Turkije eerst nog een regen- of onweers
bui. Middagtemperatuur tussen 23 en
28 graden
Duitsland:
Wisselend bewolkt en van tijd tot tijd
enkele fikse regen- en onweersbuien.
Middagtemperatuur op vandaag nog
rond 27 graden, morgen iets lager.
Zwitserland:
Soms wat zon. Daarnaast enkele buien,
ook met onweer. Middagtemperatuur
meest tussen 26 en 30 graden.
Oostenrijk:
Half tot zwaar bewolkt en van tijd tot tijd
een paar regen- of onweersbuien. Mid
dagtemperatuur ongeveer 28 graden.
Polen:
Van het zuidwesten uit toenemende be
wolking en vooral morgen een aantal re
gen- en onweersbuien. In het noordoos
ten eerst nog zon. Middagtemperatuur
omstreeks 25 graden.
Split o
Stockholm o
Warschau o
Wenen li
Zurich li
Bangkok li
Buenos Aires n
Casablanca z
Johannesburg z
Los Angeles z
New Orleans o
