'Werknemers
lopen rond
als geesten'
(,A
ANTI-POSTER
Aanmerking
ZATERDAG 24 ME11997
het Nike Europe-hoofdkantoor in Hilversum protesteerde de Nike: Fair Play? groep onlangs tegen de slechte omstandigheden in fabrieken die voor Nike produceren. Nike-schoenen werden daarbij gebruikt om de aandacht te trekken, foto anp
'raag aan een kind
]at voor schoenen het
\liefst wil en het
ntwoord is:
sportschoenen van
ike." Nike, inde
riekse mythologie de
idin van de
verwinning is 'hot', in
i trendy. Het
teldmerk van de
gant is niet meer weg
denken uit het
odebeeld,
wrthelden worden
rheven tot afgoden,
ia er voor, ken geen
enzen. Just do it",
hreeuwen de
damespotjes en
llboards. De
'.derlandsejongeren
ien enthousiast mee.
aar het
ccesverhaal heeft ook
n schaduwkant,
ke trekt zich weinig
n van de
insenrechten.
shmffleeea
>TJ
et is een statussymbool",
B zegt de zeventienjarige
Kennith. Ook hij draagt
vaak Nikes of een petje met de Swoosh, de
simpele veeg die dient als logo van het Ame
rikaanse merk. „Je krijgt meer respect als je
Nikes aan hebt, dan wanneer je op sandalen
ergens aan komt. Het feit datje veel geld voor
schoenen uittrekt staat ergens voor." Hij
schrikt niet wanneer hij hoort dat de werkne
mers in de fabrieken van Nike onder erbar
melijke cpndities werken. „Zulke verhalen
hoor je wel vaker. Als ik schoenen koop dan
sta ik daar niet bij stil. Te ver van mijn bed en
zo denken veel jongeren erover."
Als je iets wil bereiken, ga er dan voor. Ken
geen grenzen. Het marketingbeleid van Nike
Wordt geroemd en geprezen. De multinatio
nal gaat er prat op dat ze als een van de eer
ste schoenenproducenten een gedragscode
hanteert. In deze 'code of conduct' staat dat
de producenten van Nike het minimumloon
van het betreffende land moeten betalen, dat
ze moeten zorgen voor een veilige werkplek
en geen kinder- en slavenarbeid mogen toe
laten. Maar uit verschillende onderzoeken
blijkt dat de code slechts op papier bestaat.
Controle is er bijna niet, de werknemers zijn
bang en zwijgen liever dan dat ze hun baan
verliezen. De code is, zo stellen de critici, een
slim marketingsinstrument geworden.
Marktleider
Voorlopig merkt het bedrijf nog niets van de
almaar groeiende kritiek. De agressieve bena
dering werkt. Niet voor niets is Nike marktlei
der in de sportwereld. Afgelopen jaar haalde
de multinational een omzet van 6,4 miljard
dollar. Het bedrijf gaf 643 miljoen uit aan
sportmarketing en reclame.
Europa en de voetbalwereld zijn de nieuwe
groeimarkten voor de multinational. Onder
leiding van de Nederlander Cees van Nieu-
wenhuizen, voormalig sportjournalist van het
Parool en 'sportdirecteur voetbal' van Nike
Europe verovert het mega-concern de voet
balwereld. Behalve Nederland heeft Nike ook
de nationale elftallen van Brazilië, Rusland,
Zuid-Korea, Italië en Nigeria onder contract.
„We verwachten dit jaar een omzet van ne
gen miljard te halen", vertelt woordvoerder
Stefan Coenjaerts, in het kantoor van Nike
Benelux in Huizen. Het is een bolwerk van
swooshes, overal in en rond het gebouw kom
je het teken tegen, op de deur, op de vlaggen,
op de bedrijfswagens. Geen streep door de si
garet als anti-rookteken maar een swoosh.
Het geeft een apart sfeertje.
Volgens de Belg Coenjaerts is het de Nike-
spirit, die voelbaar is. „We zijn hier allemaal
begeesterd door een merk en de filosofie.
Voor individualisten is hier geen plaats, het
gaat om samenwerken en presteren op een
onconventionele manier. Regelmatig worden
we vergeleken met een sekte, maar zo is het
niet. Elkaar voeden en opfokken leidt tot cre
ativiteit."
Coenjaerts heeft zich op het gesprek voor
bereid. Hij spreekt de taal van een multina
tional. „We verkopen niet alleen een merk
maar ook een filosofie. Nike staat voor lak
aan zaken hebben, niet zeiken en ervoor
'gaan', grenzen overschrijden", gaat hij door.
Het klinkt overtuigend.
Kritiek
De opzwepende filosofie staat haaks op de
respltaten van verschillende onderzoeken
naar de arbeidsomstandigheden in de sport
schoenenindustrie. De sportschoenen waar
het om gaat, worden gemaakt in de lage lo
nen landen. Nike heeft zelf geen fabrieken
maar besteedt net als de concurrenten Adi-
De schaduwkant van het succesverhaal van Nike
das, Puma en Reebok de productie uit aan de
plaatselijke producenten. In de fabrieken in
Zuid-Korea, Taiwan, Indonesië, Thailand en
China werken in totaal 75.000 mensen.
Die gaan dagelijks naar fabrieken waar een
'werkkampenregime' heerst, zo meldt een re
cent rapport van Vietnam Labour Watch, een
groep Amerikaanse Vietnamezen die ge
vormd werd na de uitzending van een schok
kende documentaire van de Amerikaanse
zender CBS. Daarin waren beelden te zien
van de arbeidsomstandigheden in de fabrie
ken van Nike. Op uitnodiging van het merk
bezocht de verontruste groep de Vietnamese
fabrieken. De meegereisde zakenman
Thuyen Ngygen schreef vervolgens een ont
hutsend rapport.
Vooral de passage over 'het werkkampen
regime' zorgde voor veel commotie in Ameri
ka. „Er-wordt een militair bewind gevoerd in
de fabrieken, een methode die gebruikt
wordt op militaire opleidingen. Het verschil
is dat de jonge vrouwen dit niet weten wan
neer ze bij Nike gaan werken, de meesten ko
men van het platteland en zijn niet bekend
met hun arbeidsrechten", zo schrijft Ngygen.
„De werknemers met wie we gesproken heb
ben zijn bang om te praten vooral wanneer
hun bedrijfsleider in de buurt is."
Geesten
En daar bleef het niet bij. Ook het rapport
van de Peter Hancock van het Australische
centrum van ontwikkelingsstudies, dat vorige
maand verscheen, staat vol met schokkende
verhalen. Hancock deed onderzoek in de Ni-
ke-fabriek Feng Tay in Banjaran in West Java.
„De werknemers worden door de lokale be
volking 'lopende geesten' genoemd. Een
werkdag van 11,5 uur is normaal en de mees
te arbeiders werken zeven dagen per week.
Werknemers die ziek thuis blijven worden
onmiddellijk ontslagen, met als gevolg dat ze
door blijven werken als ze ziek zijn. In één
geval viel een vrouw flauw. Ze werd niet naar
de medische kliniek gebracht en stierf. De
vrouwen worden dagelijks uitgescholden en
geïntimideerd."
De Nederlandse Stichting Onderzoek Mul
tinationale Ondernemingen (SOMO) stelde
in opdracht van de Schone Klerencampagne
een bedrijfsprofiel op van de grootste sport
schoenenproducenten. Onderzoekster Mech-
tild Rosier van de SOMO deelt de veront
waardiging van de critici. „Nike maakt het in
derdaad erg bont. Het heeft zich heel lang
kunnen verschuilen achter de 'code of con
duct', waarin in vage bewoordingen wordt
weergegeven hoe het de arbeidsomstandig
heden wil waarborgen. Maar Nike kan niet
meer om de kritiek heen."
Rosier ontdekte echter dat de schoenen
producent niet open staat voor een dialoog
„Op televisie, in het Ikon-programma Vesu
vius, wilden Nike niet met ons in debat gaan.
Het gaat de dialoog uit de weg. Terwijl wij
met loonstrookjes kunnen aantonen dat veel
werknemers niet eens het minimumloon uit
betaald krijgen. Nike betaalt minder dan Gil
lette en Coca-Cola."
De Nederlandse actievoerders zijn niet uit
op een boycot van het merk, maar roepen de
multinational wel op om de 'code of conduct'
te verbeteren. Het recht om lid te zijn van
een vakbond moet worden erkend en er
moet een onafhankelijke controlecommissie
komen. Volgens Rosier is het verhaal voor
veel mensen echter een ver-van-hun-bed
show. „Als er bij Philips werknemers op een
dergelijke manier werden behandeld, dan
zou er wel anders worden gereageerd. De
jongeren van vandaag staan er niet bij stil dat
de schoenen die ze dragen gemaakt worden
door veertienjarigen. Voor een paar gulden
per dag."
Actie
Volgens Peter Pennartz van het Europees ar-
beidsnetwerk Irene is de code een marke
tinginstrument waar Nike zich achter ver
schuilt. „De code is slechts papier. Nike con
troleert de eigen code of schakelt een bureau
als Ernst Young in. Experts op het gebied
van financiën, maar leken als het gaat om ar
beidsomstandigheden. We roepen Nike op
om de lonen te verdubbelen, voor het bedrijf
is een verdubbeling van dertig cent niets. Ni
ke moet gewoon doen wat het zelf roept: Just
do it!. Dan vervult het echt de rol van de
marktleider."
De Stichting Irene voert samen met Stich
ting Onderzoek Multinationale Ondernemin
gen, de Alternatieve Konsumenten Bond, Ko-
mitee Indonesië en de Schone Kleren Kam-
pagne de 'Nike: Fair Play?' campagne in Ne
derland land.
Nike-woordvoerder Coenjaerts vindt al de
kritiek maar overdreven. „Natuurlijk zijn er
vervelende zaken gebeurd, maar de media
doen alsof dit het topje van de ijsberg is. En
dat is absoluut niet zo."
Hij is het ermee eens dat de gedragscode
vrij abstract geformuleerd is. „Maar is de
'verklaring van de rechten van de mens dan
zo concreet? Wanneer we alle regeltjes er in
zouden moeten zetten, dan krijg je een heel
boekwerk."
Volgens hem werkt het personeel graag
voor Nike. „Er werken zo'n 375.000 mensen
voor het bedrijf. Natuurlijk gebeurt er wel
eens wat. Maar mensen die dagelijks afge
beuld en afgezeken worden zijn toch niet ge
motiveerd om kwaliteit te leveren?"
Hij grijpt naar zijn hoofd. „Ik word echt
gek van de kritiek die we telkens krijgen. Er
wordt constant gewerkt aan de code of con
duct. We zijn geen klootzakken!"
Onlangs heeft Nike de zwarte burgerrech
tenleider Andrew Young met zijn groep
Goodworks International gecontracteerd om
aanbevelingen te doen voor de gedragscode.
Volgens Coenjaerts een teken dat de multi
national de kritiek serieus neemt. De Neder
landse Stichting Onderzoek Multinationale
Ondernemingen meldt echter in het bedrijfs
profiel dat de organisatie van Good Works
nog maar nauwelijks op gang is gekomen.
Sociaal
Volgens Coenjaerts laat Nike z'n sociale ge
zicht onder meer"zien door sportveldjes voor
de jeugd in probleemwijken op te knappen.
In Amerika is dat een trend maar in Neder
land werden afgelopen jaar pas de eerste
twee veldjes in Amsterdam en Rotterdam ge
renoveerd.
Maar ook hierbij gaat het om uitgekiende
marketingmethoden van de sportschoe
nengigant, betoogt Peter Pennartz van het
Europese arbeidsnetwerk Irene. „Ouders
trekken zich de haren uit het hoofd als hun
puberkroost in dure Nike-schoenen uil lo
pen. En dat is precies het imago dat Nike wil
hebben."
Coenjaerts ontkent dit ten stelligste. „We
willen jongeren juist de mogelijkheid bieden
om op veilig manier te sporten. Het gaat ons
hierbij niet in de eerste plaats om onze
schoenen te verkopen, maar om ze van de
straat te houden."
Dat lukt 'aardig' in de fabrieken, waar nog
altijd kinderarbeid in voorkomt. „Natuurlijk
zijn we daar tegen," reageert Coenjaerts.
„Maar ook in de USA, dat toch vaak wordt
gezien als het meest beschaafde land ter we
reld, werken kinderen van dertien jaar. Daar
kraait geen haan naar."
Dan neemt hij plotseling een andere hou
ding aan. „Weet je, ik ben ook maar een klein
radertje in het grote mechanisme, ik vind het
allemaal erg vervelend maar we doen ons
best."
Oorlog
De discussie over de verantwoordelijkheid
van een multinational blijft actueel en steeds
meer bedrijven stellen een gedragscode op.
Maar de arbeiders hebben daar niets aan zo
lang er geen controle is. De critici en de mul
tinationals staan lijnrecht tegenover elkaar.
„Sportmarketing is een oorlog zonder ko
gels", zo zei Nike-directeur Van Nieuwenhui-
zen onlangs. Het wrange is dat het in die oor
log niet gaat om geld of sponsors, maar om
de rechten van de mens.
De Stichting Irene, de SOMO, de Alternatieve
Konsumentenbond, Komittee Indonesië en
de Schone Klerencampange willen de foto
graafvan Benneton inschakelen om een kri
tische anti-Nike poster te ontwikkelen voor
het WK-voetbal van 1998. Dit in het kader
van de 'Nike: Fair Play?' campagne.
„We willen de consument aan het denken
zetten. Als we het geld hebben, maken we
ook een televisiespot", vertelt P. Pennartz
van de Stichting Irene. Met de nieuwe cam
pagne willen de actievoerders de consumen
ten wijzen op de slechte arbeidsomstandig
heden in de sportschoenenindustrie.
Onze Taal
Vorige week stond er in allerlei
kranten een advertentie van de Ne
derlandse Taalunie. Die zoekt leden
voor de Raad voor de Nederlandse
Taal en Letteren. Dikke kans dat u
die advertentie niet gezien hebt. Al
leen mensen die iedere week de
personeelsadvertenties doorspitten,
zien zoiets. En ik dus. Niet omdat ik
werk zoek, maar omdat ik beroeps
halve mijn oren spits als ik iets van
de Taalunie hoor. Daar is enige re
den voor want meestal gaat er dan
iets mis. Zo ook nu.
Eerst even dit. De Taalunie is een organi
satie van Nederland en België samen, die
ervoor moet zorgen dat men op het gebied
van taal en spelling één lijn trekt. De Taal
unie zorgt er bijvoorbeeld voor dat bij een
spellingverandering in beide landen dezelf
de verandering plaatsvindt. Ook geeft de
Taalunie hier en daar wat subsidies aan in
stellingen op taalgebied. Al met al niet on
belangrijk.
De zaak is zo geregeld dat Nederlandse en
Vlaamse ministers op gezette tijden samen
komen om alle taalkwesties te bespreken.
In Den Haag is een bureau dat het nodige
voorbereidt en de besluiten uitvoert. Om af
en toe eens te horen wat er gedaan moet
worden, is er een Raad voor de Nederlandse
Taal en Letteren. Die Raad bestaat voor de
helft uit Vlamingen en voor de helft uit Ne
derlanders. De ministers gaan over het geld,
het Bureau doet het werk, maar de ideeën
moeten van die Raad komen. Een belang
rijk ding dus, die Raad.
Voor die Raad worden nu enkele nieuwe
leden gezocht. Niet de eerste de besten,
want er worden hoge eisen gesteld. Vanzelf:
het zijn immers adviseurs van de ministers.
Onafhankelijke oordeelsvorming, brede
kennis van dit en van dat, inzicht in be
stuurlijke systemen, gevoel voor strategie,
visie, overtuigingskracht en meer van die
dingen die ik allemaal niet heb. Ik weet niet
eens wat dat zijn, bestuurlijke systemen.
Het is geen voltijdse baan want ze vergade
ren maar zo'n tien keer per jaar; afgezien
van bijkomende subcommissies. De belo
ning is uitermate bescheiden: reiskosten
plus een vastgesteld vacatiegeld. Ik ken die
vacatiegelden: daar kun je geen loodgieter
een uur voor laten komen. Als het u om het
geld te doen is, moet ik u afraden te sollici
teren. Deze job kost alleen maar geld.
Het is natuurlijk wel zegenrijk werk, en je
mag ook best eens wat doen voor de
mensheid zonder dat er geld tegenover
staat. Maar wat me nu verbaast, is dit: dat
ze die wijze mannen en vrouwen niet per
soonlijk komen uitnodigen om alsjeblieft
mee te helpen. Nee, je mag solliciteren.
Kijk, dat vind ik niet fatsoenlijk. Beschikte ik
over enig gevoel voor strategie, was ik een
kei in bestuurlijke systemen en zo, dan zou
ik een eventuele uitnodiging in welwillende
overweging nemen. Ofschoon ik nogal krap
in m'n tijd zit. Maar ernaar solliciteren? Dat
zou ik verdommen.
Enfin, u moet het zelf maar weten. Van mij
hebt u in ieder geval geen concurrentie te
vrezen. Maar mocht u aangenomen wor
den, beding dan dat u bij eventuele volgen
de advertenties vooraf de tekst mag inzien.
Wellicht voorkomt dat een koe van een taal
fout, zoals er nu in staat. Heel jammer,
want de Taalunie zou toch een beetje het
goede voorbeeld moeten geven.
Ik citeer: 'De Algemeen Secretaris van de
Taalunie nodigt iedereen die voor het lid
maatschap in aanmerking denkt te komen
of een ander daarvoor in aanmerking wenst
te brengen, uit om te reageren'.
Iemand kan in aanmerking komen, iemand
kan ook denken in aanmerking te komen,
maar je kunt niet iemand in aanmerking
brengen. Ik begrijp wat ze bedoelen, maar
het is krom gezegd. Ze bedoelen: je kunt de
aandacht vestigen op iemand die volgens
jou in aanmerldng komt. Zeg dat dan.
Hoe komen ze zo dom bij de Taalunie?
Eerst dacht ik: het komt door dat schrijnen
de gebrek aan capabele leden van de Raad.
Zie je wel dat er inderdaad behoefte is aan
grote geesten met brede kennis van dit en
dat, inzicht, gevoel, visie, kracht en zo meer.
Maar nee, daar kan het niet door komen.
De nog zittende leden, al gauw een stuk of
zes, moeten toch samen mans genoeg zijn
om zulke taalfouten te voorkomen?
Misschien is de fout er wel opzettelijk in
gezet. Kijken of u het merkt. Kunnen ze
meteen zien hoe het staat met uw taalken
nis en uw onafhankelijke oordeelsvorming.
Ja, dat zal het zijn.
Als u volgende week voor een gesprek naar
Den Haag gaat, laat dan fijntjes merken dat
die fout u natuurlijk niet ontgaan is. U hoeft
er niet bij te zeggen dat u dat van mij hebt.
JOOP VAN DER HORST
universitair docent Nederlands
