Drie rozen
voor een
soldatenleven
U J
Russische leger voortdurend in oorlog met dienstplichtigen
door MONIQUE VAN RAVENSTEIN en WILLY SCHOUWSTRA
Jaarlijks sterven in
Rusland zes- tot
achtduizend
dienstplichtigen in
vredestijd. Rechten van
soldaten worden op grove
wijze geschonden. Al bij
de rekrutering grijpt het
militaire apparaat naar
onwettige methodes,
daarbij gesteund door de
rechterlijke macht. In het
onlangs verschenen
rapport 'Torture in Russia
- this man-made hell'
('Foltering in Rusland -
een hel die door mensen
is gemaakt') noemt
Amnesty International
het Russische leger 'een
instituut in Goelag-stijl,
waar de behandeling van
soldaten slechter is dan
die van gevangenen.' De
militaire autoriteiten
gebruiken dan ook steeds
extremer middelen om
hun rekruteringsquota te
halen.
Uithongering, verkrachting, mar
teling en verwaarlozing. Het
zijn praktijken die volgens een
recent rapport van Amnesty International op
grote schaal worden gepraktiseerd in het
Russische leger. Een onderzoek van het Rus
sische ministerie van defensie meldt dat in
1994 ruim vierhonderd soldaten zelfmoord
pleegden en 2500 overleden door 'criminele
incidenten.' De Russische mensenrechtenor
ganisatie Mothers Rights Foundation houdt
het op jaarlijks vier-tot vijfduizend doden.
Schattingen van de Soldatenmoeders van
Sint Petersburg, een stichting die opkomt
voor de rechten van rekruten, liggen nog tien
keer hoger.
Geheim
De miserabele financiële positie waarin Rus
land verkeert, is een van de belangrijkste oor
zaken voor de wantoestanden in het leger.
Het defensiebudget vormt met 7,4 procent
een aanzienlijke post op de Russische begro
ting. Toch ontvangt het leger naar eigen zeg
gen maar eenderde van zijn financiële be
hoefte.
De uiteindelijke bestemming van de mil
jarden roebels die wél naar defensie gaan, is
een goedbewaard geheim. De soldaten profi
teren er in elk geval niet van. Zij krijgen te
weinig voedsel en moeten maanden wachten
op hun salaris. Ook is er een tekort aan
brandstof voor de tanks en vliegtuigen. Daar
door kan het gebeuren dat straaljagerpiloten
met kartonnen vliegtuigvleugels om hun ar
men hun gevechtsmanoeuvres op de grond
moeten oefenen.
De 'djedjovsjtsjina' is het gruwelijkste
voorbeeld van uit de hand gelopen frustraties
van de manschappen. Bij deze gewelddadige
ontgroeningspralctijk worden rekruten ge
marteld, mishandeld of incidenteel zelfs ge
dood door langer dienende soldaten en supe
rieuren. Laatstgenoemden knijpen hierbij
meer dan een oogje toe. Twee dronken offi
cieren in Sint Petersburg bijvoorbeeld be
laagden begin dit jaar soldaat Denis Andre-
jev, die volgens medesoldaten werd geboeid
en geslagen tot hij het bewustzijn verloor.
Vervolgens sloten de officieren Andrejev 35
dagen op bij wijze van 'disciplinaire straf.'
Een andere officier adviseerde de jongen
zichzelf maar op te hangen ofn zo een einde
aan zijn lijden te maken. De militaire procu
reur besloot af te zien van een strafzaak tegen
de daders. Hij erkende hun mishandelingen,
maar deze vielen volgens hem in het niet bij
hun 'voor het overige voorbeeldige staat van
dienst.'
Hongerdood
Een beproefde martelmethode is het onthou
den van voedsel. Artsen in Vyborg vochten in
december vorig jaar drie weken voor het le
ven van Dmitri Zjoekov, die de hongerdood
dreigde te sterven. De soldaat schreef aan
zijn moeder dat zijn commandant hem van
zijn voedselrantsoen beroofde om hem voor
zijn 'traagheid' te straffen.
Een van de andere soldaten gaf later toe
dat hij de jongen uit de etensbak van een
hond had zien eten. Zjoekov werd uiteinde
lijk in het ziekenhuis opgenomen met onder
meer een ontsteking in de mond en een
vroeg stadium van een nieraandoening, het
gevolg van uitdroging. De resultaten van de
strafzaak die tegen zijn commandant werd
geopend, zijn nooit bekend gemaakt.
Joeri en Svetlana Poznanski, oprichters van
de Petersburgse Vereniging van Ouders van
in Vredestijd Overleden Dienstplichtigen, we
ten maar al te goed wat er in het leger kan ge
beuren. Hun zoon werd door zijn comman
dant aan het werk gezet onder ondeugdelijk
opgehangen hoogspanningsdraden - aan de
verkeerde kant van het bord 'niet betreden,
levensgevaar!' De jongen verbrandde levend
toen een draad naar beneden kwam. De ver
antwoordelijke commandant werd nooit ver
volgd.
Sinds 1991 zet de vereniging van de Po-
znanski's zich in voor lotgenoten en probeert
ze via politieke lobby de levensomstandighe
den van dienstplichtigen te verbeteren. Svet
lana (59): „De afgelopen jaren kwamen er in
vredestijd per jaar ruim zesduizend dienst
plichtigen om. Dat is meer dan in Afghanis
tan, waar in negen jaar vijftienduizend solda
ten stierven."
Haar man Joeri (61) schetst het grote ver
schil tussen de afhandeling van de sterfgeval
len. „Nabestaanden van Afghanistan-slacht-
offers ontvangen een uitkering en subsidies
voor woonruimte en openbaar vervoer. Fa
milies van soldaten die in vredestijd overlij
den niet. De militaire autoriteiten proberen
de dodelijke incidenten altijd op 'ongevallen
buiten verantwoordelijkheid van het leger' te
gooien. Zo voorkomen ze dat ze schadever
goeding moeten betalen.
„De overheid werkt ook niet mee. Zij laat
de ouders van omgekomen soldaten in het
ongewisse over het lot van hun zoon. Als de
nabestaanden niets weten, kunnen ze im
mers ook niets eisen. Er liggen tientallen on
geïdentificeerde lijken in koelcellen. Als er
toch een uitkering wordt betaald, bedraagt
die niet meer dan 60.000 roebel", zucht Joeri.
Bitter:,,Daar kun je precies drie rozen voor
kopen."
Shock
De vereniging kan in de meeste gevallen wei
nig bereiken. „De officieren wordt de hand
boven het hoofd gehouden", vertelt Svetlana.
„Vorig jaar werd een soldaat in Basjkirië zo
slordig geopereerd dat hij in shocktoestand
raakte. De arts oordeelde dat hij met verlof
moest, maar de commandant liet hem niet
gaan. Zijn moeder nam de jongen mee naar
huis. Drie dagen later werd hij gearresteerd,
gevangen gezet en geslagen. Daarna kwam
hij in hospitaal van zijn legeronderdeel te
recht. Toen ik de procureur belde, zei die
slechts: „Wie bent u? Geen familie? Dan kan
ik niets voor u doen."
Wie deserteert, loopt het risico voor de
strafrechter te moeten verschijnen. Maar
vaak is er geen andere oplossing, vinden de
Poznanski's. Svetlana: „Je kunt als ouders wel
een klacht indienen bij de commandant over
mishandeling, maar zo'n man zal zeggen:
'Breng uw zoon maar terug, dit lossen wij in
tern op.' In de praktijk zal de jongen dan nog
meer geslagen worden. Wij adviseren ouders
hun kind mee naar huis te nemen en een
rechtszaak aan te spannen. Je zoon verstop
pen raden we niemand aan. Vroeg of laat zal
hij toch verder moeten met zijn leven."
Na de ineenstorting van de Sovjetunie is de
pers geregeld horrorstory's gaan publiceren
over de wantoestanden. Daardoor zag het le
ger zich met een nieuw probleem geconfron
teerd: het vervullen van de rekruteringsquo
ta. Met name in de grote steden houden
steeds meer dienstplichtigen zich schuil voor
de militaire autoriteiten.
Om de door defensie gestelde quota te ha
len, grijpen de rekruteringscommissies naar
steeds vergaander methoden. Volgens de Sol
datenmoeders van Sint Petersburg roepen de
autoriteiten tegenwoordig alle mannen in de
dienstplichtige leeftijd op, geschikt of niet.
„Ze pakken wie ze pakken kunnen. Verzoe
ken om vrijstelling op grond van medische
problemen, familie-omstandigheden of ge
wetensbezwaren worden domweg gene
geerd."
De Soldatenmoeders stellen dat volgens
onafhankelijke medische onderzoeken 80
procent van de oproepbare mannen onge
schikt is voor militaire dienst. De miserabele
fysieke conditie van de bevolking, veroor
zaakt door milieuvervuiling, slechte voeding
Soldaten in Rusland hebben het niet gemakkelijk. Volgens mensenrechtenorganisaties overlijden er jaarlijks vier- tot vijfduizend door 'criminele' in
cidenten. FOTO» ARCHIEF
en inadequate medische voorzieningen, zijn
hier debet aan.
Toch krijgt slechts een fractie van de
dienstplichtigen vrijstelling. Er zijn bij het co
mité gevallen bekend van zware epileptici die
bij het leger werden ingelijfd. De militia en
speciaal getrainde eenheden kammen zelfs
studentenhuizen uit en rekruteren de jon
gens ter plekke. De meest 'succesvolle' van
deze eenheden worden beloond met een eer
bewijs van de staat. De militaire autoriteiten
maken zich daarnaast schuldig aan het op
zettelijk verkeerd informeren van rekruten.
Deze zijn voor betrouwbare informatie aan
gewezen op de activiteiten van verenigingen
die voor hun rechten ijveren. Sinds 1991 - het
uiteenvallen van de Sovjetunie - is hun aantal
sterk gegroeid. De Soldatenmoeders van Sint
Petersburg is er één van.
Wekelijks kloppen hier zo'n tweehonderd
jongens aan die ondanks gezondheidsproble
men, familie-omstandigheden of gewetens
bezwaren oproepen blijven ontvangen. Drie
keer per week is er een gratis spreekuur,
waarin de aanwezigen op hun rechten wor
den gewezen. De wantoestanden worden op
getekend en aangekaart bij internationale
mensenrechtenorganisaties.
Tijdens het spreekuur staan de gangen
rond het kleine kantoor van de stichting in
het centrum van Sint Petersburg vol. De
wachtenden bestuderen de prikborden in de
gang. Hierop is alle informatie te vinden die
officiële instanties achterhouden.
Tatjana Boelatova is met haar achttienjari
ge zoon naar het spreekuur gekomen. Zij
heeft Maxim persoonlijk uit Tsjetsjenië ge
haald. Hij was daar in de buurt van het
zwaarbevochten Grozny gelegerd. Officieel in
vredestijd, maar dat stelde Boelatova niet ge
rust. „Ik weet precies wat daar gebeurt. De le
vensomstandigheden zijn slecht en het is ook
in de zogenaamde vredestijd gevaarlijk om
dat er een sterk anti-Russisch sentiment
heerst. Er hoeft maar iemand een schot te
lossen en de beer is weer los. Bovendien mag
een soldaat officieel pas'naar een oorlogsge
bied gestuurd worden als hij minimaal een
half jaar in dienst zit. Mijn zoon diende nog
geen drie maanden."
Maxim hoort het felle betoog van zijn moe
der wat verlegen aan. Hij bloost als zijn me
ning wordt gevraagd. „Ik hoop dat ik op me
dische grond afgekeurd kan worden, en dat
ik niet terug hoef', zegt hij. Zijn moeder
hoopt niet alleen, maar weet het zelfs zeker.
„Het is uitgesloten dat ik hem terug laat
gaan. Dan maar illegaal, hij blijft hier. Ik laat
Moeders van Russische soldaten, die tijdens
hun diensttijd zijn gedood, demonstreren voor
het Russische parlementsgebouw in Moskou
met foto's van hun overleden zonen. Het comi
té van Soldatenmoeders heeft
in Stockholm de 'Righ Livelihood
Award 1996' gekregen, een alternatieve No
belprijs. FOTO EPA
mijn zoon niet als kanonnenvoer gebruiken."
Gljeb Visnjevski (23) leest aandachtig de
informatie aan de muur. Hij is in zijn eentje
gekomen om te horen welke wegen hij kan
bewandelen om onder dienst uit te komen.
Gljeb lacht schamper op de vraag waarom hij
het leger niet in wil. „Ik ben ziek, en dus on
geschikt", antwoordt hij kortaf. „Maar als ik
gezond zou zijn, zou ik evengoed niet wil
len."
Het probleem is alleen dat hij zijn identi
teitspapieren niet terugkrijgt van de militaire
autoriteiten - iets waar velen mee kampen.
Zonder papieren krijg je nergens een baan,
heb je geen recht op officiële huisvesting en
is het onmogelijk een paspoort aan te vragen.
Je bent een illegaal in eigen land.
Het recht om op grond van gewetensbe
zwaren dienst te weigeren, is sinds 1992 in de
Russische grondwet opgenomen. Vier jaar na
dato heeft het parlement de noodzakelijke
wetgeving echter nog steeds niet doorge
voerd. Ook is de strafwet niet aangepast aan
de nieuwe passages in de grondwet. Pogin
gen een wet op de alternatieve dienstplicht
aan te nemen, haalden tot nu toe geen meer
derheid in het parlement.
De Nederlandse directeur van de mensen
rechtenorganisatie Human Rights Watch in
Moskou, Diederik Lohman, erkent dat de si
tuatie nijpend is. „Er zijn veel rechters die de
nieuwe constitutionele rechten negeren en
onder één hoedje spelen met de militaire au
toriteiten. Die maken slim gebruik van het
gebrek aan advocaten en het lage vertrouwen
in de rechterlijke macht. Waar het in hun
straatje te pas komt, proberen ze de jongens
om te praten. Ze beweren gewoon dat er
geen wet op alternatieve dienst bestaat."
Bijstand
De Moskouse Antimilitaristische Radicale As
sociatie (ARA) probeert, net als de talrijke
Soldatenmoedersorganisaties, zoveel moge
lijk kennis onder rekruten te verspreiden. De
organisatie verleent dienstweigeraars juridi
sche bijstand en zoekt zoveel mogelijk de pu
bliciteit. Advocaat Sergej Sorokin, die na
mens ARA voor het gerecht gedaagde dienst
weigeraars vertegenwoordigt, vindt dat de
mentaliteit van de Russen hoognodig aan
verandering toe is.
„Als ik de jongens vertel hoe ze de zaak
kunnen aanpakken, zeggen ze smalend: „U
weet niet in wat voor land u woont." Ze zijn
ervan overtuigd dat de militia ze ieder mo
ment op kan pakken en het leger in kan stu
ren. De autoriteiten willen deze gedachte
graag in stand houden. Door zoveel mogelijk
dienstweigeraars te veroordelen, hoopt men
andere rekruten te ontmoedigen alternatieve
dienst te vragen."
Sorokin ziet het ministerie van defensie als
voornaamste struikelblok voor het realiseren
van een wet op de alternatieve dienstplicht.
Een groot deel van het parlement staat aan
de kant van dit ministerie. Sorokin: „Het zijn
gewoon stomkoppen. Een of andere generaal
zegt dat het aannemen van de wet slecht is,
en vervolgens stemmen veel afgevaardigden
tegen het voorstel."
Vorig jaar trad Rusland toe tot de Raad van
Europa. Dat betekent dat het land diens aan
bevelingen op het gebied van de invoering
van alternatieve dienstplicht moet volgen. De
werkelijkheid is anders. Een 22-jarige leer
ling-monnik van de Boeddhistische gemeen
schap in Sint Petersburg werd onlangs inge
lijfd in het leger, ondanks het feit dat hij be
zig was met zijn initiatie en zijn gewetensbe
zwaren kenbaar had gemaakt.
De jongen werd naar de regio-Chabarovsk
gestuurd, waar hij mishandeld werd door
mede-soldaten. Met twee gebroken benen
kwam hij in het ziekenhuis terecht. Na zijn
terugkeer in de Boeddhistische gemeenschap
werd de toekomstige monnik gearresteerd en
beschuldigd van desertie. Later werden alle
aanklachten tegen de rekruut ingetrokken.
Zijn gewetensbezwaren zijn echter nog
steeds niet erkend, zodat hij op elk willekeu
rig moment opnieuw kan worden opgeroe
pen.
Volgens Diederik Lohman van Human
Rights Watch is de angst voor een leegloop
van het leger slechts een van de motieven
achter de ontkenning van het recht op alter
natieve dienst. „De militaire bonzen vinden
religie en pacifisme gewoon nonsens."
De legertop begint als een kat in het nauw
nu steeds vreemdere sprongen te maken. In
januari dit jaar werd de achttienjarige Sergej
Rozjkov uit Bjelomorsk door de militaire au
toriteiten uit de schoolbanken gelicht en af
gevoerd naar Nova Zembla. De Jehova's Ge
tuige had gewetensbezwaren, maar wilde wel
alternatieve dienst vervullen.
Verzoeken van Soldatenmoeders Moer-
mansk om Sergej in die stad te laten blijven
in afwachting van een rechtszaak werden ter
zijde geschoven. „Ik kan met de jongen doen
wat ik wil", aldus de commandant. De procu
reur liet weten niet bij machte te zijn de
commandant bevelen te geven.
Twee gezichten
Voorlopig biedt de wetgeving geen uitweg
voor dienstweigeraars. Ook aan de wantoe
standen in het leger veranderen alle papieren
beloftes niets. De nodige legerhervormingen,
door president Jeltsin toegezegd in de hitte
van de verkiezingsstrijd, zijn nog niet in
zicht. Over zijn toezegging nog voor het jaar
2000 een beroepsleger in te voeren, is na zijn
heiverkiezing niet meer gerept.
Het verbaast Sorokin niet. De ARA-advo-
caat noemt de president 'een man met twee
gezichten.' „Hij staat onder sterke invloed
van defensie. Waarom gebruikt hij anders
zijn bevoegdheden niet om een decreet uit te
vaardigen voor de wet op de alternatieve
dienstplicht? In het buitenland hangt hij
mooie verhalen op, omdat hij krediet nodig
heeft. Eenmaal terug op Russische bodem
zijn alle beloftes vergeten. Het geld wordt ge
bruikt voor kwesties als Tsjetsjenië. De Rus
sen denken nog steeds dat ze te allen tijde
klaar moeten zijn voor een nieuwe oorlog, en
menen daarom een groot leger nodig te heb
ben. Elke Russische man tussen de 18 en 27
is een potentieel slachtoffer van deze misvat
ting."
