Wetenschap in het dolfinarium
Wetenschap Techniek
Veldmuiswijfje valt voor eiwit Vuurballen zijn in aantocht
DONDERDAG 24 APRIL 1997
redactie •saskiastoelinca*
De 151 plakjes van een bruinvis in kaart gebracht
In het Harderwijkse dolfinarium
is de eerste anatomische atlas
ter wereld van een dolfijn ge
maakt. 151 Plakjes bruinvis in
een wetenschappelijk stan
daardwerk over een dolfijn die
overal onbedoeld wordt opge
vist. Het tien jaar oude bruinvis
vrouwtje dat 9 december 1993
meer dood dan levend aan
spoelde op het strand van Vlie
land, is voor de aüas gebruikt.
Het dier overleed vijf minuten
na aankomst, per helicopter, in
het opvangcentrum van het
Dolfinarium Harderwijk.
Voor bioloog ir. Ron Kastelein
en zijn staf was er deze keer aan
de binnengebrachte dolfijn
geen eer meer te behalen. Toch
lijkt dat maar zo. Want wie wil
weten wat er van de ongelukki
ge bruinvis overgebleven is, die
kan de bladzijden 91 tot en met
166 openslaan van 'The biology
of the harbour purpoise'. Wat
dan zichtbaar wordt is de eerste
kleurrijke anatomische atlas die
ooit van een dolfijn is gemaakt.
Na haar dood werd de gestran
de bruinvis diepgevroren en
vervolgens dwars op de lengte
as elke centimeter langs een
lintzaag gehaald. Honderdvijftig
keer, van de snuit tot het laatste
streepje staart, en dat leverde
151 plakjes bruinvis van een
centimeter dik op. Zo klinisch
kan dierenonderzoek ook zijn.
Van centimeter tot centimeter
kunnen biologen, dierenartsen
en andere geïnteresseerden heel
precies de inwendige bruinvis
volgen.
De anatomische atlas is niet het
enige bijzondere aan het boek.
Dit wetenschappelijke stan
daardwerk over de kleinste van
alle 65 dolfijnensoorten die de
wereldzeeën (en rivieren) bevol
ken, staat vol met nieuwe gege
vens. Kastelein, afgestudeerd in
Wageningen en sinds 1986
werkzaam in Harderwijk, is er
van overtuigd dat zijn collega
onderzoekers er veel aan kun
nen hebben.
Met zijn 'volwassen lengte' van
ongeveer anderhalve meter en
zijn nogal grauwe jas is dit
stompgesnuite dolfijntje in het
wild maar moeilijk te bestude
ren. Vaak onttrekken de golf-
plooien van de zee hem aan het
oog van de onderzoeker. Ook in
gevangenschap blijkt de bruin
vis allerminst een gemakkelijke
klant. Dat hebben de studies
van Kastelein ook uitgewezen.
Geef de bruinvis een paar dagen
te veel voedsel, of juist te wei
nig, en hij gaat dood.
Overbevissing
'The biology of the harbour por
poise' is een verzameling van
zestien studies die in de afgelo
pen vier jaar in Harderwijk naar
de aard, het gedrag en het leef
patroon van binnengebrachte
bruinvissen zijn verricht. Meer
dan honderd nieuwsgierige
mensen hebben er kort of lang
aan meegedaan. Zij kwamen uit
acht landen, maar vooral uit de
Verenigde Staten.
Hoewel er aanwijzingen zijn dat
het totale aantal bruinvissen in
de wereld achteruitgaat, is niet
met zekerheid te zeggen dat de
soort ook werkelijk in zijn
voortbestaan wordt bedreigd.
De eerste en enige telling die in
de Noordzee werd gehouden,
Geef een bruinvis een paar dagen te veel voedsel of te weinig en hij
gaat dood. foto anefo
Bioloog Kastelein (links) leidde de afgelopen vier jaar meer dan hon
derd onderzoekers uit acht landen bij studies naar de bruinvis. Voor het
eerst zijn daarvoor gestrande, levende bruinvissen ingezet. De uitkom
sten kunnen bijdragen aan de instandhouding en bescherming van be
dreigde dolfijnsoorten. foto pr
kwam twee jaar geleden uit op
een bestand van zeker 200.000
stuks, mogelijk 340.000. Vooral
in de netten van Deense vissers
verdrinken er zes- tot zevendui
zend per jaar.
Kastelein: „Dat vormt al een ris
kant percentage. Maar er komt
nog een tweede feit bij, blijkt uit
ons onderzoek, en dat is de
overbevissing. Als kleine dieren
hebben bruinvissen ondanks
hun gedrongen bouw en dikke
speklaag nog heel veel voedsel
nodig om zich te wapenen te
gen onderkoeling, elke dag on
geveer tien procent van hun li
chaamsgewicht. Er zijn aanwij
zingen dat ze hun voedsel
steeds moeilijker kunnen vin
den."
De snelheid van de spijsverte
ring (2,5 uur, langer niet) bij
bruinvissen verklaart, waarom
ze vooral in voedselrijke kustge
bieden worden aangetroffen.
Behalve de bruinvis, die alleen
op het noordelijk halfrond voor
komt, geldt dat ook voor kleine
dolfijnen elders. Zoals de va-
quita in de Baai van Califomië
en Hectors dolfijn rond Nieuw-
Zeeland. Deze, wel bedreigde
soorten lijden eveneens onder
menselijke visserij en ook zij
zouden van het onderzoek in
Harderwijk kunnen profiteren.
Marco
Het Harderwijkse opvangcen
trum, officieel Fort Heerewich
geheten, houdt zich in principe
niet bezig met de training van
bruinvissen. Terugbrengen naar
zee is het enige doel. Maar bij
Marco bijvoorbeeld, een man
netje dat in 1993 aanspoelde als
een ongespeende, vijf weken
oude baby met snavelpikken
van meeuwen op zijn kop, viel
er niet aan te ontkomen. Zeker
voor een schuw dier als de
bruinvis is wennen aan de fles
een opgave die niet eenvoudig
is aan te leren.
Langzamerhand raakte Marco
gewend aan het uitvoeren van
opdrachten, meer dan aan het
zelf opscharrelen van zijn kost
je. Men dacht zelfs een jaar ge
leden dat Marco er al aan toe
was om zijn vrijheid te herkrij
gen. maar de uitwenperiode in
het drijvende bassin Neeltje
Jans in de Oosterschelde liep op
een mislukking uit. Binnenkort
wordt het opnieuw geprobeerd.
Intussen was Marco wel de be
langrijkste hoofdpersoon in het
Harderwijkse bruinvisonder-
zoek. Op Marco werden buiten
de kop nog andere plekken op
het lichaam gevonden waarmee
hij via zijn beenderen kan ho
ren: recht onder de rugvin op de
zijkant bijvoorbeeld, en ook op
het staartblad. En Harderwijk
toonde ook aan dat bruinvissen
met behulp van hun sonar
prooien ontdekken die onder
het zand liggen.
„Dat opent", zegt Kastelein,
„niet alleen de mogelijkheid om
de bruinvis te leren mijnen op
te sporen, maar wat veel leuker
is, om gouden munten en ande
re archeologische schatten te
vinden. Hij moet er zelf om la
chen, alsof het onderzoek hem
nog steeds niet genoeg heeft
verrijkt.
henk hellema
Veldmuiswijfjes blijken een bijzondere voorkeur
te hebben voor mannetjes die eiwitrijke planten
hebben gegeten. Dat schrijven Amerikaanse on
derzoekers in het Journal of Animal Behaviour
(diergedrag). In experimenten in het laboratori
um kregen vrouwelijke veldmuizen uitstrijkjes uit
de anale klieren van mannelijke soortgenoten
voorgeschoteld, die planten hadden verorberd die
negen, vijftien of 25 procent eiwit bevatten.
De vrouwtjes hadden de meeste belangstelling -
veel snuffelen en likken - voor het uitstrijkje met
het parfum van die mannetjes, die het meeste ei
wit in hun voer hadden gehad. Veel eiwit in hun
dieet is van voordeel voor mijn nageslacht, moet
het veldmuiswijfje instictief aanvoelen, veronder
stellen de Amerikanen.
Het is hen overigens nog niet duidelijk op welke
manier meer eiwit in het voedsel van invloed is
op de geur van het mannetje.
Voor het grootste deel van het jaar zijn deze veld
muizen (microtus pennsylvanicus) solitair. Wan
neer een wijfje echter bereid is om te paren, geeft
ze dat via een speciale geur door aan in de buurt
levende mannetjes. Die moeten zich op hun
beurt weer met hun geur aan het wijfje presente-
Veldmuismannen moeten veel eiwitrijke planten
eten. foto gpd
ren. De onderzoekers concluderen uit hun studie,
dat het luchtje van 'veel eiwit' voor de vrouwtjes
een teken is, dat het bewuste mannetje of een
groot gebied bestrijkt met de nodige eiwitrijke
planten, en dus sterk is, dan wel vaak de juiste ei
witrijke planten weet te vinden, en dus snugger is.
Beide eigenschappen ziet ze graag ook in haar
nageslacht. Vooral met hem zal ze paren.
De komende tijd worden er bo
ven ons weer heldere vuurbol
len verwacht. Wie er eentje ziet
wordt opgeroepen dat te mel
den bij de Nederlandse Werk
groep Meteoren (WGM).
De leden van deze in 1946 op
gerichte werkgroep, een onder
deel van de Nederlandse Ver
eniging voor Weer- en Sterren
kunde, houden zich bezig met
de bestudering van het ver
schijnsel 'vallende sterren', toe
passelijker 'meteoren' ge
noemd. Dat zijn minuscule
deeltjes, stofjes eigenlijk, die
vanuit de ruimte met enorme
snelheden onze dampkring bin
nendringen en daar verbran
den.
Soms zijn het wat grotere deel
tjes en heel soms zelfs echte
keien. Hoe meer massa, hoe
meer licht er vrijkomt bij de ver
branding. In zeldzame gevallen
spreken sterrenkundigen van
'vuurbollen'. Dat zijn dus zeer
heldere 'vallende sterren'. Ge
durende de laatste tientallen ja
ren worden geregeld, over de
gehele wereld, vuurbollen gesig
naleerd in de laatste week van
april en in de eerste week van
mei.
„Niet zelden komt het voor dat
de verbranding niet helemaal
compleet is", zegt ir. Felix Bet-
tonvil, verbonden aan het
Utrechtse Sterrenkundig Insti
tuut en voorzitter van de WGM.
„Dan komt er ergens op het
aardoppervlak een restant neer,
een meteoriet. Het zo snel mo
gelijk na het vallen terugvinden
van zo'n meteoriet is van grote
waarde." Onderzoek van de
chemische en fysische samen
stelling van zo'n kosmische kei
stelt wetenschappers namelijk
in staat een stukje historie van
ons eigen zonnestelsel in te vul
len. Vandaar de oproep aan
eventuele ooggetuigen.
Bettonvil: „Hoe meer ooggetui
geverslagen er na een vuurbol
binnenkomen, des te beter zijn
we in staat het traject in de
dampkring te berekenen dat hij
beschreef. En dus ook de locatie
waar eventuele restanten neer
kwamen."
Wie plotseling een angstwek
kend helder licht aan de hemel
ziet opvlammen, moet dus niet
in paniek raken, maar op z'n
horloge kijken. Helemaal prach
tig wordt het gevonden als de
getuige ook in staat is een teke
ning te maken van de baan die
de vuurbol aan de sterrenhemel
doorliep. Maar dat vereist na
tuurlijk wel een beetje kennis
van de sterrenbeelden. Het
meidadres is het secretariaat
van de WGM, Speerdistelveld 5,
3448 EK in Woerden. E-mailen
kan ook: dvgevers@worldacces-
s.nl.
ben apeldoorn
PUZZEL
OPGAVE
OPLOSSING
CRYPTOGRAM
Horizontaal:
I. Het tonen van belangstelling
voor een eend (6); 4. Voor die be
schermer moet je verzot op treu
ren zijn (8); 6. Tamelijk onafhan
kelijk (3); 7. Woorden met de be
tekenis (3); 9. Kledingstuk be
staande uit broek en colbert (7);
II. kronkelige taal.
Verticaal:
1Hondse belasting (4); 2. Een
baby wordt er niet actiever van
(5); 3. Eén van de meisjes in
moeilijke omstandigheden (4);
5. Haal er effen boodschappen in
voor de bond! (6); 6 Paard vol
streken (3); 8. Dat dier heeft ef
fect (4); 10. Voor de gein krijg je
in Holland geen hand (3).
KRUISWOORDRAADSEL
aval-gala
als-s-rag
ka-alm-fa
--blaas--
adam-glad
b-ra-na-a
clan-aait
--karaf--
al-kat-ma
aal-m-pak
prat-taps
Z-o, 0-1/-S £-e-N WS-K-S
T-O-V-£-/?-& f-M £-E-fV
TOMPOES
Heer Bommel en de Pikkin Ring
De markies de Cantecler was die morgen
bezig geweest met het snoeien van zijn
haag; een bezigheid waaraan de edelman
zich gaarne overgeeft, zoals de lezertjes
zullen weten. Zijn genoegen werd echter
niet weinig vergald, toen de ligusterstrui
ken die hij fijntjes met zijn schaar be
werkte, plotseling uit het oog verdwenen
en de grond onder zijn voeten uitzakte.
Daar lag hij nu, in een diepe kuil die de
plaats innam van zijn eens zo bloeiende
tuin.
„Parbleu", prevelde hij, geheel ontdaan,
„welk een catastrophe! Het is duidelijk
dat hier van een boosaardige opzet spra
ke is... maar van welke?" Hij verviel tot
gepeins en plotseling drong de verklaring
van het gebeurde tot hem door. „Hier
moet Bommel achter zitten!" riep hij
oprijzend uit. „Deze platte figuur heeft
zijn eigen gronden te sterk bewaterd en
nu schrikt hij er niet voor terug om mij
mijn horticultuur te benijden. Tiens! Ik
had hem nooit die ring moeten toever
trouwen. Ach, mijn fout wordt wel sterk
gewroken. Maar ik zal het hem inpepe
ren. Ik ga naar de politie en ik zal niet
rusten voor de onderste steen boven
komt!" Met deze gedachte begaf de heer
de Cantecler zich op weg naar Rom
meldam, niet wetende dat de politie
macht van de stad was opgeheven.
Intussen stond heer OUie zich te verlusti
gen in de aanblik van de fraaie tuin die
nu Bommelstein omgaf. Maar hij werd
daarin gestoord door het binnentreden
van een deftige vreemdeling. „Zo tref ik
dan eindelijk iemand thuis", sprak deze.
„Hoe ik hier kom weet ik niet. Gister
avond werd ik gestoord in mijn overwerk
ten departemente doordat ik mij plotse
ling hier bevond. Het moet een ambtelij
ke vergissing zijn, waarde heer. Ik bied
mijn excuses aan."
R
DOOR JAN VISSER
De nachtelijke vorst is voorbij. Tijdens de afgelopen nacht is
de temperatuur gaan stijgen onder invloed van een aantrek
kende zuidwestenwind. De zuidwestenwind, IJmuiden rap
porteerde windkracht 6, hangt samen met een storing die I
over het noorden van de Noordzee naar Scandinavië trekt.
Het frontensysteem blijft gedurende het komende etmaal
over ons land hangen. Daardoor zal het vaak bewolkt weer
zijn en mogelijk valt er wat regen. Toch komt ook de zon er
enige tijd aan te pas.
Van wat meer gewicht lijken de regens te worden die tussen
vrijdagavond en zaterdagmiddag door het Duitse en Engelse
atmosfeermodel worden berekend. Deze worden veroorzaakt
door een volgende storing die over de Britse eilanden naar
ons land trekt. Onder invloed van deze storing nemen de
drukverschillen morgen af ofwel de wind wordt minder sterk I
en krimpt naar het oosten. De middagtemperaturen lopen
vrijdag op tot ongeveer 14 graden.
In de loop van het weekeinde nemen de regenkansen af en
met 15 graden is het best aangenaam. Na het weekeinde
krijgen depressies op het noordelijk deel van de Oceaan
meer en meer greep op het weerbeeld in onze streken. Het
weerbeeld krijgt dan in toenemende mate een wisselvallig
karakter en de temperaturen gaan opnieuw enkele graden
omlaag. Zo koud als de afgelopen weken wordt het evenwel
niet meer.
Of op Koninginnedag de weersystemen ons 'Oranjegezind'
zullen zijn is nu nog niet te zeggen. Doorgaans is dat wel het
geval maar van die regel wordt uiteraard wel eens afgeweken
en dat geldt ook voor gisteren: Sint loris. Die dag staat be
kend om minder fraai weer maar daar was gisteren weinig
van te merken. Gedurende het grootste deel van de dag
scheen de zon. De temperaturen liepen daarbij op tot 11-12
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig toten met
vrijdag.
Noorwegen:
Aan de westkust geregeld
winterse buien. Rond Oslo
goede kans op zon. Maxi
ma vaak tussen de 5 en
10 graden, in het noorden
wat lager.
Zweden:
Vandaag in het zuiden be
wolkt en enige tijd regen
en flink wat wind. Verder
geregeld opklaringen en
op veel plaatsen droog.
Middagtemperatuur vaak
tussen 5 en 10graden.
Denemarken:
Vandaag bewolkt, enige
tijd regen en aanvankelijk
flink wat wind. Morgen
droog en opklaringen.
Middagtemperatuur rond
10 graden.
Engeland, Schotland,
Wales en Ierland:
In Zuid-Engeland droog en
nu en dan zon. Elders flink wat bewol
king en op beide dagen kans op regen.
Maxima rond 13 graden, maar rond Lon
den wellicht boven de 15.
België en Luxemburg:
Vandaag eerst zon, daarna toenemende
kans op bewolking. Morgen mogelijk wat
regen. Maximumtemperatuur ongeveer
13 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Flink wat zon. Morgen later op de dag in
het westen misschien wat regen. Rustig
weer. Stijging van temperatuur, met op
morgen maxima van 18 tot 23 graden.
Portugal:
Vooral vandaag flink wat bewolking en
plaatselijk fiks wat regen. Kleine kans
op onweer. Maxima van 18 graden bij
Porto tot ruim boven de 20 in de Algar-
Madeira:
Flink wat wolkenvelden en vooral van
daag kans op buiige regen. Middagtem
peratuur vandaag rond 23 graden, mor
gen wat lager.
Spanje:
Vandaag op de meeste plaatsen nog ge
regeld zon en hoge temperaturen-, maxi
ma rond 24 graden, hier en daar hoger.
Morgen toenemende kans op regen- en
onweersbuien en in het noordwesten
koeler.
Canarische Eilanden:
Perioden met zon en waarschijnlijk
droog. Middagtemperatuur stijgend tot
tegen de 30 graden op morgen.
Marokko:
Westkust: flink wat zon, maar in het
noorden ook kans op wolkenvelden. Op
de meeste plaatsen droog. Middagtem
peratuur vlak aan zee rond 22 graden.
Tunesië:
Naast zon misschien soms ook wolken
velden. Droog. Middagtemperatuur vlak
aan zee 20 graden of iets hoger.
Zuid-Frankrijk:
Zonnig. Misschien morgen aan het ein
de van de dag in Les Landes regen. Stij
ging van temperatuur, met op morgen
maxima rond 23 graden, aan de voet
van de Pyreneeën boven de 25.
Mallorca en Ibiza:
Flinke perioden met zon en meest
droog. Middagtemperatuur oplopend tot
ongeveer 23 graden op morgen.
Italië:
Vandaag in het zuiden misschien nog
een bui. Verder droog en flinke zonnige
perioden. Middagtemperatuur met na
me morgen uiteenlopend van 22 graden
plaatselijk in het noorden tot 15 in het
Corsica en Sardinië:
Zowel zon als stapelwolken. Droog. Mid
dagtemperatuur iets onder de 20 gra-
Malta:
Zonnige perioden en waarschijnlijk
droog. Middagtemperatuur rond 18 gra-
Griekenland en Kreta:
Zowel zon als stapelwolken en kans op
een bui. Middagtemperatuur rond 17
graden.
Turkije en Cyprus:
Langs de Turkse westkust overwegend
droog en geregeld zon. Langs de Turkse
zuidkust en op Cyprus grote kans op en
kele stevige regen- of onweersbui. Maxi
ma uiteenlopend van 19 graden op de
Dardanellen tot wellicht 30 op Cyprus.
Duitsland:
In het zuiden droog en geregeld zon. El
ders tot morgenmiddag kans op regen.
Maxima rond 14 graden, zuid van de
Main beduidend hoger.
Zwitserland:
Vrij zonnig en droog. Stijging van tempe
ratuur, met op morgen maxima van 18
graden rond Zurich tot 23 rond Locarno.
Oostenrijk:
Vrij zonnig, morgen in het noordoos
wellicht wolkenvelden en een klei
kans op wat regen. Middagtemperat;
meest tussen de 15 en 20 graden.
Vandaag een aantrekkende wind,
volgd door bewolking en regen. Moij
rustiger en vanuit het noorden opklar
gen. Middagtemperatuur vandaag rc
14 graden, morgen frisser.
Tsjechië en Slowakije:
Vandaag flink wat zon en droog. Mor;
bewolkt en kans op regen. Middagts
peratuurrond 14 graden
Hongarije:
Droog en geregeld zon. Stijging van te
peratuur, met op morgen maxima ro
16 graden.
VRIJDAG 25 APRIL 1997
Zon- en maanstanden
Zon op 06.22 Zon onder 20.
Maan op 23.44 Maan onder08.!
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 06.08 18.26 05.41 17
Laag 01.45 14.05 01.26 13
Weerrapporten 23 april 20 uur:
Eindhoven onbew.
Den Helder hall bew
Rotterdam licht bew
Twente onbew.
Vlissingen onbew.
Cyprus
Dublin
Frankfurt
Genève
Helsinki
Istanbul
Klagenfurt
Kopenhagen hall bew.
LasPalmas onbew.
Lissabon licht bew.
Locarno onbew.
Londen half bew.
Madrid licht bew
half be
Rome licht bew
Split half bew
Stockholm licht bew
Warschau onbew.
V/enen onbew
Bangkok half bew.
Buenos Aires licht bew
Johannesburg onbew
Los Angeles licht bew
New Orleans onbew
New York zwaar bei
Tel Aviv licht bew
Vancouver half bew.
