Een volk in de verdrukking
ZATERDAG 29 MAART 1997
Oeigoeren vechten om hun voortbestaan
De Oeigoeren, die van oudsher
wonen in het gebied van
China 's noordwestelijke
provincie Xinjiang, hebben de
afgelopen weken
internationaal de aandacht op
zich gevestigd door
bomaanslagen te plegen in
tivee Chinese steden. Daden
van verzet tegen de
aanhoudende brute
onderdrukking door de Chinese
overheid. Volgens Oeigoeren is
het al lang duidelijk: 'China wil
een natie zonder ons'. De
positie van wellicht het oudste
Turkse volk ter wereld, dat
eeuwenlang een speelbal is
geweest van heersers in Peking
en in Moskou.
De 84 jaar oude Abduraof Makh-
sum kijkt fel onder zijn borsteli
ge wenkbrauwen vandaan. De
oude baas pleit vurig voor een 'vrije en onaf
hankelijke natie' voor 'zijn' volk, de Oeigoe
ren. ,,Het beleid van China is gericht op de
totale assimilatie van de Oeigoeren zodat
binnenkort niets van hun eigenheid over is
en wij als volk zullen verdwijnen."
Het verzet van de Oeigoeren richt zich op
tal van zaken. Naast de achterstelling van
Oeigoeren in het bestuur, het onderwijs en
op de banenmarkt, waar steeds Chinezen
voorrang krijgen, is sprake van een strikte ge-
boortenbeperking, bemoeilijken van religieu
ze activiteiten en willekeurige arrestaties en
executies. De Oeigoer-boeren op het platte
land leven in bittere armoede en kunnen
maar net genoeg produceren om zelf in leven
te blijven. Kunstmest, irrigatiesystemen en de
beste stukken landbouwgrond worden toege
wezen aan Chinese immigranten.
De directe aanleiding van de terroristische
aanslagen van, de afgelopen weken, was het
bloedig neerslaan door Chinese paramilitaire
eenheden van demonstraties door werkloze
jongeren in Yining (in het uiterste westen van
Xinjiang) die werk en betere levensomstan
digheden eisten. Daarbij zouden volgens een
Oeigoer-koopman uit die stad meer dan vijf
honderd doden zijn gevallen, ruim duizend
mensen gewond zijn geraakt en duizenden
gevangen gezet. Officiële cijfers spreken van
tien doden. Bij de voorlaatste massale onlus
ten in 1990 protesteerden de Oeigoeren te
gen de beperking van het aantal kinderen,
het testen van kernwapens in het gebied en
de 'uitvoer' van Xinjiangs' rijke voorraad bo
demschatten naar andere provincies in Chi
na.
„Het Chinese beleid is erop gericht de Oei
goeren te vernietigen", zegt Abduraof Makh-
sum die in 1963 uit Xinjiang vluchtte en
sindsdien woont in een armelijke, modderige
buitenwijk van Almaty. Hij is de enige overle
vende van het 12-koppige organisatiecomité
van de Republiek Oost-Turkestan die in 1944
met steun van de Russische dictator Joseph
Stalin werd opgericht en bestuurd. De 'zelf
standige' staat voor de Oeigoeren, die de is
lam aanhangen, was een instrument in de
strijd van de Chinese communisten onder
leiding van Mao Zedong, tegen het Nationa
listisch bewind van generalissimo Chiang
Kai-shek in China.
'We zijn verraden'
„De Sovjetunie heeft ons verraden", bena
drukt Makhsum, die in het bestuur van Oost-
Turkestan secretaris-generaal was. „Eerst be
loofde Stalin ons te helpen. Niet dat hij voor
stander was van een zelfstandige Oeigoer-
staat, maar hij wilde Mao steunen in de oor
log tegen de Nationalisten. Na de overwin
ning van de communisten in China in 1949,
trok Stalin zijn belofte in. Hij kwam met Mao
in het geheim overeen geen afsplitsing toe te
staan van Oost-Turkestan en de Oeigoeren,
die al eeuwen in het gebied woonden, te on
derdrukken."
Het Chinese Volksleger trok in 1950 de
provincie Xinjiang binnen en nam volgens de
Oeigoeren de macht over onder het mom
van 'hulp bij de economische ontwikkeling
van een arme regio'. In de daarop volgende
vijf jaar werden de belangrijkste politieke en
religieuze functionarissen uit de moslimge
meenschap als 'contra-revolutionairen' ge
vangen gezet. Makhsum zat twee jaar vast.
'Elke dag werd er minstens een man doodge
schoten', herinnert hij zich.
Een andere maatregel om het traditionele
gezag en de sociale structuur in het door Oei
goeren gedomineerde gebied met meer dan
vijftien vooral islamvolken af te breken, was
het in beslag nemen en herverdelen van het
land dat aan de moskeeën toebehoorde. Bo
vendien werd de vestiging in Xinjiang van et
nische Chinezen afkomstig uit andere delen
van China bewust bevorderd.
Straatbeeld uit Urumqi, de hoofdstad van de provincie Xinjiang waar de Oeigoeren van oudsher wonen.
Modan Mukhlisi, zoon van de leider van het Revolutionair Front Hij werkt als hoofdredacteur van de krant 'Stem van Oost-Turkestan'. foto cpd yvonne van der Heijden
vooral identificeren met een oase. De eeu
wenlang onderdrukking door de Chinezen en
de onafhankelijkheid van moslimrepublieken
in Centraal-Azie na het uiteenvallen van de
Sovjetunie maken de Oeigoeren in toene
mende mate bewust van hun eigen identiteit.
Net als de Kazakken, Kirgiezen, Tadzjieken,
Turkmenen en Oezbeken willen ze ook een
eigen staat. Bovendien zijn veel Oeigoeren
zozeer verarmd dat ze voelen dat ze niets
meer te verliezen hebben en zijn wanhopig
bereid tot het uiterste te gaan.
De kracht van de organisaties van Oeigoer-
ballingen die zich onder meer in Kazakstan,
Turkije en Duitsland bevinden, is ook niet te
schatten. Het grootste aantal van het miljoen
mensen verblijft in de vijf Centraal-Aziatische
republieken die vroeger bij de Soviet-Unie
hoorden. Kazakstan heeft met ruim driehon
derdduizend de meesten binnen zijn gren
zen.
Het kleurrijke gezelschap separatisten in
Almaty wekt niet de indruk professioneel en
effectief actie te kunnen voeren. Het is meer_
een vorm van 'huiskamerverzet' zonder fax-*
machines of computers. Het is een zeld
zaamheid als iemand Engels spreekt. Soms is
zelfs een gesprek in het Russisch niet eens
mogelijk omdat de betrokkene slechts het
Oeigoers beheerst.
Beperkingen
Tot nu toe is de strijd van de volgens officiële
Chinese cijfers acht miljoen Oeigoeren in
Xinjiang dan ook grotendeels aan de aan
dacht van de internationale gemeenschap
ontsnapt. Dit terwijl velen in de wereld wel
op de hoogte zijn van de gelijksoortige pro
blemen van de Tibetanen in Tibet dat direct
onder Xinjiang ligt. „Iedereen weet van de Ti
betaanse zaak door de Dalai Lama. Wij heb
ben geen regering-in-ballingschap of een lei
der van wereldformaat. Wij hebben niet eens
een woordvoerder", luidt de verklaring van
Kakhraman Kozhamberdi (50) in het schamel
ingerichte kantoortje van de Regionale Oei
goeren Associatie. Deze in wezen culturele
vereniging met afdelingen in alle plaatsen in
Kazakstan waar Oeigoeren leven, is de enige
separatistische organisatie van Oeigoeren die
wettelijk is toegestaan in Almaty, dat 300.000
Oeigoeren telt.
Daar komt volgens Kozhamberdi nog bij
dat er in het buitenland geen belangstelling
bestaat voor islamitische vrijheidsstrijders
omdat de angst voor moslim fundamentalis
me diep geworteld is. En een verklaring is
ook dat Oeigoer-activisten geen geld hebben
om effectief propaganda te maken. „Dit ver
trek, de wankele stoelen en bureaus worden
door de overheid gratis ter beschikking ge
steld, maar we hebben bijvoorbeeld niet eens
een faxmachine, laat staan een computer.
Kopieën maak ik meestal bij vrienden." Hij
ontvangt geen salaris en leeft van zijn pen
sioentje van - omgerekend - bijna 200 gulden
per maand.
De leiders van twee andere, illegale, Oei-
goerse organisaties voeren de strijd voor een
vrij 'Oeigoerstan' vanuit de woonkamers in
hun appartementen. Bij Yusupbek Mukhlisi
(77) van het Revolutionair Front van Oost-
Turkestan heeft het nog wel wat weg van een
actiecentrum. Stapels papier liggen op tafel.
Exemplaren van een nieuwsbrief en van de
krant 'Stem van Oost-Turkestan', waarvan
zijn in Moskou opgeleide zoon Modan de
hoofdredacteur is, gaan rond. Vanaf een pos
ter boven de tafel kijkt de Oeigoerse nationa
le heldin Ibarhan die zichzelf in de 18e
eeuw met een mes doodstak om te voorko
men dat ze de rest van haar leven als concu
bine aan het hof van de Chinese keizer moest
slijten heldhaftig de kamer in.
De meeste gesprekspartners in Almaty
hebben geen hoge pet op van het Front dat
als extremistisch wordt betiteld. „Er zijn
hooguit vijftig mensen bij betrokken en die
zijn voornamelijk gerecruteerd uit de fami
lie", wordt gezegd.
De formele leider van de Organisatie voor
de Bevrijding van Oeigoerstan, Ashir Vakhidi
(77), is sinds anderhalfjaar geleden een over
val op hem is gepleegd, eerder een meelij
wekkend figuur. De voormalige kolonel uit
het leger van de Republiek Oost-Turkestan
heeft een zware klap op zijn hoofd gehad.
Gezeten op de bank in zijn huiskamer kost
het hem duidelijk veel moeite om een sa
menhangend antwoord te geven op de vra
gen. Zijn leiderschap is binnen de organisatie
door buitenstaanders omschreven als 'een
geheim genootschap compleet met inwij
dingsrituelen' omstreden geraakt. Een
aantal van de naar schatting zevenduizend
leden acht Vakhidi niet meer in staat leiding
te geven.
Groot pessimisme
Kozhamberdi van de regionale associatie,
een gepensioneerde officier uit het Russische
leger, is sinds begin februari ook de leider
van de Verenigde Raad van Oeigoeren waarin
zijn organisatie met de beide illegale organi
saties is gaan samenwerken. Ze hebben zich
verenigd op een aantal actiepunten. Zoals
steun aan de strijd van de Oeigoeren in Xin
jiang voor een onafhankelijk Oeigoerstan, zo
lang het binnen de wetten van Kazakstan
blijft. Hier komt de precaire positie van Ka
zakstan om de hoek kijken.
President Noersoeltan Nazarbajev van Ka
zakstan heeft vorig jaar zijn Chinese collega
Jiang Zemin formeel beloofd de separatisten
te bestrijden. Aan de andere kant is het dun
bevolkte Kazakstan bang dat als Xinjiang ont
wikkeld raakt de Chinezen stukken land gaan
inpalmen voor de nog steeds groeiende be
volking. Nazarbajev heeft inderdaad wel eni
ge maatregelen genomen. Een Oeigoer-krant
is gesloten en na de rellen in Yining mocht
geen demonstratie worden gehouden voor
de Chinese ambassade in Almaty. De verzets
organisaties, zelfs de illegale, werken in de
praktijk echter nog zonder al te veel moeilijk
heden.
Over het algemeen zijn de Oeigoeren in Al
maty somber gestemd over de toekomst voor
hun volk. „Etnische Chinezen zullen over
tien jaar door de massale instroom in Xin
jiang in de meerderheid zijn", voorziet Ko
zhamberdi een langzame uitroeiing. Een
dichter met naaste familie in Xinjiang: „Chi
na zal Xinjiang nooit loslaten. Het is veel te
rijk aan natuurlijke hulpbronnen. De voor
raad olie alleen al is te vergelijken met die in
Koeweit." En een collega schrijver zegt cy
nisch: „China wil maar één Ding en dat is alle
Oeigoeren doden. De Chinezen redeneren:
geen mensen, geen problemen."
Vanaf een poster bo
ven de tafel, kijkt in
een van de actiecen
tra de Oeigoerse na
tionale heldin Ibarhan
heldhaftig de kamer
in. Ze stak zichzelf
dood (18de eeuw)
om te voorkomen dat
ze de rest van haar le
ven als concubine aan
het hof van de Chine
se keizer moest door
brengen.
foto gpd yvonne
van der heijden
De Oeigoeren hebben zich vanaf het eerste
begin verzet tegen wat zij zien als de bezet
ting door de Chinezen van hun moederland,
dat voornamelijk uit woestijn en bergen be
staat. Het waren de keizers uit de Qing-dy-
nastie die er tweehonderd jaar geleden hun
gezag vestigden en over de hoofden van de
oorspronkelijke bewoners met de Russische
tsaren in de slag gingen. In de vorige eeuw
was onder andere dit gebied het strijdperk
van het zogenaamde 'Grote Spel' waarbij
Rusland en Engeland de degens kruisten om
een zo groot mogelijke invloed in Centraal-
Azië te verkrijgen.
Onder het communistisch bewind mond
den elke vijf tot tien jaar protestacties van
Oeigoeren in Xinjiang uit in een massale op
stand die bloedig werd onderdrukt. De onge
regeldheden in Ili in 1962, bijvoorbeeld volg
den op protesten tegen het systeem voor de
rantsoenering van graan, de instroom van et
nische Chinezen en de voorrang die Chine
zen kregen bij de toewijzing van nieuwe
landbouwgronden. Abduraof Makhsum be
hoorde tot een grote groep van Oeigoeren en
Kazakken die kort daarna uitweken naar de
toenmalige Sovjetunie. Daar, in het huidige
Kazakstan, werd het Turkestan Volksbevrij-
dingscomité opgericht dat voor de ballingen
diende als centrum voor politieke activitei
ten.
Hoe sterk het Oeigoers verzet in Xinjiang
is, valt moeilijk te bepalen. Buitenlandse
journalisten worden door de Chinese autori
teiten niet toegelaten tot het gebied. De in
druk bestaat dat het optreden van de
onafhankelijkheidsstrijders in de afgelopen
drie tot vier jaar brutaler en radicaler is ge
worden. Ook zouden ze zich beter aan het
organiseren zijn. Verzetsbronnen in Almaty
stellen dat de bijna dertig verzetsgroepen
waarbij volgens officiële Chinese cijfers
65.000 mensen betrokken zijn zich on
langs hebben aaneengesloten tot de 'Vonk
van het Moederland'. „Deze groepen zitten
achter de aanslagen in Urumqi en Peking",
verzekert een ingewijde.
Het Oeigoer-nationalisme is van recente
datum. Van oudsher zijn Oeigoeren boeren,
handwerkslieden en handelaren die zich
