Bolkestein: vijf gevaren
c
ZATERDAG 22 MAART 1997
rits Bolkestein zei het begin dit jaar
in de Volkskrant zo: „Mijn ambitie
voor mijn partij is dat zij de groot
ste wordt en voor het eerst sinds het kabinet-
Cort van der Linden de premier kan leveren."
Of de VVD-leider zelf in het Catshuis
plaatsneemt, laat hij voorlopig - uit bereke
ning? - nog in het midden. Zijn politieke te
genstanders maakt dat niet uit. Zij grepen de
nederlaag van Bolkestein in het NAVO-debat
gretig aan om het electoraat te waarschuwen:
maak Bolkestein alsjeblieft geen minister
president!
Zover is het echter nog lang niet. Op weg
naar het fel begeerde Catshuis zijn de te ne
men horden hoog en de valkuilen diep. Vijf
gevaren bedreigen de triomf van Frits Bolke
stein.
Handvol hobbels op weg
naar het Catshuis
Frits Bolkestein premier! Eerst nog stilletjes, maar de
laatste tijd steeds openlijker fantaseren liberalen over dit
tot voor kort ondenkbare vergezicht. Met 44 zetels in de
laatste opiniepeilingen lijkt het Catshuis voor de WD
inderdaad gemakkelijk te nemen. Of is het Bolkestein-
effect juist een bedreiging van de droom? De vijf gevaren
op weg naar het liberale premierschap.
merkwaardige verschijnsel dat Bolkestein
vooral wordt gewaardeerd, omdat hij het
Binnenhof weer eens in rep en roer brengt.
Met zijn mening - als ze die al kennen - zijn
ze het lang niet altijd eens. Zo blijkt uit het
onderzoek KIES94 (van de Vrije Universiteit)
dat de 'mensen in het land' dankzij Bolkes-
teins optreden het onderwerp 'minderheden'
het belangrijkste politieke probleem zijn
gaan vinden. Maar het harde standpunt van
Bolkestein is bij diezelfde kiezers helemaal
niet populairder geworden. Het signaal wordt
gewaardeerd, niet de inhoud van de bood
schap.
En ook de boodschapper niet, zo blijkt.
Door Nieuwe Revu werd Bolkestein uitgeroe
pen tot de 'irritantste Nederlander' van 1996.
Het 'Nederlandse volk' vindt hem nog erger
dan Paul de Leeuw en Hans van der Togt. De
meest genoemde ergernissen: Bolkestein is
arrogant, autoritair en „hij zegt vreselijk irri
tante dingen, vooral over buitenlanders." In
opiniepeilingen van het onderzoeksbureau
NIPO scoort Bolkestein van de vier politieke
leiders onverminderd een laag rapportcijfer
als het gaat om 'vertrouwen'. Toch geen on
belangrijke eigenschap voor een politicus.
Er zit nog een merkwaardige kant aan het
Bolkestein-effect: hij stoot ook kiezers af. Veel
traditionele liberalen zijn afgehaakt door zijn
verhalen over de aanpak van minderheden
en asielzoekers. Daarnaast blijkt uit onder
zoek dat het reservoir aan kiezers waar de
WD uit kan putten de laatste veertig jaar
aanzienlijk is gestegen, maar dat Bolkestein
daar nauwelijks van heeft geprofiteerd.
De 'natuurlijke' achterban van de liberalen,
de niet-kerkse middenklasse, is gegroeid van
15 procent van de bevolking in 1956 tot 54
procent in 1994. Maar nog steeds behaalt de
WD in dit kiezerssegment niet meer dan
zo'n 30 procent van de stemmen. De rest van
de middenklasse voelt zich niet tot de koop
man-intellectueel aangetrokken. „Opmerke
lijk", aldus de Leidse politicoloog Andeweg.
„Bolkestein zou in deze groep veel meer
stemmen kunnen halen.
Daarentegen profiteert de WD-leider van
de verrechtsing in de samenleving - ook on
der laaggeschoolden en vakbondsleden. Als
geen ander heeft de WD de tijdgeest mee.
Het liberalisme heeft het communisme over
wonnen en in de economie waait de neolibe
rale wind als nimmer tevoren. Hoezo Bolke
stein-effect? Hij hoeft hier niets voor te doen.
„Met een andere voorman zou de WD ook
wel 40 zetels kunnen halen", meent politiek
wetenschapper Van Praag van de Universiteit
van Amsterdam.
Zou Bolkestein, zo is de vermetele vraag,
met zijn manier van optreden de winst in zijn
partij wellicht zelfs afremmen? Het is moge
lijk. De aanvallen van Bolkestein op de poli
tieke consensus (minderhedenbeleid, Euro
pa, NAVO-uitbreiding, asielzoekers) zijn im
mers aan enig bederf onderhevig. Het pa
troon is nu zelfs voor de oppervlakkige kiezer
overduidelijk: buiten het parlement hard in
zetten, in de Kamer enigszins afzwakken en
met de pin op de neus uiteindelijk door de
knieën gaan. Een 'nederlagenstrategie' die
niet te lang kan doorgaan. WD-kenner Voer
man van het Parlementair Documentatie
centrum in Groningen: „Wellicht zou Bolke
stein het maximum uit zijn verkiezingspo-
tentieel halen, als hij de partij minder zou
schaden met zijn gedrag."
2. ZIJN PARTIJGENOTEN
In de WD gaat het niet om de inhoud, maar
om de personen. Een bekend (voor)oordeel,
door menig liberaal te vuur en te zwaard be
streden. En inderdaad, de WD onder Bolke
stein lijkt wat het gevecht om de macht aan
gaat een oase van rust. De partij bekommert
zich meer om heikele politieke kwesties.
Geen politicus die er zoveel van op de poli
tieke agenda krijgt als partijleider Bolkestein.
De WD heeft er wel een prijs voor moeten
betalen. Het intellectuele debat, dat bij ge
brek aan liberale intellectuelen toch al nooit
floreerde, is zo dood als een pier. Bolkesteins
wil is meestal wet. Op buitenlands politiek
terrein heeft hij menig partijgenoot een ver
plichte ommezwaai laten maken. Europa
wordt opeens sceptisch bekeken, ontwikke
lingssamenwerking deugt van geen kant en
de NAVO mag niet worden uitbreid. In het
beste geval krijgen de verbijsterde liberalen
die plotseling geacht worden van mening te
veranderen, het artikel met de nieuwe partij-
koers van tevoren nog even onder ogen.
Maar daar houdt het debat wel zo'n beetje
mee op.
Waarom Bolkestein hier ongestraft mee
door mag gaan? Heel simpel: omdat de opi
niepeilingen hem vooralsnog gelijk geven.
Vooralsnog. Want in de WD is de opvolging
bij gebrek aan succes geen probleem.
PvdA'er Wim Kok mag negen verkiezingen
verliezen, een WD-voorman niet één. Vraag
maar aan Ed Nijpels en Joris Voorhoeve.
WD-ideoloog Gerry van der List waar
schuwde vorig jaar zomer in de Internationa
le Spectator: „Vernieuwend denken, het is
een fraai ideaal van Bolkestein, maar als zelfs
de geestverwanten niet overtuigd kunnen
worden van de waarde van de intellectuele
vernieuwing, kan het praktiseren van dit ide
aal wel een hoop irritatie en verwarring met
zich meebrengen." En aan irritatie (alweer!)
en verwarring hebben leden en kiezers een
bloedhekel. Eenheid boven alles.
Inmiddels neemt de kritiek inderdaad toe.
Oud-Commissaris van de Koningin Henk
Vonhoff bromt steeds vaker en harder. Euro
parlementariër De Vries windt zich steeds
meer op. Ed Nijpels geeft vanuit de coulissen
af en toe-commentaar. En ja, Hans Wiegel is
er ook nog. Hij verzette zich niet alleen tegen
het NAVO-standpunt, hij kandideerde zich
ook alvast als opvolger van Bolkestein. Hij is
immers pas 55 jaar.
Politici vergeten snel. Amper drieënhalf
jaar geleden werd het Orakel uit Friesland
nog genoemd als mogelijke lijsttrekker. Met
steun van veel prominente partijgenoten. En
waarom ook niet? Hij trekt nog steeds volle
zalen, spreekt als de beste en is (wel) razend
populair. Het aantal zetels dat Wiegel zou
kunnen halen, rekende het weekblad Elsevier
in 1993 uit:...39! Slechts enkele zetels minder
dan Bolkestein nu.
3. DE TEGENSTANDERS
De kenners weten het zeker: de WD leeft in
de opiniepeilingen boven zijn stand. „Bolke
stein dreigt zijn hand te overspelen", waar
schuwt de Amsterdamse politicoloog Van
Praag. Behalve door de al genoemde 'ontrou
we' aarzelaars, schuilt er nog een groot ge
vaar voor de liberalen. „Hij staat mede sterk
in de peilingen, omdat zijn tegenstanders zo
zwak zijn."
Met die tegenstander wordt niet zozeer de
PvdA bedoeld, maar het CDA en D66. De Ne
derlandse kiezers zweven steeds meer van
(midden)partij naar (midden)partij, maar er
zijn toch vooral twee blokken waar de kie
zerswisselingen het sterkst zijn. In het cen
trumrechtse blok twijfelen de kiezers vooral
tussen CDA, WD en D66. Bij de Statenver
kiezingen won de WD veel kiezers van beide
partijen. Van de christen-democraten, omdat
zij het oppositievoeren maar niet in de vin
gers krijgen (Bolkestein doet dat een stuk be
ter tegen zijn eigen coalitiepartners). Van
D66 omdat deze partij met de vervulling van
paars eigenlijk niets meer te wensen heeft.
Beide partijen hebben met Heerma en
Wolffensperger ook geen publiekstrekkers in
de Kamer.
Maar wat gebeurt er als er een plotselinge
kentering zou optreden? Als het CDA - je
weet het nooit - met een aansprekende lijst
trekker komt, een goed verkiezingsprogram
en een uitgekiende campagne? Maar zelfs
een CDA onder de weinig verrassende keus
van Jaap de Hoop Scheffer zal behoudende
christelijke kiezers terug kunnen lokken van
de WD. En wat als D66 met een uitgeruste
Hans van Mierlo de strijd aangaat of - waar
liberalen slapeloze nachten van krijgen - met
de rechtse, 'goodlooking' Hans Wijers? De
'virtuele' stemmen van teleurgestelde kiezers
uit deze partijen op de WD zijn dan snel te
rug gewonnen. Weg mooie opiniepeilingen.
Weg Bolkestein. „Wat dat betreft is de electo
rale positie van de WD veel kwetsbaarder
dan van de PvdA", meent Voerman.
4. WIM KOK
Dat dit zo is, komt door één sterke troef: pre
mier Wim Kok. Hij is voor zijn partij een ze
gen en voor Bolkestein een grote hobbel op
weg naar het Catshuis. De marathonloper
van het Torentje heeft de vorige verkiezingen
aangetoond een sterke eindspurt te hebben.
Voor hem is de WD terecht Spaans be
nauwd. In onderzoeken scoort Kok op alle
punten hoger dan Bolkestein. Zelfs onder li
beralen.
Zo verslaat Wim Kok Frits Bolkestein met
glans als het gaat om geloofwaardigheid, eer
lijkheid, mate van invloed, kennis van zaken,
visie op de toekomst van Nederland, aanzien
in het buitenland en leiding geven. Op de
vraag wie het meest geschikt is voor minis
ter-president, noemt 75 procent Kok en 4,5
procent Bolkestein (enquête van het actuali
teitenprogramma Netwerk van eind februa
ri). Zelfs als de WD volgend jaar de grootste
partij zou worden, vindt 60 procent van de
kiezers het beter dat Kok minister-president
blijft. Alleen de WD-stemmers kiezen hier in
meerderheid voor Bolkestein.
Het is het angst-scenario voor liberale stra
tegen. Kiezers die in het stemhokje de gewe
tensvraag stellen aan wie zij het bestuur van
het land het beste kunnen toevertrouwen:
aan Kok of Bolkestein. „Kok is dan duidelijk
in het voordeel", aldus Van Praag. Dat weten
ze in de WD ook en daarom zullen ze zolang
mogelijk in het midden laten of Bolkestein
het premierschap persoonlijk ambieert. Zo
dra de strijd Kok-Bolkestein serieus wordt,
zal het centrumlinkse blok en masse op de
voormalige vakbondsvoorzitter gaan stem
men (met alle gevolgen voor het arme D66
en GroenLinks). Bovendien zullen gematigde
WD'ers en linkse CDA'ers zich nog eens be
denken of ze wellicht voor één keertje op een
sociaal-democraat zullen stemmen om die
vreselijke Bolkestein te stoppen.
5. DE WINST
Rest ten slotte het laatste gevaar voor Frits
Bolkestein: dat hij na 8 mei 1998 de leider
blijkt te zijn van de grootste partij van het
land, maar de formatie 'verliest'. Menig libe
raal moet er niet aan denken. Kok heeft al ge
zegd onder geen beding onder hem te willen
dienen. De andere partijen zullen ook weinig
trek hebben in een kabinet onder leiding van
de oppermachtige Zonnekoning. Zelfs als hij
een ander naar voren schuift als beoogd pre
mier (Wiegel?), zal de lust niet groot zijn in
een kabinet te gaan zitten dat vanuit de Ka
mer door baas Bolkestein wordt bestuurd.
Zo'n machtige WD en een „bij de coalitie
genoten niet bijster populaire Bolkestein
jaagt de PvdA regelrecht in de armen van het
CDA", waarschuwde partij-ideoloog Van der
List vorige maand al in zijn Volkskrant-co
lumn. Zo bang is men dus in de WD voor het
Bolkestein-effect. „Dan win je de verkiezin
gen en verlies je de formatie", zegt Van
Praag. „Net als Den Uyl in 1977. Hij kreeg er
tien zetels bij, maar stond er wel naast." Voor
de PvdA betekende dat het begin van een
langdurig isolement van de partij. Geen aan
lokkelijk vooruitzicht voor de liberalen, maar
niet ondenkbaar bij al te succesvolle verkie
zingen. Kortom, het sluitstuk van het Bolke
stein-effect.
BOLKESTEIN ZELF
Het heet het Bolkestein-effect: zodra de libe
rale leider een onderwerp bij de kop pakt,
daar een ongezouten mening over ventileert
en volop aandacht van de media krijgt, stij
gen de opiniecijfers voor de WD naar onge
kende hoogten. En ja hoor, het verschijnsel
doet zich, een week na het NAVO-debat, op
nieuw voor. Vierenveertig zetels
kunnen de liberalen
wachten als er nu ver
kiezingen zou
den worden
gehou
den.
Toch werkt het Bolkestein-effect niet zo sim
pel als het lijkt. Waarom stijgt de WD elke
keer na een actie van Bolkestein? Heel een
voudig: omdat de peilingen inzakken zodra
hij zijn gedachten een tijdje voor zich heeft
gehouden. Bij bureau Interview in Amster
dam weten ze ook altijd
neer de liberale leider zijn boerderijtje in
Zuid-Frankrijk heeft opgezocht: dan zitten de
cijfers steevast in een dip.
De kiezers die het meeste genieten van de
dualistische acties van de liberale leider zit
ten namelijk in de groep 'twijfelaars', een po
tentieel van zo'n 30 procent van het electo
raat. Het zijn de stemmers die hem waarde
ren na weer een actie, maar hem daarna
weer even hard laten vallen. Deze 'aan
hang' is volgens InterView-onderzoe-
ker Van der Veen ook nog eens
hoogst onbetrouwbaar. Bij
een fikse regenbui zijn zij
de eerste die op een ver-
N kiezingsdag gewoon
v thuis blijven. Bolke-
stein doet er ver-
standig aan zich
niet rijk te re-
kenen.
De rede
nen van de
ze kiezers
zullen
wellicht
te ma
ken
hebben
met
het
