Grotere NAVO
neemt afscheid
van eigen doel
\r?mi
HE
rm
Buitenland
NSDAG 25 FEBRUARI 1997
Objectief gezien is er voor de grootmachten in de wereld geen enkele reden om
de status quo te veranderen. En zeker de enige supermacht, de Verenigde Staten,
heeft geen belang bij al te drastische wijzigingen. Waarom dan tóch zo hardnek
kig vastgehouden aan de uitbreiding van de NAVO? Het Amerikaanse voornemen
de NAVO open te stellen voor enkele Oost-Europese naties roept meer vragen op
dan ze beantwoordt. Dat Rusland afwijzend zou reageren, wekt geen verbazing.
Maar wat veel meer zou moeten verontrusten, is dat het plan binnen de NAVO
zélf tot verdeeldheid heeft geleid. En niet zo weinig ook.
Een Amerikaanse soldaat in Bosnië geeft een Russische SFOR-collega een voedselpakketje. Bij de Joegoslavië-missie, NAVO's eerste 'out of
area-avontuur", werken beide voormalige blokken redelijk probleemloos samen. foto epa
DEN HAAG HENK GLIMMERVEEN
De euforie is groot in Warschau, Praag en Boedapest. Nog
een paar maandjes en op de NAVO-top in Madrid zullen de
zestien leden van het Atlantisch bondgenootschap de drie
landen uitnodigen toe te treden tot de alliantie. De glazen
zullen worden geheven, de handtekeningen zwierig gezet en
als de inkt droog is ontdekken de drie kandidaat-leden dat ze
lid mogen worden van een club die niet meer bëstaat.
Wat de NAVO voor de voormalige Warschaupact-landen zo
aantrekkelijk maakt, is het befaamde artikel 5 van het Hand
vest. In dit artikel wordt omschreven dat een aanval op een
NAVO-lid als een aanval op de gehele NAVO wordt be
schouwd. Voor Polen, Tsjechië en Hongarije hoeft de NAVO
absoluut niet te veranderen. Sterker, de NAVO-oude-stijl is
voor hen juist reden om er lid van te worden. Het is de enige
garantie, zeggen ze, tegen een agressief Rusland.
Die benadering is al jaren uit de gratie in Washington en an
dere westerse hoofdsteden. Sinds 1990, in de Verklaring van
Londen en in november bij de ondertekening van het CFE-
verdrag in Parijs, geldt Rusland niet meer als een bedreiging.
De aftakeling van de Russische beer is sindsdien alleen maar
sneller gegaan. Hetgeen niet wegnam dat de NAVO een mili
taire organisatie bleef, ondanks het feit dat de vijand was ver
dwenen.
Het hoort bij een militaire organisatie hoort dat de spullen op
z'n tijd worden vernieuwd. En als er nieuwe partners willen
meedoen, dienen ze in het bezit te zijn van dezelfde uitrus
ting. Tweehonderd miljoen dollar per jaar kost de uitbreiding
van de NAVO ons, meldde de regering-Clinton het Ameri
kaanse Congres. Een opvallend groot verschil met het Ameri
kaanse onderzoeksinstituut Rand Corporation, dat vorig jaar
berekende dat de voorgestelde uitbreiding de NAVO 250 mil
jard gulden zou gaan kosten, uitgesmeerd over 15 jaar. Ame
rika zou daarvan een kleine 50 miljard voor zijn rekening
moeten nemen.
De kosten zullen een grote rol gaan spelen als de Senaat zich
moet uitspreken over de uitbreiding. Aangezien het hier gaat
om een herziening van het NAVO-verdrag, is een tweederde
meerderheid in de Senaat vereist en nu al wordt in Brussel
gefluisterd dat parlementaire goedkeuring het moeilijkst ligt
in Washington. Men wijsrdaarbij op de nauwelijks aanwezi
ge belangstelling bij de nieuw gekozen senatoren voor bui
tenlandse politiek. De helft van hen bijvoorbeeld heeft nog
nooit een voet op Europese bodem gezet.
Het gaat om forse bedragen. De strijdkrachten van drie lan
den moeten in z'n geheel worden vernieuwd. De laagste
schattingen gaan uit van vier tot vijf miljard gulden per jaar
voor nieuwe vliegtuigen, oorlogsschepen, tanks, geweren, ra
ketten en wat dies meer zij. Voor de noodlijdende Ameri
kaanse defensie-industrie een interessante afzetmarkt, overi
gens.
Vijand
Uitbreiding kost dus geld. Wie dat zal gaan betalen, is nog
volstrekt onduidelijk. De Washington Post meldde zondag dat
de regering-Clinton uitgaat van 35 procent voor de nieuwe
leden, 15 procent voor de Verenigde Staten en de rest de
helft dus voor de overige NAVO-partners. Dat eerste ge
deelte wordt al moeilijk genoeg. Polen, Tsjechië en Hongarije
hebben op last van het IMF al drastische bezuinigingen door
gevoerd.
Nieuwe leningen zullen om twee redenen niet aan de orde
zijn: Het IMF en de Wereldbank zullen dat niet toestaan en
de westerse NAVO-leden willen zich niet het verwijt van
Moskou op de hals halen dat zij invloed in Oost-Europa gaan
kopen. Toch moet die modernisering er komen. Immers, wie
NAVO-lid is moet niet alleen de vruchten van Amerikaanse
bescherming willen plukken, hij moet zich ook verplichten
andere lidstaten bij te staan. En daar hoort een adequate uit
rusting bij.
De vraag is nu: tegen wie moet de NAVO nog optreden, nu de
enige vijand, de Rus, het bondgenootschap heeft beroofd van
zijn bestaansrecht door zichzelf op te heffen? Anders gezegd,
heeft de NAVO nog wel een vijand nodig? Welnee, schreef de
nieuwe Amerikaanse minister van buitenlandse zaken, Ma
deleine Albright, doodleuk in The Economist. De NAVO moet
zien te voorkomen dat zich, van welke kant dan ook, een
dreiging voordoet. Als de NAVO alleen toegankelijk zou zijn
voor landen die door een agressieve buur worden bedreigd,
dan zou praktisch geen enkele huidige bondgenoot in aan
merking komen voor het lidmaatschap.
Dat is, zeggen de militairen in de NAVO, mooi gesproken van
de diplomaten. Maar wij, planningsofficieren, zijn gewend
om in termen van oplossingen te denken. En daar hebben we
een vijand voor nodig. Als die er niet is, dan moet er iets an
ders voor in de plaats komen. Dan moeten de doelstellingen
van de NAVO worden veranderd en moet er een andere stra
tegie worden geformuleerd.
Uniek document
Daar is inmiddels wel alle reden toe. Al eerder is het CFE-ver-
drag genoemd, dat vermindering van de conventionele troe
penmacht in Europa omvatte. Dat verdrag, dat in feite een
einde maakte aan de Koude Oorlog, is op zich een uniek do
cument. Het was het definitieve einde van de politiek van
machtsevenwicht die eeuwenlang de wereldpolitiek heeft be
paald. Dreigde dat evenwicht te worden verstoord, dan was
vrijwel onmiddellijk de dreiging van een oorlog aanwezig.
Strategisch gezien is het CFE-verdrag volstrekt onlogisch. Je
verschaft de vijand inzicht in je sterkte en je staat hem bo
vendien nog toe om te controleren of je de waarheid vertelt.
In Rusland vinden vrijwel elke dag protesten tegen de uitbreiding van de NAVO plaats. Deze demonstranten voorde Amerikaanse
ambassade in Moskou waarschuwden Madeleine Albright, vorige week op bezoek, 'niet met vuur te spelen'. foto epa
Enkele tientallen jaren Koude Oorlog waren er ook de oor
zaak van dat het idee van de natie-staat in Europa langzaam
maar zeker is gaan verdwijnen. Twee instituten waren daar
verantwoordelijk voor: de NAVO, die het bezit van een 'eigen'
strijdmacht overbodig maakte, en de EEG later EG en weer
later EU die voor integratie van de meer binnenlandse on
derwerpen zorgde.
Veiligheid is sinds kort niet langer uitsluitend gebaseerd op
machtsevenwichten in de wereld. Het mooiste bewijs daar
voor werd geleverd door de vreedzame hereniging van Duits
land. Het is en blijft de historische verdienste van Michail
Gorbatsjov dat hij inzag dat territoriaal bezit (het wingewest
DDR) niet langer een kwestie van vitaal belang voor toen
nog de Sovjetunie was.
Niet alleen zal de staat voortaan anders gedefinieerd worden,
ze zal ook minder dominant zijn. Dat betekent weer dat de
eigen belangen van de staat een steeds minder belangrijjce
factor in de buitenlandse politiek van een land worden. Wil
de NAVO dus zorgen voor stabiliteit in eigen huis, dan zal
moeten worden voorkomen dat problemen buiten de NAVO-
grenzen overslaan naar het eigen territorium. Volgens de mi
litairen op het hoofdkantoor kan dat eigenlijk alleen maar als
de NAVO buiten het verdragsgebied gaat opereren. Of in vak
termen dat ze out of area gaat. Dat is tot dusver formeel maar
één keer gebeurd, in Bosnië. En dat ging nog heel aarzelend,
hoewel Bosnië jarenlang het best bestudeerde probleem van
de toekomst was geweest voor de NAVO. „Hoe vaak hebben
we niet tegen elkaar gezegd: Wat zal er toch met Joegoslavië
gaan gebeuren als Tito er niet meer is", zegt een insider.
De politiek
Het opereren buiten het verdragsgebied betekent dat ook
niet-NAVO-landen kunnen deelnemen aan het oplossen van
een conflict: het model-Bosnië. Met andere woorden: met
NAVO-methoden worden niet-NAVO-problemen aangepakt.
De Russen hebben de NAVO altijd als een offensieve organi
satie gekarakteriseerd. Het bondgenootschap heeft daar
steeds op gereageerd met een verwijzing naar artikel 5 van
het Handvest (aanval op de één is een aanval op ons allen).
Nu de Sovjetunie niet langer bestaat, ontwikkelt de NAVO
zich echter wel degelijk in offensieve richting, terwijl het mili
tair-strategisch helemaal niet meer nodig is.
Als die redenen dus ontbreken, is de uitbreiding van de
NAVO daarmee automatisch een vooral politieke aangele
genheid geworden. En bij politiek horen meningsverschillen.
De algemene opvatting van officiële zijde in de diverse
hoofdsteden is: uitbreiding is niet verstandig, vooral in het
belang van de Amerikanen en juist daarom waarschijnlijk
niet meer te stoppen.
Maar opvallend vooral is dat de tegenstanders van uitbrei
ding uiterst fel zijn in hun bewoordingen. George Kennan,
één van de belangrijkste experts op het gebied van de Koude
Oorlog, noemt de voorgestelde uitbreiding „de meest fatale
fout in de Amerikaanse politiek van na het einde van de Kou
de Oorlog". Uitbreiding zou volgens hem „de nationalisti
sche, anti-westerse en militaristische tendenzen in de Russi
sche publieke opinie aanwakkerenm, een tegengesteld effect
hebben op de ontwikkeling van de democratie in Rusland en
de sfeer van de koude oorlog herstellen in de oost-west be
trekkingen".
Minister Albright zei in een reactie op de kritiek van Kennan
dat dit 'het denken in oude patronen' weerspiegelt. In haar
Economist-artikel werd alle kritiek op de uitbreiding met de
term 'ouderwets denken' op één hoop gegooid. Het alterna
tief, zegt ze, zou zijn dat de NAVO onbelangrijk zou worden.
Dan zou opheffing van het bondgenootschap zelfs het gevolg
zou kunnen zijn. Een formulering die in een hoofdartikel van
de Britse Times meteen werd omschreven als een mogelijk
verkapt Amerikaans dreigement.
Rusland
Twee vragen houden de geïnteresseerde lezer momenteel
sterk bezig: waarom drukken de Amerikanen de uitbreiding
zo gepassioneerd door en wat is de reden van het heftige
Russische verzet?
Om met het laatste te beginnen. Moskou ziet met afgrijzen
dat Oekraïne steeds inniger banden met het westen gaat on
derhouden en merkt dat Roemenië en Bulgarije nu ook actief
zijn gaan lobbyen om toegelaten te worden tot de NAVO. Dat
betekent heel concreet dat Rusland de controle over de Zwar
te Zee dreigt te gaan verliezen, met alle gevolgen vandien
voor de olie-export. Polen, Hongarije en Tsjechië zijn voor
Moskou niet van belang vanwege de olie, wèl vanwege de
precedent-werking die toetreding op Bulgarije, Roemenië en
wellicht Oekraïne zal hebben.
Wat zeker ook een rol speelt in
Moskou is de symboliek die er van
toetreding van de drie ex-War-
schaupactleden uitgaat. Het heeft
iets van de buit die het westen
heeft overgehouden van de Koude
Oorlog. Voor de ex-communisti
sche partner in de anti-Hitlercoali-
tie blijven dan de kruimels, de Bal-
tische staten die eens Sovjetunie
waren en dus nooit en te nimmer
kunnen 'overstappen' naar het
westen Oekraïne en Wit-Rus-
land. Zolang Rusland aanspraak
blijft maken op die landen, zal er
van toetreding tot de NAVO geen
sprake zijn. Het curieuze feit doet zich nu voor dat landen die
zich écht ongerust zouden moeten voelen geen bescherming
van de NAVO krijgen, terwijl landen die het niet nodig heb1
ben, die protectie wèl krijgen.
Secretaris-generaal Solana van de NAVO en de Russische mi
nister van buitenlandse zaken Primakov hebben zondag
avond ruim drie uur vergaderd over de resultaten van het on
derhoud tussen minister Albright en president Jeltsin. Vol
gens de Russische president zit er een akkoord met Clinton
aan te komen. Uitgaande van de informatie die wij de afgelo
pen tijd in diverse hoofdsteden hebben verzameld, schilde
ren we het volgende scenario.
Nadat een volgende consultatie van Primakov en Solana
ditmaal in Moskou heeft plaatsgehad, zal een ontwerp-ak-
koord tussen de NAVO en Moskou uitlekken. Daarin wordt in
elk geval verklaard dat de NAVO geen nucleaire raketten op
het grondgebied van de nieuwe lidstaten zal plaatsen. Omdat
Primakov zich vooral tegen de oprukkende NAVO-infrastruc-
tuur heeft uitgesproken, ligt het voor de hand dat ook uit
spraken over communicatiecentra, oefenterreinen enzo
voorts worden gedaan. Die zullen zo veel mogelijk worden
beperkt.
Op de top tussen Jeltsin en Clinton in maart te Helsinki wor
den vervolgens de details uitgewerkt van een voorstel dat vlak
voor de NAVO-top in Madrid officieel wordt bekendgemaakt:
de toezegging van de NAVO dat er ten oosten van de Oder
geen westerse troepen zullen worden gestationeerd. Adieu
artikel 5!
Twee NAVO's
Het betekent dat er in de toekomst de facto twee soorten
NAVO-leden zullen zijn. De bestaande zestien, die vrolijk ver
der gaan in de richting van een vooral politieke veiligheidsor
ganisatie, en de drie nieuwe, die doen voorkomen dat ze lid
zijn geworden van een militaire club. Er is niemand in officië
le kring die het scenario formeel wil bevestigen. Maar infor
meel zijn er inaissen té veel signalen die erop wijzen dat met
dit scenario serieus rekening moet worden gehouden.
Hetgeen ons brengt bij het Amerikaanse belang bij de uit
breiding. Dat heeft niets te maken met de trauma's van de
Polen of de Tsjechen. Het heeft nauwelijks iets van doen met
beloften uit de Koude Oorlog die moeten worden ingelost.
Het heeft alles te maken met wat een vooraanstaand Brits di
plomaat kernachtig omschreef als 'de definitieve vredesrege
ling van die andere grote oorlog', de Tweede Wereldoorlog.
Nieuwe leden komen
bij organisatie
die eigenlijk
niet meer bestaat
