'Veel orgieën in Peking tijdens opstand'
Sjostakovitsj speelde piano
met lelijke, droge aanslag
Boeken
Mateloos verlangen naar
vaderlijke erkenning
Columnist Theo van Gogh is heel gemeen èn zeldzaam gevoelig
Nieuws gaat op herhaling in
handzaam 'Aanzien van 1996'
VRIJDAG 31 JANUARI 1997
'Het geheimvan Anna Enquist
HP/De Tijd-stukken gebundeld in 'Sla ik mijn vrouw wel hard genoeg'
BOEKEN RECENSIE
HANS WARREN
Theo van Gogh - Sla ik mijn vrouw wel
hard genoeg? Met tekeningen van Sieb
Posthuma. Uitgeverij Veen, prijs 29,90.
Theo van Gogh (geb. 1957) is
een beroemd cineast en een be
rucht columnist. In Sla ik mijn
vrouw wel hard genoeg? verza
melde hij zijn stukken uit HP-
De Tijd. Aan zijn loopbaan bij
dat weekblad kwam een einde
toen hij in felle bewoordingen
de hoofdredacteur aanviel, on
danks zijn verzekering: ,,'t
Laatste dat ik zou willen is een
oneerbiedige toon aanslaan te
gen mijn hoofdredacteur."
Zo is Van Gogh: niets kan
hem stoppen. Op die manier is
hij Nederlands onbeleefdste,
bewogenste, uitdagendste, eer
lijkste, dapperste columnist ge
worden. Hij zegt zonder enig
voorbehoud wat volgens hem
gezegd móet worden. En het in
teresseert hem niet of hij daar
mee de alarmbellen op de dis
criminatiemeldpunten doet rin
kelen en of de haat van de baas
jes van de grachtengordel op
wekt.
Hij spaart niemand: zijn vij
anden niet, zijn vrienden niet
èn zichzelf niet. 'Lelijker dan de
nacht mag ik mijzelf noemen',
schrijft hij bijvoorbeeld en hij
licht dat uitvoerig toe. In een
voorwoord beweert hij dat je als
columnist slechts vier verplich
tingen hebt. Er moet 'af en toe
wat te lachen' zijn, aan dat cri
terium voldoet hij moeiteloos.
Je moet menen wat je schrijft:
daar ligt ongetwijfeld zijn groot
ste kracht. Verder mag je niet
lijden aan goede smaak. En je
mag je niks aantrekken van wat
'men' vindt: ook dat laatste is
bij hem helemaal in orde.
Voortdurend strijdt hij voor de
absolute vrijheid van de colum
nist en bevecht hij 'de gedach-
tenpolitie'. Want iemand moet
toch openhartig kunnen zeggen
wat anderen nauwelijks durven
denken?
Op zijn geheel eigen wijze is
Van Gogh op zoek naar de
waarheid. Hij wil zélf zijn stand
punten bepalen en legt zich niet
neer bij wat de 'loeiende meer
derheid' vindt. 'Oorverdovend
aan de goede kant staan' is het
laatste wat hij nastreeft en de
pasklare leuzen zijn niet aan
hem besteed. Natuurlijk roept
hij met die houding veel erger
nis op. Gemakzuchtige tegen
standers proberen deze fanatie
ke bestrijder van vooroordelen
en hartstochtelijk ondermijner
van zekerheden als een racist af
te schilderen. En sommigen
doen zelfs hun best hem de
mond te snoeren.
Maar zo gemakkelijk komt je
niet van hem af. Als het moet,
begint hij 'loopgravenoorlogjes'
zoals hij het noemt. Vanuit zijn
schuttersput tergt en treitert hij
vooral Michaël Zeeman (die
vrouwen zou mishandelen) en
Hugo Brandt Corstius (die een
liefhebber van anonieme tele
foontjes en anonieme brieven
zou zijn). Niets of niemand is
heilig voor hem. 'Over de doden
niets dan goeds is niet mijn idee
van iemand herdenken', begint
hij zijn necrologie van Ischa
Meijer. Mijn favoriete etter is de
tegenstrijdige titel van dat stuk.
Want behalve heel gemeen
blijkt Van Gogh ook zeldzaam
gevoelig.
Wanneer je goed luistert,
hoor je héél diep verborgen in
dat dikke en woedende lijf een
hart van goud bonzen.
Theo van Gogh spaart niemand:
zijn vijanden niet, zijn vrienden
niet èn zichzelf niet. publiciteii
sfotó
Hong Ying schreef autobiografische roman over studentenrevolte in juni 1989
ROMAN RECENSIE
WIM VOGEL
Anna Enquist - Het geheim Uitgeverij De
Arbeiderspers, 203 blz. Prijs 34,90 (inge
naaid), 45,00 (gebonden).
Het is verbazingwekkend hoe
zeer de Tweede Wereldoorlog
blijft rondspoken, juist in ro
mans van moderne schrijfsters.
In De Tweeling van Tessa de
Loo, De naam van de vader wan
Nelleke Noordervliet, De hertog
van Egypte van Margriet de
Moor, in de romans en verhalen
van Carl Friedman en nu ook in
Het geheim, de tweede roman
van Anna Enquist, blijken men
sen in de laatste jaren van onze
verdoemde eeuw nog steeds be
paald te worden door de gruwe
lijke gebeurtenissen van zo lang
geleden.
Wat je van zo'n psychologi
sche roman mag verwachten is
natuurlijk geen originaliteit. Wel
dat hij, hopelijk tevergeefs, pro
beert de raadsels te ontwarren
die wij voor elkaar en voor ons
zelf zijn en dat de beschrijving
van die fictieve levens boeiend
en confronterend is. Het geheim
van Anna Enquist is vernieu
wend noch raadselachtig, maar
ontroert zeer en is door zijn
analyse van het menselijk tekort
een spiegel voor iedereen die
kan kijken.
De dertig fragmenten waaruit
de roman is opgebouwd ope
nen en sluiten met het leidmo
tief. In de eerste regels wordt
een piano een huis in de Franse
Pyreneeën binnengetakeld, in
de laatste alinea's durft de bijna
zestigjarige concertpianiste
Wanda Wiericke, geboortejaar
1933, voor het eerst sedert jaren
weer daarop te spelen. Door het
open raam waaieren de klanken
de avond in, over het aangren
zende kerkhof heen waar ze
haar ex-man lijken te weerhou
den Wanda tegen haar zin in
nog dichter te benaderen. Alle
motieven komen in dit laatste
beeld bijeen.
Er bestaat een prachtig ge
dicht van Herman Gorter: In de
zwarte nacht is een mens aange
treden. Gorter beschrijft daarin
de zelfmoord van de zangeres
Anna Witsen die in haar tragi
sche leven alleen bescherming
vond in haar zangkunst. Wanda
Wiericke lijkt veel op haar.
Ruim vijftig jaar wordt ze ge
kweld door een mateloos ver
langen naar erkenning, vooral
door haar vader. Waar die ac
ceptatie door haar wettelijke va
der achterwege is gebleven,
waar haar biologische vader, als
slachtoffer van de Nazi-gruwe
len, steeds definitiever afwezig
is en waar haar moeder door
haar zwijgzaamheid haar ver
raad en het geheim van
Wanda's herkomst bijna lijkt te
zijn vergeten, daar erft Wanda
niet alleen twee koffers vol mu
ziek van haar echte vader maar
ook een ongekend talent.
Het boeiendste van deze ro
man is dan ook niet de bijna
naturalistische wijze waarop
Enquist de ontwiWcelingsgang
van haar hoofdpersoon be
schrijft Wel de nietsontziende,
pathologische gedrevenheid
waarmee de laatste zich over
geeft aan het pianospel. Alles
moet daarvoor wijken: huwelijk,
man, kind en contacten. Dat ze
in die gedrevenheid geloofwaar
dig en tragisch blijft, heeft alles
te maken met Enquists inle
vingsvermogen en grote muzi
kale kennis.
De vierentwintig préludes van
Chopin speelt Wanda het liefst,
omdat ze voelt 'dat dit werk iets
met protest te maken heeft, met
een stampvoetend beklag over
onontkoombaar onrecht.' En
natuurlijk protesteert ze met die
interpretatie tegen Egbert, die
haar vader lijkt te zijn maar
voor wie de w van Wanda ook
de w van weerzin, van walging
en van waardeloos is. Alleen
met haar pianospel spreekt ze
zich uit. 'Haar enige hoop om
iemand te bereiken lag in die
klanken.'
Wie die iemand is, laat zich
vrij snel te gemakkelijk raden.
Het leven dat voor Wanda zo
ondoorgrondelijk is, is dat voor
de lezer veel minder. Hier
wreekt zich Enquists keuze voor
de alwetende verteller die voort
durend slimmer dan de lezer
wil zijn, die veel aangeeft en
naar mijn smaak te veel af
maakt. Als het leven een raadsel
is (en laten we het daar maar op
houden) dan geldt dat niet al
leen voor romanpersonages. En
eigenlijk weet Enquist dat ook
wel. Niet voor niets voelt
Wanda aan dat muzikale hel
derheid in feite goedkoop is. De
kem van alle muziek schuilt
voor haar in 'de geheimzinnige
ondoorzichtigheid'. Voor litera
tuur geldt precies hetzelfde.
De Chinese schrijfster Hong Ying maakte in juni 1989
mee hoe tanks het Plein van de Hemelse Vrede opreden
en demonstrerende studenten neerschoten. In haar
autobiografische roman Zomer van verraad beschrijft ze
de hoop op democratie en de erotische euforie van die
dagen. „Er waren veel orgieën in Peking. Mensen werden
niet alleen om politieke redenen opgepakt."
LITERATUUR INTERVIEW
nj Meulenhoff, prijs 29,90. De gelijkna
mige documentaire van Rob Hof wordt op
9 april uitgezonden door de-RVU.
Haar naam betekent 'schaduw
van de regenboog' vertelt ze,
terwijl ze de woorden op het
omslag van haar boek aanwijst.
Toepasselijk. Hong Ying werd
geboren in 1962 in de provincie
Sichuan, op het Chinese platte
land. De tijd van de grote hon
gersnood. Ze groeide op terwijl
de culturele revolutie woedde
en ontworstelde zich aan de
achterlijkheid en armoede van
haar familie door in Peking let
teren te gaan studeren. Voorjaar
1989 maakte ze de bloedig
neergeslagen studentenopstand
mee op het Plein van de Hemel
se Vrede.
Een revolte waarbij het niet
alleen om politieke maar ook
om seksuele vrijheid ging, zo
blijkt uit haar roman Zomer van
verraad, die vertaald werd door
Mark Leenhouts. Hij is als tolk
bij het interview aanwezig.
Want hoewel ze sinds 1991 in
Londen woont met haar Chine
se echtgenoot, spreekt Hong
Ying gebrekkig Engels. „Ik leef
in Londen als een Iduizenaar. Ik
lees, ik schrijf en luister veel
naar muziek. Zonder muziek
zou ik het niet uithouden."
Het is moeilijk je voor te stel
len dat deze tengere jonge
vrouw, keurig gekleed in een wit
wollen truitje en een korte
zwarte rok, geen doorsnee kan
toormeisje is, maar de schrijf
ster van een vrijmoedige eroti
sche roman. Des te opmerkelij
ker als je weet hoe preuts het
hedendaagse China is.
Minnaar
Zomer van verraad begint in de
nacht dat Lin Ying Hong
Yings hoofdpersoon weg
vlucht van het Plein van de He
melse Vrede. De nacht van 3 op
4 juni 1989, de nacht die de we
reld schokte. Ze zoekt haar toe
vlucht bij haar minnaar. Als ze
hem eindelijk bereikt, uitgeput
en in paniek, blijkt hij het bed te
delen met een ander. Lin Ying
vlucht verder en wordt gehol
pen door een vage vriend, met
wie ze al snel een relatie krijgt.
Dubbel verraden voelt ze zich
als blijkt dat deze Jiangjiang
door haar ex is ingeseind om
haar op te vangen.
In razendsnel tempo gaat Lin
Ying van verbijstering naar pro
vocerend zelfbewustzijn. Het
boek eindigt met een orgie in
een studentenflat in Peking.
Een politie-inval onderbreekt
dit feest van wellust. Maar in te
genstelling tot haar vrienden en
vriendinnen schiet Lin Ying niet
in de kleren als de politie bin
nenkomt. Met haar naakte li
chaam daagt zij het gezag uit.
Als enige. Opnieuw verraden.
Gevraagd naar het autobio
grafische gehalte van haar boek
glimlacht Hong Ying een beetje
ironisch. „Mijn hoofdpersoon is
dapperder geweest dan ik. Ik
ben niet gearresteerd, zoals veel
anderen. Enkele van mijn vrien
den zijn opgepakt vanwege ze
deloos gedrag. Er zijn in Peking
onder studenten veel orgieën
geweest in die tijd, de politie
heeft vaak invallen gedaan.
Mensen werden niet alleen om
politieke redenen opgepakt."
Geschoten
Over de concrete gebeurtenis
sen op het Plein van de Hemel
se Vrede praat Hong Ying liever
niet. „Waar het om gaat is dat er
gemoord is en dat er geschoten
is. Maar nu lijk ik veel radicaler
dan ik ben. Ik ben een schrijf
ster, geen activiste. De studen
ten hadden ook hun verant
woordelijkheid. Hun middelen,
zoals hongerstakingen, sloegen
soms door."
Later licht ze haar terughou
dendheid toe. Hong Yings fami
lie moeder, pleegvader, twee
broers en drie zussen woont
nog in China. Met opzet koos ze
De Chinese schrijfster Hong Ying: 'Ik leef in Londen als een kluizenaar.'
de veilige romanvorm. Zomer oplage.
van verraad kwam niet in China In de gelijknamige televisie-
uit. Wel in Taiwan, maar onder documentaire, gemaakt door
pseudoniem en in een beperkte Rob Hof, wordt een beeld gege
ven van de intens benauwende
sfeer waarin Hong Ying op
groeide. Haar situatie als kind
van analfabete ouders was
moeizaam, vertelt de schrijfster!
en naargeestiger dan uit de film
blijkt. Niet alleen werd haar faj
milie met de nek aangekeken
ook binnen het gezin was Hon)
Ying het zwarte schaap. Z(
schreef erover in haar autobio
grafie Daughter of hunger. Ne1
af en nog niet gepubliceerd. „II
heb me altijd anders gevoeld
Pas op mijn achttiende begreep
ik hoe dat kwam. Ik was hej
kind van een minnaar van mijij
moeder. De 'oom' die altijd
naar me kwam kijken bleel
mijn vader. Iedereen wist hetj
behalve ik. Mijn jeugd heeft mi
eenzaam gemaakt, maar ooi
gevoelig, en vastbesloten om
mijn lot in eigen hand te ne
men."
Moed
Haar achtergrond heeft Honi
Ying wellicht ook de moed ge
geven om het klimaat vaj
seksuele vrijheid in het Pekinj
van eind jaren '80 te beschrij
ven. Op de vraag waarom ze he
belangrijk vond om dat te doen
lacht de schrijfster vrolijk. „II
ben altijd heel verontwaardigd
geweest dat mannen in Chini
een schare concubines konden
nemen en onbelemmerd hun
plezier konden zoeken. Hel
communistische sausje dat dj
Chinese machthebbers ove
deugdzaam gedrag hebben ge
goten, heeft vrouwen alleen no
maar verder in een hoek gedre
ven. Ik zag hoe vrouwen vaj
mijn generatie opgroeiden
trouwen, kinderen krijgen, eej
goede echtgenote zijn. Ik he|
altijd geweten dat ik dat nie
wilde."
Hong Ying droomde als kinj
al van een leven waarin mense)
kunnen schrijven, praten, onge
hinderd van gedachten wisse
len. Maar, zegt ze in de docu
mentaire: „De droom van de
mocratie vloeide in juni '89 wej
met het bloed van de studem
ten."
Haar eigen droom van vrij
heid vloeide weg toen ze za^
hoe de Pekingse Lente eindigde
Vrienden rapporteerden over el
kaar om hun eigen hachje t|
redden. Brieven en dagboekej
werden verbrand. Of ze nog eel
droom over heeft? Hong Yins
glimlachend maar gedecideerd
„Je moet als mens altijd drome
blijven houden, anders ben je q
geweest."
BOEKEN RECENSIE
Spectrum. Prijs 27,50
Verandert het nieuws echt elke
dag, of is het gelijk een saaie
schaakpartij vaak een herha
ling van zetten? Bij het doorbla
deren van Het Aanzien van 1996
komt die laatste gedachte keer
op keer bovendrijven. Ga maar
na: op pagina 26 een foto van
het bestuur van de Friese Elf
Steden, dat toen moest meede
len dat De Tocht niet doorging.
De foto had moeiteloos achterin
het boek bij december
herhaald kunnen worden. Ook
qua trieste gebeurtenissen is er
een parallel te trekken met nu.
Een gigantische verkeersramp
door de mist: toen in België en
recentelijk bij Badhoevedorp.
Ouders die kinderen vermoor
den: toen in Krimpen, Assen,
Zwijndrecht en Diemen, nu in
Hoofddorp.
Het Aanzien is al vele jaren
een succesvolle serie fraai uitge
voerde boeken, die het ondanks
de concurrentie van cd-rom
nog lang zal volhouden. In krap
2Ö0 bladzijden flitst het hele
jaar aan je voorbij. De zaak
Dutroux in België, de vliegram
pen bij New York, Eindhoven en
Goed gedocumenteerde biografie van Russische componist
BIOGRAFIE RECENSIE
Op 11 augustus 1996 reed voorde eerste maal de KennemerStrand Ex
pres (beter bekend als het Lovers Treintje) van Amsterdam CS naar
Umuiden. Het Aanzien publiceert de ANP-foto van Olaf Kraak onder de
kop 'NS krijgt concurrentie'. foto het aanzien van 7996
in de Waddenzee, de ellende in
het voormalige Joegoslavië,
midden-Afrika en de oorlog in
Tsjetsjenië.
Zaken die zich dichterbij af
speelden: de Leidse balpen-
moord, het Loverstreintje naar
IJmuiden, de dreigende sluiting
van Fokker en de opening van
graskwekerij Amsterdam Zuid-
Oost, ook wel ArenA genaamd.
De Nederlandse taalstrijd waar
door muggezifterij opeens mug-
geNzifterij werd. Zij die ons ont
vielen: Jules de Korte, Herman
Renz en zijn vriendin Diana
Luycx, Leen Jongewaard, Ella
Fitzgerald, om er maar een paar
te noemen.
Maar ook het volleybal-, roei-,
hockey- en mountainbike-goud
van Atlanta, Krajiceks triomf op
Wimbledon (inclusief de half
blote serveerster) en natuurlijk
de start en de ondergang van
Sport 7, waarover een boek op
zich is te schrijven. Het Aanzien
doet het uiteraard af in een paar
bladzijden. Zoals altijd en met
alles. Je hoeft namelijk 'niets
nieuws te beginnen' om succes
vol te zijn.
ALBERT BRÜGGEN
Krzystof Meyer - Sjostakovitsj: zijn le
ven, zijn werk, zijn tijd. Vertaald door
Willem Bruis, geïllustreerd met foto's en
muziekvoorbeelden, 560 blz., gebon
den, ƒ79,90. Uitgeverij Atlas, Amster-
Geen componist van onze eeuw
wordt tegenwoordig zo vaak ge
speeld als Dmitri Sjostakovitsj
(1906 - 1975). Symfonie-orkes
ten en kamermuziekgezel
schappen kunnen het niet meer
zonder zijn vaak grillige, zeer
persoonlijke muziek stellen. Na
Gustav Mahler is hij met zijn
vijftien symfonieën en evenzo-
vele strijkkwartetten de muzika
le kroniekschrijver van een veel
bewogen leven in een voor kun
stenaars uiterst penibele tijd.
Dat leven en die tijd wordt
uitvoerig en goed gedocumen
teerd beschreven door de Pool
se componist Krzysztof Meyer
in zijn onlangs in Nederlandse
vertaling verschenen boek
Sjostakovitsj: zijn leven, zijn
werk, zijn tijd. Meyer plaatst de
componist in een breed kader
van historische, politieke en
maatschappelijke ontwikkelin
gen. In chronologische volgorde
ontrolt zich het leven van een
hoogbegaafde, die gaandeweg
verstrikt raakt in het web van
het communistische systeem en
als een soort koorddanser het
vege lijf probeert te redden door
zijn muziek soms af te stemmen
op de wensen van het totalitaire
regime. De nood waarin hij af
en toe verkeert wordt duidelijk
als hij bijvoorbeeld voor de Rus
sische bond van proletarische
musici muziek voor propagan
dafilms bewerkt. Als conserva
toriumstudent, die de kost ver
dient met pianospelen bij stom
me films, had hij ervaring in dit
genre opgedaan.
Zijn tegenstrijdige, verwar
rende en opzettelijk misleiden
de uitspraken maken van hem
een schizofrene figuur, die al-
ieen in zijn muziek iets bloot
geeft van zijn innerlijke gesteld
heid. In een periode van Stali
nistische terreur met arrestaties,
veroordelingen, deportaties en
executies gaat de componist
maandenlang gekleed naar bed,
met een gepakt koffertje er
naast.
Uit Meyers boek rijst het
beeld op van een contactge
stoorde, onberekenbare oppor
tunist wiens muziek het ene
jaar van officiële zijde het stem
pel 'chaos' krijgt opgedrukt en
in een ander jaar de Stalinprijs
le klasse verdient.
Een bijzonder maar voor
sommigen misschien moeilijk
aspect van het boek vormen de
muziekvoorbeelden, aan de
hand waarvan Meyer Sjostako-
vitsj's muziek met verstand van
zaken bespreekt.
In het laatste hoofdstuk haalt
Meyer persoonlijke herinnerin
gen aan Sjostakovitsj op. „Hij
had een hoge, hese stem en hij
sprak zacht, waarbij hij letter
grepen inslikte en sommige
woorden enkele keren herhaal
de." En in een eerder hoofdstuk
heeft Meyer het over de lelijke,
droge aanslag waarmee
Sjostakovitsj piano speelde. Ho
ren we bij deze mededelingen
niet die ijle, hese passages en
die hamerende herhalingen in
zijn muziek?
