De Stelung van Amsterdam
r
Van
wijnpakhuis
tot
jachthaven
Water was de grootste kracht
ZATERDAG 14 DECEMBER 1996
T f*
j
Spijkerboor Benoorden
Purmerend
Jisperweg Kwadijk
Nekkerweg
Middenweg Edam
fniek in de wereld'
elderl
Stelling van Amsterdam moet zich voor-
meten met het Alhambra in Granada, het
van Versailles, de medina van Fes, de Chi-
Muur en de binnenstad van Florence. Dat
;chts een greep uit de Wereld Erfgoedlijst
hoi le UNESCO, die meer dan vierhonderd ob-
n van pracht en praal over de gehele we-
n vermeldt. Hieronder vallen zowel door
irgkas senhanden gewrochte kunstwerken als ker-
lcloosters, tempels, kastelen, piramiden,
eeml' es, wallen en complete historische steden,
atuurlijk gevormde berglandschappen, rif
watervallen, regenwouden en nationale
;n.
;eleken met twintig objecten in Spanje,
in Engeland en vijfentwintig in Noord-Afri-
as Nederland tot nu toe uiterst mager ver-
ïwoordigd op deze lijst met alleen het voor-
ge eiland Schokland in de Noordoostpol-
UNESCO noemt de Stelling van Amster-
als gaaf gebleven verdedigingswerk met
p van het water 'uniek in de wereld'. Bij-
ler is dat de Stelling sinds de Vestingwet
874 bepalende invloed heeft gehad op de
:eling van Amsterdam en het gebruik
le omliggende grond. Het landschap rond
irten, liniewallen, dijken'en batterijen is
een goed deel authentiek gebleven, on
es de ligging in een gebied met eén hoge be-
ngsdichtheid.
lijn rond 1900 meer van deze kringstellin-
Europa gebouwd, onder meer in Antwer-
en Parijs, maar die van Amsterdam is als
bijzonder goed bewaard gebleven.
Veldhuis fr-
St. Aagten dijk
IJ muiden
1 f
Velsen
Zuidwjjkermeer
Benoorden Spaafndam
fv
Bezuiden Spaarndamf
Pennjpgsvee^
HAARLEM g|; Vpebrug
Aan de Liede
hoofdverdedigingslijn
bestaande uit dijken,
sluizen en wallen
4 fort
tussenfort
l inundatievelden
de gebieden die bij
vijandelijke dreiging
onder water gezet
werden
I drassig land
Vijfhiyzen 4
IJ weg*
Hoofddorp V
Sloterweg*
Aalsmeer V
j Vuurtoreneiland Durgerdam
AMSTERDAM
Diemerdam
Pampus
Muiden
^Coehorn
Uitermeer
Kudelstaart V
Kwakel
.couoe^ Migtevecht
V'"'
Winkel
•"Kijkuit
Dineren, een feestje bouwen, aanmeren per
schip, knus zitten bij de open haard, een ten
toonstelling bezoeken of wijn proeven. Diver
se forten in de Stelling van Amsterdam bieden
hiertoe gelegenheid. Andere forten zijn in ge
bruik als opslagruimte, wijnpakhuis, jachtha
ven of centrum voor de brandweer. Maar de
meeste bouwwerken staan leeg, daar over
heerst de spinrag.
Het eigendom is zeer versnipperd. Defensie
heeft in de loop der jaren veel forten overge
dragen aan gemeenten, provincie, Rijkswater
staat, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten,
Noordhollands Landschap en zelfs particulie
ren. Steeds meer forten gaan van tijd tot tijd
open voor publiek, zeker op Monumentendag
en er wordt gezocht naar een definitieve be
stemming. Hierbij een overzicht van de meest
toegankelijke forten.
Fort Penningsveer, Penningsveer 2 Haarlemmer-
liede. Op aanvraag geopend voor groepen. Er is
een recreatieverblijf voor dag en nacht, bestemd
voor maatschappelijke doelgroepen en projecten
op maat. Er zijn warme douches en een open
haard.
Tel.023-5310874
Fort Kudelstaart, Kudelstaartweg 96 Kudelst
aart. Galerie in genieloods geopend woensdag
t/m zondag
13-18uur.
Tel.0297-344645.
Fort de Kwakel, Fort 55 De Kwakel. Expositie
ruimte in het fort geopend zaterdag 10-17uur.
Verhuur van ruimte met bar.
Tel.02975-63634
Fort aan de Drecht, Grevelingen 28 Uithoorn.
Restaurant La Forteresse open woensdag t/m
zondag vanaf 18uur.
Tel.0297-566444
Fort Pampus, te bereiken per eigen schip of met
rederij Toman bij het Muiderslot. Van april t/m
oktober verzorgt stichting Pampus op aanvraag
rondleidingen voor groepen. Tel.0294-262326
Vesting Naarden, Vestingmuseum,! Bastion Oud
poort Westwalstraat 6. Open van pasen t/m ok
tober,
verder via tel.035-6945459
Arsenaal, Kooltjesbuurt; studio/showroom Jan
des Bouvrie ma t/m vr 10-18uur; restaurant P.
Fagel.
Tel.035-6949148.
Fort Waver, Waverdijk 19 Waverveen. Wijnhan
del met ruimte die verhuurd wordt voor partijen.
Tel.0297-582578
Fort Veldhuis, Genieweg 1 Heemskerk. Muse
um Aircraft Recovery Group '40-'45. Open op
zondag van mei t/m september.
Fort Spijkerboor, Westdijk 46 West Beemster.
Open op de laatste zaterdag van de maand, 10-
12uuren 14-16uur.
Fort aan den Ham, Busch en Dam 2 Assendelft
Historisch museum open op de laatste zondag
van de maand 10-17uur. Het fort is te huur voor
passende gelegenheden.
Tel.075-6871584
Fort Benoorden Purmerend, Kwadijkerweg 8
Zuid Oost Beemster. Restaurant La Ciboulette al
le dagen open na 18uur.
Tel.0299-683585
irten na honderd jaar
nzaamheid
natuureilanden
p~ote delen van de Stelling van Amsterdam
st al honderd jaar eenzaamheid. Veel gebie-
zijn nog militair terrein en niet voor publiek
[ankelijk. In deze oases van rust kon onge-
)oucfc ird een bijzondere flora en fauna tot ontwikke-
komen.
midden van agrarisch land zijn de forten in de
loop der jaren veran
derd in natuureilan
den met een grote rijk
dom aan bomen, plan
ten en dieren. Het zijn
rustgebieden met gro
te waarde voor het
natuurlijk ecosys
teem rond de
hoofdstad. Om
wegzakken in de
slappe veenbo-
dem te voorko
zijn de forten vaak gebouwd op schel -
ijk zand van elders. De uitbundige
ivan duinplanten is daaruit te verkla-
De vegetatie droogt daardoor in de zo
snel uit. De lager gelegen terreinen blij-
langer vochtig en vormen een ouder-
S graslandmilieu. Er is geen sprake van
iesting en er is slechts lichte begrazing
schapen. Tot vlakbij de forten komt
He bos- en struikbegroeiing voor en
Ie betonnen muren hechten zich tal
korstmossen.
mst'£e f°rten zijn een toevluchtsoord
25( :v°gels. De bosjes en struiken zijn het dom-
igst j van de zangvogels, in hoge bomen heersen
vogels en uilen en in de slotgrachten en riet-
jen de watervogels. Talloze insecten en vlin-
maken van de forten gebruik om te overwin-
Deskundigen vinden het echter raadselach-
later maar weinig vleermuizen in voorkomen.
I11l
.OOI
geschut
houten bebouwing die gemakkelijk kan worden afgebroken
of desnoods afgebrand om het schootsveld vrij te maken
de vijand
inundatieveld komt onder 0.50m tot 1.50m water te staan
Dj uitse spionnen in Ne-
'derland snapten er rond
1900 niets van. Ze wisten
dat Amsterdam hard werkte aan
een reusachtige verdedigingslinie
rond de stad, maar ze zagen ner
gens indrukwekkende vestingen
verrijzen. Wat bulten in het land
schap, lage betonnen forten, dij
ken, dammen en sluizen, meer
niet.
De architecten van de Stelling
van Amsterdam wisten wel beter.
Zij hadden een inundatiestelling
ontworpen. Bij oorlog zou de
kracht niet in de 42 forten zelf lig
gen, maar in snel stijg-end water.
Met de vijand.in aantocht zouderj
regering, burgerij en troepen zich
terugtrekken achter een 135 kilo
meter lange ring van dammen en
dijken rond de hoofdstad.
Door een ingenieus stelsel van
sluizen en gemalen in werking te
zetten zouden de landerijen op
het voorterrein (tot grote woede
te, als het tenminste niet vroor.
Het water zou niet verder dan
kniediep stijgen. Voor de vijand
net te ondiep om te varen, maar
diep genoeg om met manschap
pen en kanonnen weg te zakken
in de talloze, onzichtbaar gewor
den diepe sloten. Vanachter de
batterijen, strategisch aangelegde
aarden wallen bij de forten, zou
het kanonvuur losbarsten en de
vijand zou in de pan worden ge
hakt.
In Verboden Kringen rond de for
ten was de bouw van houten hui
zen en schuren toegestaan, maar
bij alarm zou daar resoluut de
brand in worden gestoken om het
schootsveld volledig vrij te ma
ken.
De ring van forten was in 1914
Waterlinie oostelijk van Amster
dam. Vanaf Edam sloot de ring via
Purmerend, Krommeniedijk en Be
verwijk weer aan op Spaarndam.
Het Noordzeekanaal kreeg een ei
gen pantserfort op een eiland en in
het Buiten-IJ kwam het fort Pam
pus tot stand.
Vervolgens bleef het akelig stil
rond de Stelling van Amsterdam.
Er had nooit een gevecht plaats.
Nergens is een kogelgat te beken
nen, nooit is er kruitdamp gero
ken. De regering vond het raadza
mer de mitrailleurs en kanonnen
naar de landsgrenzen over te bren
gen, maar Nederland raakte niet
bij de Eerste Wereldoorlog betrok
ken.
De manschappen bleven achter
de vochtige, kille gewelven en
rond en de vijand kon komen. Tus- hun grootste vijand werd de verve-
sen elk bastion lag maximaal drie ling. Later maakte de uitvinding
kilometer om de buurforten vuur-
dekking te kunnen geven. Spaarn
dam stond in verbinding met Vijf
van de boeren overigens) bin- huizen, Hoofddorp, Aalsmeer,
nen twee dagen verande- Uithoorn, Abcoude, Nigtevecht en
ren in één grote watervlak- de bestaande Nieuwe Hollandse
van het militaire vliegtuig de forten
kwetsbaar tot in het hart. Ze zijn
nooit meer van enig nut geweest.
FOTO'S: STICHTING STELLING V
In 1939 werd op delen van de Stelling van Amsterdam een oefening
gehouden, waarbij het erom ging of de oprukkende vijand tegen
kon worden gehouden. Dat kon. Een ruiter met artillerie zakt
hulpeloos weg in het ondergelopen weiland en een tank draait zich
moervast de modder in. De Commandant van het Veldleger stuurde
de foto's op aan de pers met het verzoek deze te publiceren.
R. WITSEL/HILDE PRINS, TEKST' THEOVAN DER KAAI, INFOGRAFIE RUUD VOGELESANG/RALPH KLEINHOUT
