Koopgedrag grote bepaler energiegebruik
Wetenschap Techniek
Oudste plant 46.000 jaar oud
Cafeïne tegen hoofdpijn na narcose
DONDERDAG 14 NOVEMBER 1996
REDACTIE SASKIA STOELINGA 023-5150265
DEN HAAG ANP
De leeftijd van het oudste le
vende organisme op aarde is
vastgesteld op 46.000 jaar. Het
gaat om de struik Lomatia
tasmania die ontdekt is op een
afgelegen berghelling op het
Australische eiland Tasmanië.
De leeftijd is via de koolstofme
thode vastgesteld aan de hand
van een fossiel blad van de
plant, dat op acht kilometer van
de vindplaats werd aangetroffen
en exact hetzelfde is als een hui
dig blad van de Lomatia.
Het gaat overigens om het enige
bekende exemplaar van de Lo
matia tasmania, die Kings Holly
is genoemd naar zijn ontdekker,
de plantkundige Deny King.
De struik begon zijn leven ruim
voor de laatste Ijstijd en groeit
inmiddels op twee valleien in
het zuidwesten van Tasmanië.
De'plant strekt zich uit over een
gebied van meer dan een kilo
meter en is op sommige plaat
sen acht meter hoog. Weten
schappers gingen er aanvanke
lijk vanuit dat zij een gemeen
schap van unieke planten had
den gevonden, maar genetisch
onderzoek wees uit dat het gaat
om een enkele plant. De struik
heeft geen andere planten no
dig. Het gaat om een soort die
zich voorplant door zich te klo
nen (spontaan stekken). De
struik maakt elk voorjaar rode
bloemen, maar draagt nooit
vruchten.
De plant die tot nu toe als oud
ste te boek stond, is volgens het
Guinness Book of Records de
11.700 jaar oude King Clone in
Californië.
Er zijn nog negen andere soor
ten van de Lomatia bekend in
Australië en een paar in Ameri
ka.
PETER DE JAEGER GPD
Intraveneuze koffietoediening is geen fan
tasie van koffieliefhebbers, maar werkelijk
heid. Koffie lekkend uit het infuus is niet
voor alledaags gebruik. Het vermindert de
kans op hoofdpijn na een operatie waarbij
men onder narcose is geweest. Dit zegt dr.
Joseph Weber van de Mayokliniek in New
Orleans.
Koffiedrinkers die cafeïnedruppels krijgen
toegediend zullen minder snel met hoofd
pijn wakker worden uit de narcose dan an
deren. Dat geldt niet alleen voor koffieleu-
ten die dagelijks twee of drie kannen koffie
drinken. Nee, het helpt al bij r
een kopje per dag gebruiken, aldus de anes
thesist.
Uit eerder onderzoek had dr. Weber gevon
den dat mensen die dagelijks cafeïne nutti
gen een kans van 25 procent hebben op
hoofdpijn na een operatie. Als twee tot drie
uur voor de ingreep of achteraf in de uit-
slaapzaal 150 milliliter koffie wordt gedron
ken daait die kans tot tien procent. Intrave
neuze cafeïne is goed voor patiënten die di
rect na de operatie niet kunnen drinken.
Bijvoorbeeld zij die een buikoperatie heb
ben ondergaan.
PUZZEL
OPGAVE
OPLOSSING
CRYPTOGRAM
Horizontaal:
1Niet van harte in trek (6); 4.
Snelheid waarmee men verma
gert? (8); 6. Zet je tanden in het
ijs! (3); 7. Onsamenhangende vis
(3); 9. Met geluk komt men aan
veel geld (7); 11. Radicaal ver
keerd (5).
Verticaal:
1Sport in de ether (4); 2. Daar
op het water in'het water (5); 3.
Uitweg (4); 5. Grote vrouw met
een hondse trek (6); 6. Die ziekte
valt wel mee (3); 8. Mooi gedeel
te (4); 10. Nu nog mooier, geen
belemmering voor dit dier! (3).
KRUISWOORDRAADSEL
kinlev
ad-b-g-nu
pose-eter
0-trier-i
krakeling
-evpo-
blaasbalg
1-steun-n
auto-iglo
ai-l-t-om
slaoke
HEINZ
U-/J 7V/ P-A-T //-/J MO
/--E-N-P-E \Z-E-N-T/E-E-
Z.-/-E-N /-/-A-O.
TOMPOES
Tom Poes en het boze oog
Abel stond een ogenblik als door de
donder getroffen en de blik waarmee
hij naar Moen keek was vertroebeld
door angst.
,,Het b-boze oog!" stamelde hij met
bevende lippen - en daarop wendde
.hij zich om en draafde weg.
„Dat is kras!" prevelde Moen verble
kend. „Er kan geen bliksem in een
boom slaan of zelfs deze sukkel praat
over de kwade krachten. Heb ik hem
daarvoor mijn vertrouwen gegeven?
Heb ik hem daarvoor toegestaan met
ons te verkeren? Ach, alles gaat ver
keerd in deze stormnacht! Abel zal het
kwaad over de zwarten brengen!"
Met deze woorden trok hij grimmig
zijn pij om zich heen en begon met
grote stappen de vluchtende jongeling
te volgen. Deze had inmiddels de
schreden naar de herberg gewend
waar het licht en het geluid van stem
men op de aanwezigheid van een me
nigte duidden. Het was een gedeelte
van de kudde, die daar door Amram
verzameld was om naar de woorden
van heer Bommel te luisteren.
„De toestand vraagt om een koel oog
en een helder verstand!" zo riep heer
Ollie uit. „In deze buurt kan geen aan
rijding plaatsvinden zonder dat er
kwade krachten achter zitten. Dat
moet afgelopen zijn! Onder mijn lei
ding zullen we eensgezind de bossen
intrekken om een einde te maken aan
de boze machten, als iemand begrijpt
wat ik bedoel! We moeten de zoon van
Amram hier redden uit de klauwen
van Moen; want andes zal Abel het
kwaad over de witten brengen!"
Op dat moment werd de deur ge
opend en in een gierende windvlaag
trad de jongeling binnen. Doch op het
horen van die laatste woorden deinsde
hij angstig achteruit.
„Zo is het maar net", mompelde hij.
„Nu komt de straf voor mijn zonden!"
W
DOOR JAN VISSER
Het is koud geweest de afgelopen nacht. Op verschille
plaatsen heeft het licht gevroren. Op de vliegbasis
Twenthe daalde het kwik tot -3.4 graad. Voor het eerst
seizoen vroor het ook in De Bilt en dat is tamelijk laat.
tachtig procent van alle jaren is de eerste vorstdag roni
het midden van november reeds een feit. De meest gei
derde datum waarop het kwik tot beneden het vriespur
daalde was 11 december 1970 en de vroegste datum
seizoen later.- 16 september 1971. In westelijk Nederl
daalde de temperatuur de afgelopen nacht tot rond he
vriespunt. Wel vielen er nog enkele buitjes. In Zoeterm
met hagel waardoor menig automoblist vanochtend ooi
vastgevroren hagel van zijn of haar autoruiten moest ki
ben. Nog meer hagel gisteravond omstreeks 19.30 uui 6
Bloemendaal. Daar bleef de hagel de hele avond liggei
De buitjes die vanochtend nog in de kuststreken vielen |j
horen vanmiddag en vanavond tot het verleden. Dat he
te maken met een gordel van hoge barometerstanden
ven onze omgeving en vooral met de as van dit systeen
Deze komt ten noorden van Nederland te liggen waardi
de wind ruimt naar het noordoosten. Veel wind staat er
overigens niet. Weinig wind en bewolking veroorzakers
komende nacht nog lagere temperaturen. Gemiddeld
het land vriest het dan zo'n 2 graden. Bij flink wat zon
pen de temperaturen morgen op tot 6 graden. Verder
opnieuw weinig wind. De komende nacht kan er wel m
gaan ontstaan die morgen lange tijd kan blijven hangei
Als de mist niet of laat verdwijnt zal het kwik de 5 grad n
niet kunnen bereiken. Tijdens het weekeinde duurt op
terdag het rustige, droge en vrij koude weer voort. Daai
nemen de regenkansen weer toe. I ntens grote hoeveel^ g
den zijn de laatste dagen in het midden van Europa op
vangen. In Locarno in drie dagen 304 mm en vanochtf
was het daar nog steeds niet droog.
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig toten met
Noorwegen:
Veel bewolking en perio
den met regen. Morgen in
het noorden kans op een
sneeuwbui. In het zuid
oosten overwegend droog.
Beide dagen veel wind.
Middagtemperatuur sterk
oplopend tot ongeveer 9
graden op morgen. In het
noorden maxima iets bo-
Zweden:
Bewolkt en in het noorden
kans op wat sneeuw, over
gaand in regen. In het zui
den af en toe zon. Van
daag in het noorden nog
lichte vorst. Morgen maxi
ma overal oplopend tot on
geveer .6 graden. Veel
Denemarken:
Vooral in het zuiden kans
op mist. Verder af en toe
zon en op de meeste plaatsen droog.
Middagtemperatuur ongeveer 6 graden.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Wolkenvelden en in het westen van
Schotland kans op een bui. Met name in
het zuidoosten van Engeland geregeld
zon. 's Nachts toenemende kans op
mist. Middagtemperatuur oplopend tot
ongeveer 10 graden op morgen.
België en Luxemburg:
In de nacht en ochtend plaatselijk mist.
In de loop van de ochtend perioden met
zon en droog. Middagtemperatuur da
lend tot ongeveer 6 graden. In de Arden
nen enkele graden lager.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Perioden met zon en droog, 's Nachts
kans op een mistbank. Middagtempera
tuur dalend tot ongeveer 5 graden op
morgen
Portugal:
In het noorden geregeld zon. Elders aan
houdende kans op een (onweers)bui.
Met name morgen in de Algarve enkele
pittige buien. Middagtemperatuur onge
veer 17 graden.
Madeira:
Zwaar bewolkt en enkele pittige regen-
of onweersbuien. Middagtemperatuur
ongeveer 18 graden.
Spanje:
Overwegend veel bewolking en enkele
buien. Vooral in het zuiden soms met
onweer. Maxima ongeveer 12 graden,
aan de Costa's en in Andalusië ongeveer
17 graden
Canarische Eilanden:
Overwegend veel bewolking en nu en
dan een regen- of onweersbui. Middag
temperatuur dalend tot iets boven de 20
graden.
Marokko:
Westkust: Overwegend bewolkt en stevi
ge regen- of onweersbuien. Middagtem
peratuur rond 18graden.
Tunesië:
Op veel plaatsen zon en droog.-Middag
temperatuur ongeveer 24 graden
Zuid-Frankrijk:
Wolkenvelden, ook af en toe zon en
vooral vandaag in het zuidoosten nog re
gen. In de nacht en ochtend op veel
plaatsen mist. Middagtemperatuur van
7 graden bij Clermont-Ferrand tot 14 in
het zuiden.
Mallorca en Ibiza:
Half tot zwaar bewolkt en enkele buien,
mogelijk met onweer. Maximumtempe
ratuur ongeveer 18 graden.
Italië:
In het noorden bewolkt en nog steeds
veel neerslag. Kans op onweer. Elders
geregeld zon en vrijwel overal droog.
Maxima ten zuiden van Rome rond 20
graden, in het noorden tussen 6 en 12
graden.
Corsica en Sardinië:
Vooral op Corsica enkele regen- of on
weersbuien Op Sardinië geregeld zon
en waarschijnlijk droog. Middagtempe
ratuur rond 19 graden.
Malta:
Veel zon en droog. Middagtemperatuur
ongeveer 22 graden.
Griekenland en Kreta:
Op de meeste plaatsen zon en droog.
Maxima van 16 graden bij Thessaloniki
tot ongeveer 20 in het zuiden
Turkije en Cyprus:
Kusten: Perioden met zon en droog.
Middagtemperatuur van 18 graden rond
de Dardanellen tot 25 op Cyprus.
Duitsland:
Van het westen uit opklaringen en vrij
wel overal droog. In de nacht van van
daag op morgen op veel plaatsen mist
Maxima vandaag van 6 graden in het
noorden tot 2 in het zuiden. Morgen in
het noorden lager.
Zwitserland:
Veel bewolking en met name in het zui
den regen, boven 1500 meter sneeuw
Morgen klaart het in het westen wat op
Maxima rond 7 graden, aan de noordzij
de van de Alpen kouder.
Oostenrijk:
Veel bewolking en van tijd tot tijd regen.
Boven 1500 meter sneeuw. De meeste
neerslag aan de zuidkant van de Alpen
Hoog in de bergen veel wind Maxima
dalend tot rond 7 graden, morgen op de
Oostenrijkse hoogvlakte nog maar 2 gra-
Polen:
Wolkenvelden en in he
wat regen. Morgen op veel pli
maar eerst kans op mist. Mid
ratuur sterk dalend nae
den. Morgen in het noordoost
lager.
Tsjechië en Slowakije:
Overwegend veel bewolking
regen. In Tsjechië hoog in
sneeuw. Morgen afnemend
kansen. Middagtemperatuui
7 graden op vandaag, morgei
Hongarije:
Geleidelijk meer bewolking i
wat regen. Middagtemperati
tot ongeveer 9 graden.
VRIJDAG 15 NOVEMBER 1996
Zon- en maanstanden
Zon op 08 00 Zon on
Maan op 11 53 Maant
Waterstand
IJmuiden Katw i
Hoog 06.07 18.21 05
Laag 01.45 14.16 01
Weerrapporten 14 november 01
Maastricht
Aberdeen
Dublin
Frankfurt
Genève
Kopenhagen
Las Palmas
Lissabon
Locarno
licht bew
regenbui
grondmist
half bew nnw 3
zwaar bew nw3
half bew zo 2
onbew nno 4
licht bew. w 1
licht bew ono 8
licht bew.
onbew.
half bew.
Stockholm
Warschau
Wenen
Zürich
Los Angeles
New Orleans
New York
Wetenschapper Wilting wil consument beter voorlichten
Het zou goed zijn als op goede
ren zou komen te staan hoeveel
energie het heeft gekost om ze
te maken. Dan zal duidelijk
worden dat de vervaardiging
van een cd of een boek minder
energie kost dan het kweken
van een bosje bloemen. Die in
formatie kan bijdragen aan
energievriendelijker gedrag van
de consument. Er kunnen be
wuste keuzes worden gemaakt.
Dat stelt drs. Harry Witting van
de Interfacultaire Vakgroep voor
Energie en Milieukunde (IVEM)
van de Rijksuniversiteit Gronin
gen. Hij hoopt op 15 november
te promoveren op zijn onder
zoek naar energiegebruik. Wil
ting heeft het energiegebruik -
van huishoudens bestudeerd.
„Bij energiegebruik denk je
meestal aan gas en elektriciteit
en aan benzine voor de auto.
Dit is het zogeheten directe
energiegebruik. Maar er is
meer. Energie wordt ook ge
bruikt om de producten te ma
ken die de consument in huis
haalt. Dit heet indirect energie
gebruik."
De onderzoeker licht toe:
„Neem een liter melk. Het kost
energie om koeien te melken.
Transport van melk naar de zui
velindustrie kost eveneens ener
gie. Dat geldt ook voor de be
werking van de melk en trans
port naar de winkel. Bij alle
schakels in het productieproces
kun je onderzoeken hoeveel
energie het kost. En dat heb ik
gedaan."
Daarbij maakte Wilting gebruik
van gegevens van landbouw, de
zuivelsector en van het Centraal
Bureau voor de Statistiek. „In
feite gaat het om een geweldig
speurwerk. Alle gegevens uit de
hele keten breng je samen, alle
gegevens van de wieg tot het
graf van een product, van
grondstoffen tot de afvalfase",
zegt de wetenschapper.
Nu is melk maar één van de ve
le producten in de huishou
dens. In het onderzoek is voor
De vervaardiging van een cd kost minder energie dan het kweken van
bloemen, zoals bijvoorbeeld lelies.
maar liefst 350 producten het
indirecte energiegebruik uitge
rekend. Dit telt hij op bij het
energiegebruik waarmee de
consument direct te maken
heeft: gas voor verwarming,
stroom voor elektrische appara
ten en benzine voor de auto. Op
die manier krijgt hij de som van
het directe en indirecte energie
gebruik van huishoudens in een
bepaald jaar.
„Als ik het energiegebruik op
deel, kom ik op 55 procent voor
indirect en 45 procent voor di
rect gebruik. Het indirecte ener
giegebruik is dus niet onbelang
rijk. Het is zelfs meer dan het
directe energiegebruik.
Waarom heeft Wilting dit inge
wikkelde rekenwerk uitgevoerd?
„Er zijn ruim zes miljoen huis
houdens in Nederland. Door
producten aan te schaffen halen
ze als het ware indirecte energie
in huis. Als je vindt dat mensen
zuiniger om moeten gaan met
energie, moet je niet alleen aan
dacht besteden aan het directe
gebruik, maar ook aan het
koopgedrag van de mensen. Dit
geeft extra mogelijkheden voor
energiebesparing. Het energie
gebruik via producten is im
mers hoger dan het directe ge
bruik", stelt de promovendus.
Een analyse maakt dit nog dui
delijker. In de periode van 1969
tot 1988 nam het aantal huis
houdens in Nederland met de
helft toe. Bovendien steeg in die
tijd de koopkracht van de men-
Energieverbruik waarmee de consument direct te maken heeft: tanken van
sen aanzienlijk. Dat zou het
energiegebruik aanzienlijk heb
ben doen toenemen. Het totale
energiegebruik van de huishou
dens steeg in de genoemde pe
riode met dertig procent, min
der dan men zo op het oog zou
verwachten. De redenen hier
voor zijn de twee oliecrises in
die periode, waardoor de ener
gieprijs zeer fors steeg. Dit lokte
zuiniger gebruik bij producen
ten en consumenten uit met als
gevolg dat het energiegebruik
minder snel toenam.
In de jaren negentig gaan de
ontwikkelingen de andere kant
op. De energieprijs is erg laag,
zodat het gebruik stijgt. Wilting
wijst erop dat de overheid voor
de komende twintig jaar uitgaat
van een bevolkingsgroei met
tien procent. Daarnaast is het
beleid gericht op economische
groei van drie procent per jaar.
Dit gaat gepaard met groei van
de consumptie en betekent een
extra stijging van het energiege
bruik.
En dit veroorzaakt de uitstoot
van nog meer verbrandingsgas
sen, die het broeikaseffect ver
oorzaken. Bovendien zijn de
voorraden olie, gas, kolen en
uranium eindig. Daarom moet
het energiegebruik naar bene
den in plaats van naar boven.
Hoe kun je dit bereiken?
Om dit te onderzoeken heeft
Wilting eerst technische verbe
teringen bestudeerd zowel bij
bedrijven als bij huishoudens.
Het gaat om honderden techni
sche mogelijkheden. „De invoe
ring daarvan is op zich al een
probleem", stelt hij, omdat een
deel van de technische moge
lijkheden economisch nu niet
haalbaar is. Maar technische
oplossingen alleen zijn onvol
doende. Een lager energiege
bruik moet vooral komen van
verschuiving in de bestedingen,
zoals minder met de auto, meer
benzine.
met openbaar vervoer. Op die
manier zijn flink wat besparin
gen haalbaar."
Gereedschap
De wetenschapper wil consu
menten beter voorlichten over
het energiegebruik. Op elk pro
duct moet komen te staan hoe
veel energie de aanmaak daar
van heeft gekost. Bovendien is
hij voor een forse energiehef
fing. Maar is dit voldoende? Im
mers men blijft vliegen en auto
rijden. Wilting heeft hier geen
antwoord op: „Het gedrag van
de consument kan veel milieu
vriendelijker. Mijn proefschrift
geeft een gereedschapskist om
te bestuderen welke invloed een
bepaalde gedragsverandering
heeft op het energiegebruik.
Hoe die gedragsverandering tot
stand moet komen, dat i$ een
maatschappelijk debat, waarbij
mijn berekeningen gebruikt
kunnen worden.
