'Mijn realiteit is echter dan het echte Albanië'
De ondergang van Frankrijk als dé culinaire wereldmacht
r
Buitenland
iTERDAG 9 NOVEMBER 1996
rog MOERMAN
vraag wat hij als belangrijk-
taak van een schrijver ziet,
[kt enig gemok bij Ismail Ka-
te op. „De literatuur zélf heeft
n missie. Het is een grootheid
zich en kan nooit in dienst
an van iets anders. Ik heb
it mijn literatuur in mijn land
i tweede realiteit willen
leppen, die reëler is dan de
gelijkse werkelijkheid. Dat is
taak van de schrijver. Maar
renlijk heeft het woord 'taak'
or mij een nare bijsmaak. Als
ïethoor, ga ik steigeren."
zijn halverwege het gesprek
teven lijkt het erop dat hij het
or gezien houdt. Er is wat
en en weer gepraat nodig om
sfeer enigszins te herstellen,
dare luistert voortdurend op
isjn kritische manier naar de
en geeft soms te kennen
tik explicieter moet zijn. Zijn
ictie op het woord 'taak' is
grijpelijk. Gedurende zijn
irijversloopbaan werd Kadare
mers geacht om in de geest
nde 'intelligentsia' zijn in-
jnningen in dienst te stellen
i het Albanese communisti-
ie regime.
n 1960, toen hij zijn eerste
'De stad zonder reclame'
Jvoltooid, kreeg hij proble-
n. De directeur van de
atsuitgeverij waarschuwde
n dat de Albanese veilig-
dsdienst Sigurimi de op-
chthad gekregen het boek te
bordelen. De uitgever gaf Ka-
ehet advies om bladzijden
zijn roman te schrappen, of
in ieder geval één van de
rsonages 'Leve de partij' te la-
roepen.
(resultaat was dat het boek
gepubliceerd bleef, en Ka-
e spoedig daarna tijdens een
tenlandse reis serieus over-
,ê$ogzijn land de rug toe te ke-
,Het zou niet de enige keer
dat hij Albanië wilde veria-
Maar Kadare bleef tot 1990,
:jaar waarin hij politiek asiel
ivroeg. Sinds de val van het
lunistisch regime in 1992
hij afwisselend in Parijs
Tirana, de Albanese hoofd-
De taak van gelouwerd schrijver schrijver Ismail Kadare
Aanhangers van de regerende Democratische Partij in Albanië vieren feest in Tirana, nadat ze hebben gehoord dat de partij de verkiezingen van
mei heeft gewonnen. Die verkiezingen waren dermate oneerlijk dat de oppositie zich terugtrok. Ook Kadare heeft kritiek op de regering: „Maar ik
signaleer tegelijkertijd dat er goede dingen gebeuren. Het is te gemakkelijk om altijd in de oppositie te zitten." archieffoto epa
Ismail Kadare: „Eigenlijk heeft het woord 'taak' voor mij een nare bij
smaak. Als ik het hoor, ga ik steigeren." foto gpd bertjippes
ervaringen tijdens het com-
misme hebben overigens ook
een duidelijke afkeer van
woord 'links' gezorgd. „De
se mensen in Frankrijk zijn
heel erg trots dat ze in 1968
iben meegedaan aan de cul-
ele revolutie. Maar als je die
leurtenissen in een groter
band ziet, is er geen enkele
en om trots te zijn. Want te-
'jkertijd werd de culturele re
ide in China gesteund. Door
rn-Paul Sartre, bijvoorbeeld,
zijn in China verschrikkelijke
sdaden tegen schrijvers ge
legd. En wat deed men in het
ri (sten? Men jubelde. Duizen-
schrijvers werden ver-
ord of gek, of ze pleegden
fmoord. Hoe is dat mogelijk
veest! In die tijd werden ook
schrijvers in Albanië uit de
den verdreven. Het was voor
eerste keer dat zoiets op zo'n
grote schaal gebeurde. En in de
Europese kranten was daarover
destijds nog geen twee regels te
lezen. Nu zijn ze die feiten alle
maal weer vergeten.
Windhanen
Een schrijver moet coherent
zijn, is de steevaste mening van
Kadare. „De strekking van 'De
adelaar' is niet anders dan die
van de boeken die ik tijdens de
dictatuur heb geschreven. Als er
wél verschillen waren geweest,
zou ik me nu onbehaaglijk voe
len. Ik ben dan ook tegen de
verlate moed van mensen,
mensen die pas een regime aan
durven vallen wanneer het niet
meer bestaat. Sommige schrij
vers zijn zoals vyindhanen. Ik
vind dat die op een bepaald
moment moeten zwijgen. Het
getuigt pas van moed wanneer
je kritiek hebt op een bestaand
regime."
'De adelaar' is een korte, ge
laagde roman, waarin onder
meer het verhaal van Icarus is
verweven. Deze held uit de
Griekse Oudheid steeg op om
zijn vrijheid te vinden, maar
verbrandde vervolgens tegen de
.zon. De hoofdfiguur Max in 'De
adelaar' zoekt ook naar moge
lijkheden om op te stijgen, maar
komt niet eens van de grond.
„Ik denk dat het probleem van
Max het probleem van alle
mensen is die onder een com
munistisch regime hebben ge
leefd. Hij wilde omhoog gaan,
maar wist niet hoe dat moest.
De keuze tussen slavernij en
vrijheid brengt duizenden vra
gen met zich mee. De meeste
mensen in het voormalige Oost
blok hebben te maken gehad
met die vragen. Het is zelden
gebeurd dat iemand een stij
gende lijn kon blijven vasthou
den. Max had niet de mogelijk
heden en het geluk om de vrij
heid te vinden. Zijn streven was
heel nobel, maar gedoemd tot
mislukken. Zo is het ook met
miljoenen anderen gegaan. Ik
heb hun levens in mijn roman
gestopt."
In het oeuvre van Kadare lijkt
de ene roman uit de andere
voort te vloeien. Zo zijn de pa
rallellen tussen zijn laatste ro
man en bijvoorbeeld 'Het dro-
menpaleis' of'Maannacht' tal
rijk. Wat opvalt is dat in alle
boeken de hoofdfiguren om
niets uit de maatschappij wor
den verstoten. Heeft Kadare op
die manier steeds zijn frustra
ties van zich af willen schrijven?
„Ja, ik denk het wel. En het is
vervolgens altijd heerlijk om te
zien dat het Albanese publiek
mijn werk heel goed begrijpt."
Pokerspelletjes
In eigen land is Kadare onge
meen populair. Toen 'Het dro-
menpaleis' in 1982 in een opla
ge van 30.000 exemplaren werd
uitgebracht, was het binnen één
uur uitverkocht. „En op het mo
ment dat het werd verboden,
Hij is een van de grootste naoorlogse schrijvers van
Europa en zijn naam staat al jaren op de kandidaten
lijst voor de Nobelprijs voor Literatuur. Ismail Kadare:
Albanees in hart en nieren en schrijver van veel inter
nationaal bekende romans, zoals 'Kroniek van de ste
nen stad', 'De brug met drie bogen', 'Het dromenpa-
leis' en 'De schemering der steppegoden'. Dertig jaar
hield hij zich in zijn land als schrijver staande onder
het schrikbewind van dictator Enver Hoxha (1908-
1985). Afgelopen week werd zijn laatste roman 'De
adelaar' in een Nederlandse vertaling op de markt ge
bracht, waarin hij het Icarus-verhaal uit de Griekse
Oudheid heeft verweven met zijn ervaringen tijdens
het communistische regime. „De strekking van 'De
adelaar' is niet anders dan die van de boeken die ik
tijdens de dictatuur heb geschreven."
waren alle boeken dus al de
deur uit. De uitwerking van een
boek dat officieel is verboden, is
natuurlijk tien keer zo groot dan
normaal."
Ook buiten zijn landsgrenzen
werd Kadare steeds beroemder.
Hij is ervan overtuigd dat zijn
bekendheid in het buitenland
een rol heeft gespeeld in zijn re
latie met het regime. „Daardoor
ben ik niet in de gevangenis be
land. In een dictatuur worden
voortdurend pokerspelletjes ge
speeld. Niets is zeker. Er zijn be
roemde mensen in Albanië in
het geheim geëlimineerd. Ge
lukkig had ik geen last van ang
sten. Ik ben altijd rustig geble
ven. Wanneer ik bang was ge
weest, dan had ik mijn boeken
niet kunnen schrijven. Boven
dien gaf het maken van litera
tuur mij een bepaalde rust.
Daardoor was ik in staat om de
wereld om mij heen te verge
ten."
Het Albanese regime liet hem
evenwel niet met rust. Zo werd
Kadare tijdens het communis
me gedwongen lid te zijn van
het parlement. Er zijn mensen
die hem dat lidmaatschap later
kwalijk hebben genomen. „Dat
heeft te maken met onnozel
heid of met gemeenheid. Of
misschien is het wel een erg ge
makkelijke poging om mij aan
te vallen. Lid zijn van een parle
ment tijdens een dictatuur heeft
helemaal geen betekenis. Je
stond op een lijst en op een be
paald moment was je aan de
beurt om in het parlement te
gaan zitten. Als je weigerde,
ging je niet de gevangenis in,
maar verloor je je leven. Alle in
tellectuelen in Albanië stonden
op die lijst. Of iedereen die be
roemd was."
Kadare pakt pen en papier en
tekent een rechthoek, die hij
opdeelt in vakjes. „Kijk, dit was
het parlement, en dan had je
hier bijvoorbeeld een afdeling
met arbeiders. En daar afdelin
gen voor jeugd, militairen, intel
lectuelen. Voilé. Bij die intellec
tuelen stopten ze historici, mu
zikanten, academici, schrijvers,
noem maar op. Voor de schrij
vers was het niet meer dan een
stukje theater. En het is zo grof
om nu die schrijvers aan te val
len, want ze hadden geen keu
ze. Je moest natuurlijk wel gek
zijn om je leven te verliezen
voor zoiets onnozels als dat par
lement.
Journalisten in het Westen we
ten wel hoe de vork in de steel
zit, want ik heb later in mijn
boeken over die situatie ge
schreven. En de linkse journa
listen weten maar al te goed dat
ze destijds de dictatuur in Alba
nië hebben gediend, want ze
werden als vrienden ontvangen.
Sommigen hadden ook heel
nauwe banden met de macht
hebbers en waren soms zelfs lid
van de geheime dienst. Een
paar weken geleden zag ik nog
een foto van een Deense jour
nalist die agent was geweest
voor de geheime politie in Alba
nië.
Na de val van de dictatuur is ie
dereen in het zadel blijven zit
ten. En sommigen van hen heb
ben allerlei geruchten over mij
verspreid. Een Zweed is begon
nen, Niels Anderson. Die heeft
zes jaar lang in de omgeving
van Hoxha géwerkt. Hij heeft
ook het werk van Hoxha in het
Zweeds vertaald en uitgegeven.
Die Anderson is de eerste ge
weest die mij heeft aangevallen,
terwijl hij destijds een geheim
agent van een dictator was."
Middelmatigheid
Zijn harde woorden over het
Westen komen voort uit desillu
sie en teleurstelling. Is dat de re
den waarom hij nog steeds re
gelmatig naar Albanië terug
keert? „Het is per slot van reke
ning mijn land en ik heb soms
behoefte om er gewoon te zijn.
Mijn vrienden en een belangrijk
deel van mijn lezers wonen nu
eenmaal in Albanië. Ik ga er nog
steeds vaak naar toe, alhoewel
ik in Parijs rustiger kan werken.
Ik kende Parijs al langer, dus ik
vond het heel gewoon om er te
wonen.
Vroeger betekende een paar we
ken Parijs voor mij een enorme
vreugde, want dan was ik even
verlost van mijn land. Na terug
komst voelde ik me dan ook
vaak treurig, want dan besefte
ik dat ik als het ware weer in de
gevangenis was beland. En
daarnaast was het gevaarlijk om
een paar weken naar het bui
tenland te gaan. Het regime kon
dan altijd zeggen dat je met het
Westen had geheuld. Veel intel
lectuelen uit Albanië hebben in
de tijd van Hoxha gereisd. Over
mij werd in de westerse pers
vaak geschreven omdat ik het
meest beroemd was. Daardoor
ontstond de indruk dat ik de
enige Albanees was die vaak
naar het buitenland reisde,
maar dat was helemaal niet zo."
Heeft de grotere vrijheid een
opleving van het literaire kli
maat in Albanië opgeleverd? „In
feite wel. Maar het is op dit mo
ment nog te vroeg om echte
conclusies te trekken. Het is wel
zo dat het Albanese publiek een
te fraai beeld had van de wes
terse literatuur, omdat die altijd
verboden was. Nu zijn ze teleur
gesteld. De mensen zien nu dat
ook in het Westen de middel
matigheid overheerst. En de
ergste Franse boeken zijn nog
erger dan de ergste Albanese
boeken. In het Westen wordt
duizend keer zoveel uitgegeven.
En dus ook duizend keer zoveel
rommel."
Te makkelijk
„Alle problemen van de landen
uit het voormalige Oostblok zijn
momenteel in Albanië aanwe
zig. Maar ondanks de moeilijk
heden op het economische en
morele vlak is het land er de af
gelopen jaren op vooruit ge
gaan. Ik begrijp dan ook niet
waarom de westerse pers altijd
zo'n zwart beeld van Albanië
geeft. Het land staat alleen in
het nieuws wanneer er iets
slechts gebeurt. Het beeld is dus
erg negatief, maar dat is objec
tief gezien niet juist. De mensen
in het Westen moeten niet
neerbuigend doen over een volk
dat zoveel heeft geleden. Ik geef
ook kritiek op Albanië en op de
huidige regering. Maar ik signa
leer tegelijkertijd dat er goede
dingen gebeuren. Het is te ge
makkelijk om altijd in de oppo
sitie te zitten."
Met dank aan Pauline Sarkar,
die tijdens het gesprek als tolk
aanwezig was. De boeken van
Ismail Kadare worden in Ne
derland uitgegeven door uitge
verij Van Gennep. 'De adelaar'
kost 24,90. Tot 1 januari
1997 is er een actie rond de
schrijver. In het boekje 'Een
masker voor de macht' dat Piet
de Moor over Ismail Kadare
schreef (en dat tot 1 januari
f2,50 kost), zitten kortings
bonnen voor de andere titels
van de schrijver.
Parijse bistro met boeuf bourguignon op menu bestaat niet meer
US CEES VAN ZWEEDEN
met heel diepe zakken, eens bij
Hotel de Paris in. Monte Carlo
dineerde, was hij zo onder de
indruk van de Franse keuken
dat hij de kok in zijn jet mee
naar huis troonde. Het culinair
imperium van de Fransen was
zo immens dat de zon er nim
mer onder ging.
Hunlégionnaires, kortgebroek:
te mannen met omgekeerde
melkpannetjes op het kaalge
schoren hoofd, waren veroor
deeld tot een bijrol in enkele
Afrikaanse landjes. Hun taal
werd niet meer gesproken. Hun
filosofen waren uitgedacht.
Maar Franse chefs maakten de
dienst uit tot in de stoffigste uit
hoeken van de aardkloot.
Kom daar nu nog eens om. In
Nederland groeide het aantal
Thaise en Japanse restaurants
tussen 1991 en 1995 met 75
procent en het aantal Italiaanse
en Spaanse restaurants met 28
procent. Het aantal eethuizen
dat Frans voedsel voorschotelt,
meestal ook nog bereid door
Nederlandse koks, steeg maar
met een luizige 2,8 procent.
Frans eten is uit, en niet alleen
in de Nederland. In Amerika is
de Franse cuisine hard op weg
geheel te verdwijnen, zo waar
schuwde onlangs de culinair
criticus van de International
Herald Tribune.
„De reden is overal dezelfde",
zegt Henri Gault, gezaghebbend
auteur van restaurantgidsen.
„De Franse keuken wordt be
schouwd als te duur, te rijk, te
verfijnd. Onze cuisine is mis
schien dan de grootste ter we
reld, maar er zijn geen klanten
meer voor."
Heel langzaam begint in Frank
rijk het besef door te breken dat
De Franse eetgoeroe Henri Gault:
iets simpels te bereiden."
het land een fabelachtige ex
portmarkt - de Europeanen al
leen al geven jaarlijks meer dan
twinig miljard gulden uit in res
taurants - aan het verliezen is.
,Het is voor een Franse kok moeilijk
foto gpd
Aan wie? Henri Gault: „Aan de
Chinezen, Vietnamezen, Thais,
Italianen. Aan iedereen. Weet u,
in Parijs hebben we tegenwoor
dig Afghaanse restaurants. En er
Naast de Chinese, Vietnamese, Thaise, Afghaanse en Italiaanse restau
rants rukt ook het Griekse eethuis op in Parijs. foto gpd
zijn vier Tibetanen. Maar een
ouderwetse bistro, zoals we die
in de jaren '60 bij de vleet had
den in Parijs, bestaat niet meer.
Er is geen plaats meer in Parijs
waar je nog 'boeuf aux carottes'
kunt eten, of'boeuf bourguig
non', of 'ragoüt de mouton'".
Henri Gault legt een brochure
op zijn bureau, en zegt: „Voila.
Dit wordt uitgegeven door een
bedrijfje dat maaltijden aan
huis bezorgt. Er doen veertien
restaurants aan mee, die door
mij zijn geselecteerd. We heb
ben een Chinees, een Libanees,
een Rus, een Deen, een Indiër,
enzovoort. En we hebben twee
Franse restaurants. Die Franse
restaurants zijn de enige waar
weinig vraag naar is".
Is dit een fenomeen dat zich in
Frankrijk misschien tot Parijs,
stad met een hoog snobgehalte,
beperkt? Gault: „Luister, ik ben
opgegroeid in een stadje van
15.000 inwoners in de Vendée.
Daar is een gastronomisch res
taurant, twee of drie hotel-res
taurants, een Chinees en een
Arabier. Mensen hebben er
geen geld, maar als ze uit eten
gaan, gaan ze naar de Chinees
of de Arabier."
De grote vraag is waarom.
Sopexa, een organisatie die
Franse levensmiddelen in het
buitenland aanprijst, deed in 23
landen een onderzoek naar de
Franse cuisine. In zestien daar
van bleek die keuken een volko
men fout imago te hebben: te
duur, te elitair, te gecompli
ceerd, te ontoegankelijk.
Een aantal trends werken tegen
de Franse cuisine, aldus Sopexa.
Een ervan, vooral in Amerika, is
de feminisering van het buiten-
de-deur-eten. Franse restau
rants worden geassocieerd met
dierlijke vetten en 'crème frai-
che', de twee ingrediënten die
bij uitstek dik maken.
Maar een enorme handicap is
vooral ook de formaliteit. Vol
gens onderzoeker Bernard
Boutboul, die een boek schreef
over de veranderde gewoonten,
brengt de moderne mens ge
middeld nog maar 35 minuten
per maaltijd in een eethuis
door. Twintig jaar geleden, zo
constateert hij, was dat zeventig
minuten. Wat de vraag doet rij
zen: kan de mens in 35 minuten
een voorgerecht, hoofdgerecht
en dessert nuttigen, en ook nog
enkele van De Gaulles driehon
derd kazen in de keel laten glij
den?
„Veel Franse restaurants bieden
tegenwoordig een 'formule
deux', waarbij je een voor- en
hoofdgerecht kiest of een hoof-
gerecht en dessert", zo zegt
Henri Gault enigszins verdedi
gend. „Maar, nee in 35 minuten
kan je niet in een Frans restau
rant eten. Het is nog altijd zo
dat je voor een dwaas wordt
versleten als je maar één ge
recht neemt. Bij een Chinees
daarentegen is dat volkomen
aanvaard."
De wereld is veranderd, maar
de Franse keuken is hetzelfde
gebleven. „Het is voor een
Franse chef heel moeilijk om
gewoon iets simpels te berei
den", zegt Gault. „Niet omdat
hij dat niet kan, maar omdat hij
zich daarvoor te goed acht."
Wat Henri Gault betreft nemen
de Franse koks een voorbeeld
aan hun Chinese collega's.
„Toen enkele jaren geleden
Thais eten in Parijs plotseling
erg populair werd, voegden de
Chinezen gewoon enkele Thaise
gerechten aan hun menukaart
toe. En ze herdoopten hun zaak
in 'Chinees-Thais restaurant'.
„Kunt u mij één Frans-Italiaans
restaurant in Parijs aanwijzen?"
