Geleerden op het spoor van
broedende dinosauriërs
Wetenschap Techniek
:Seur tulp is niet
iger een verrassing
■ERDAG 11 JANUAR11996
REDACTIE S ASK IA STOEL INC A 023-5150228
maakrobot proeft
Is een echt mens
proefpanel in een chocoladefabriek dat he-
lagen, met afnemende graagte, snuffelt aan
Icnabbelt van de chocolade, krijgt een tech-
ogische concuïrent. De Landbouw Universi-
in Wageningen heeft een smaakrobot ont-
Jceld waarmee het aroma van voedingsmid-
en in de mond kan worden geïmiteerd,
i gaat om een kunstmond, die het volume
de temperatuur heeft van een menselijke
mind. Daarnaast is voorzien in de produktie
-e i kunstspeeksel en 'kauwt' de robot het eten.
kunnen ook het klein maken van het eten
de mogelijke smaakveranderingen die dan
leden, worden gemeten. Op deze manier is
volgens directeur B. Cramwinkel van het
ntrum voor Smaakonderzoek mogelijk het
>ma van voedingsmiddelen te analyseren,
vinding is volgens hem van belang voor de
ispiiustrie, die met de smaakrobot kan bepalen
Ike verbindingen in de mond zorgen voor
aakveranderingen tijdens het eten. Een fa-
Jn kant van gedroogde soep zou zo een pro-
n v kt kunnen maken dat meer smaakt naar ver
ft tomatensoep. En de chocoladefabrikant is af
1 het stemmingsgevoelige menselijke panel,
e robot kan de hele dag objectief de smaak
titro leren."
Ï4€ A
^Öandse tulpen bloeien bij de consument soms in
erflceerde kleur. Je verwacht een gele bloem, maar
ei p kleurt rood. Die vervelende verrassing is bin-
ïlltt verleden tijd.
LO-Centrum voor Plantenverdelings- en Repro-
h0|onderzoek te Wageningen ontwikkelde een
Met deze methode kan al aan een droge bol
»n bepaald tot welk ras hij behoort.
d6;hniek (gel-elektroforese) onderscheidt verschil-
Jdeurbepalende eiwitten. Met de methode kan
leent van de in de handel zijnde tulperassen van
worden onderscheiden. Voorheen kon de
lbollenkeuringsdienst de identiteit van tulpebol-
J{ jeen controleren door ze uit te planten en tot
Je laten komen. De uitslag was pas bekend op
)a=oment dat de bollen ook bij de consument gin-
i vloeien.
1 Dgelijkheid om vóór verkoop te controleren
an,de mogelijkheid om een garantie te geven over
echtheid van bloembollen. De Bond van Bloem-
ïhandelaren heeft daarom samen met andere
n2lorganisaties de Stichting Keurmerk Bloembollen
- hd opgericht. Deze stichting wil komen tot een
lerk dat garant staat voor zeer goede kwaliteit en
2, {wisseling uitsluit.
MA ontwikkelt nieuw
"zwavelingsproces
MA heeft een nieuw ontzwavelingsproces ont-
)r<)d voor kolenvergassingscentrales. Vergassing
)nllen of van olie geeft produkten die uitstekend
etfn dienen voor de opwekking van elektriciteit,
snlat de gassen worden verbrand, moeten ze echter
worden ontdaan van een aantal chemische ver-
"'hgen waaronder zwavelwaterstof. De chemische
idingen dragen namelijk bij aan de zure regen,
ns de tot nu toe gebruikte methode worden de
*ti eerst afgekoeld en vervolgens door een vloei-
j|leid die de chemische verbindingen opnemen.
e$euwe proces vereist geen afkoeling van het gas
ert bovendien zuivere zwavel op. Volgens de
te#e methode wordt de zwavelwaterstof in contact
cht met een vaste stof. De zwavelwaterstof hecht
,an de vaste stof, maar wordt er later van geschei-
)e vaste stof is geschikt voor hergebruik.
Op een aantal plaatsen, ver
spreid over zo ongeveer de
gehele wereld, worden eieren
van dinosauriërs gevonden.
Versteende eieren natuurlijk,
want per slot van rekening
stierven de laatste dino's 65
miljoen jaar geleden uit en
de tand des tijds is over zo'n
immense periode onverbid
delijk: alle weefsels, ook
(kraak)been, veranderen in
de loop van miljoenen jaren
in mineralen. Ze verstenen
dus geheel of gedeeltelijk en
de overblijvende afdrukken
noemen we fossielen.
BEN APELDOORN GPD
En zo vinden we op tal van plaat
sen niet alleen de versteende
beenderen van dino's in alle soor
ten en maten, maar ook hun eie
ren. In enkele zeldzame gevallen
wist men met behulp van een in
de geneeskunde al langer toege
paste techniek, computer-tomo
grafie, maar dan met behulp van
harde(re) röntgenstraling, zelfs
een versteende glimp zichtbaar te
maken van wat er ooit voor em
bryo's in die eieren gezeten moet
hebben. Sommige eieren zijn
meer dan 150 miljoen jaar geleden
gelegd!
Dat een aantal soorten dino
sauriërs eieren legde is al tiental
len jaren bekend, alleen: deden ze
dat zoals hedendaagse schildpad
soorten doen of besteedden ze er
de zorg aan zoals onze tegenwoor
dige vogels?
Met andere woorden: legden ze de
eieren op zeker ogenblik ergens op
of in een zekere plaats en keken ze
er verder niet meer naar om of
koesterden ze hun ingeschaalde
kroost totdat dat de schalen open
braken? En zijn de jongen er een
maal, dan worden ze zorgvuldig
uitgebroed en de jongen vervol
gens even zorgvuldig verzorgd,
verwarmd en gespijzigd.
Gewapend beton
Is het belangrijk om te
weten of de dino
sauriërs ook een der
gelijke, aandoenlijke
zorg voor hun eie
ren en jongen aan
de dag legden? Ze
ker, het zou name
lijk een heel be
langrijke 'pré' zijn
voor de theorie dat
onze vogels recht
streeks van dino
sauriërs afstam
men. Maar hoe kun
je als minutieus pa
leontoloog nu aan
een versteend eie-
HEINZ
Overzicht met aanduidingen van een afgelopen zomer genomen gipsafdruk van een fossiel in de Gobi-woestijn.
rennest van pakweg 100 miljoen
jaar oud zien of dat op de 'schild
pad-' of op de 'vogel-manier' tot
stand kwam.
En hoe moet je je dat nu voorstel
len bij Apatosauriërs of Tyranno
saurus rex? Die eieren moeten
schalen hebben gehad met de
sterkte van gewapend beton: hoe
groot moeten die eieren trouwens
wel niet geweest zijn. Sterker nog,
hoe kolossaal moeten Apato- of
Tyranno-nesten wel niet geweest
zijn? Stel je voor: een broedende
'kip' van 50 ton. Dat is geen broe
den meer, dat is regelrecht pletten.
Ergens moet dus een grens zijn ge
weest: echt grote dino's waren te
e Oviraptor was geen prettige
verschijning. De merkwaardig ge
vormde kop was ongeveer zo groot
als die van een volwassen ram.
zwaar voor zelfs zeer sterke eieren
en de eieren zelf kunnen ook niet
tè harde of taaie schalen hebben
gehad omdat de borelingen er an
ders met geen mogelijkheid uit
hadden kunnen komen.
Maar ja, misschien had moeder
natuur daar wel weer iets geniaals
voor bedacht wat we tot nu toe
nog niet hebben ontdekt. Overi
gens zijn de grootste (fossiele) eie
ren die men tot dusverre gevon
den heeft ongeveer 40 centimeter
in middellijn en dat zijn dan nog
eieren van de reusachtige, drie tot
vier meter hoge 'olifantsvogels' die
tot enkele eeuwen geleden op Ma
dagascar schijnen te hebben rond
gelopen alvorens te worden uitge
roeid. Geologisch gesproken zeer
recent dus...
Compleet nest
Veel van dergelijke fossielen zijn
de laatste tientallen jaren blootge
legd in delen van Mongolië en de
Gobi-woestijn en in 1993 stuitten
Amerikaanse en Mongoolse pa
leontologen en geologen in een rij
ke vindplaats van fossielen nabij
Ukhaa Tolgod in Zuid-Mongolië,
op een compleet versteend nest
van ongeveer een meter groot. Na
maanden van voorzichtig beitelen,
schoonkrabben en -borstelen, om
de versteende bovenlagen van het
nest te verwijderen, bleek het tien
tot twaalf langwerpige eieren te
bevatten. Ze zijn gemiddeld acht
tien centimeter groot. Maar de
grote verrassing gold niet zozeer
de eieren maar het vrijwel comple
te, gefossiliseerde skelet dat er
keurig omheen en tussenin bleek
te liggen. Eind 1993 slaagde men
erin om het hele blok zandsteen
rond het nest vrij te maken. Dit
omdat de bijzondere houding van
het skelet ten opzichte van de eie
ren opvallend was en men de po
sities van de vele fossiele beende
ren en de eieren heel precies wilde
opmeten. Dat lukt in het open veld
lang niet altijd goed, nog afgezien
van het risico van beschadigingen
door weersinvloeden. Afgelopen
herfst kon het jarenlange onder
zoek aan deze spectaculaire
vondst worden afgerond. De we
tenschappers vermeldden hun on
derzoeksresultaten in het tijd
schrift 'Nature' van 28 december.
Broedse houding
Het fossiele skelet blijkt van een
Oviraptor te zijn waarvan ook op
veel andere plaatsen in Zuid-Mon-
golië resten gevonden zijn. Dit we
zen mat van het puntje van de lan
ge staart tot de merkwaardige kop
ruim twee meter. Via heel nauw
keurige positiemetingen van de
beenderen kwam men tot de con
clusie dat deze Oviraptor vlak voor
haar dood zich in een typisch
'broedse' houding, met de buik di
rect boven de eieren bevond. Om
dat meerdere Oviraptor-fossielen
in het gebied sporen vertonen van
een plotselinge dood en snelle fos-
silisatie, kan het een immense
zandstorm zijn geweest die voor
veel dieren dodelijk was.
De tak van de Oviraptors splitste
zich af van de dino-hoofdtak nog
vóór de gevederde oervogel Ar-
chaeopteryx 145 miljoen jaar ge
leden). De Oviraptors hebben dus
ruim 60 miljoen jaar bestaan,
voordat ze in het late Krijt, tussen
65 en 90 miljoen jaar geleden, van
het aardse evolutie-toneel verdwe-
-gave
oplossing
TOGRAM
•ntaal:
het is nog maar pas aan
Jat! (6); 7. Wijsgeer die
-Jaar de hoogte heeft (5); 8.
'uat ik uitkijk! (5); 9. Won-
k symbool (5); 10. Op de
van het toilet (4); 11. Tot
•et randje gevuld met explo-
r (6); 12. Die jas maakt 't
16).
C
taal:
plaats van een baas zonder
1(5); 3. Die muis wordt op-
ten (6); 4. Taal op maat
een blessure (6); 5. Honen-
flichting (4); 6. Arriveren
Heer gewicht (8); 10. Op-
'an conserven (4); 11. Vis
pn te kluiven (3).
KRUISWOORDRAADSEL
privilege
rune-ares
uk-tin-nt
i-bende-e
mal-o-nor
-los-oke-
ego-s-ere
n-takel-r
ge-air-ek
ever-gene
landloper
b-
F&7S. PIT/S JAN P£ VEfiJTFF,
//e PAKT £V£M ££N ASP£JP/£NTj£
VCÜP >j WAMT M/J H£££T
MOOEPPUM.
£>v /AC ME& \AETEJPS, /AC MES
AïMOMEM, /AT MA9ZEEM, /AcMEB
S£M££FMESJ£S AAC MES
WASMAMO/ES, 'ATME3
TOM POES
Tom Poes en het Lemland
Joost zat oververmoeid in zijn ka
mertje en luisterde naar de radio.
„Verdachte elementen zijn het land
binnengedrongen", sprak de stem uit
het kastje. „Men wordt dringend
aangeraden om de politie te waar
schuwen wanneer men onbekende
zwervers ziet. Ze zijn klein van ge
stalte en spreken een noordelijk dia
lect; het zogenaamde Ainopluk. Daar
het hier lemmings betreft, is het bur
gerplicht om..." Óp dat moment
werd de deur geopend en trad Wob-
be Lem naar binnen. De bediende
draaide geschokt de knop om. „Alsje
blieft!" sprak hij met bleke lippen.
„Dank je wel", zei Wobbe. „Juist",
hernam Joost. „Spreek jij Ainopluks,
met je welnemen?" „Stil toch!" fluis
terde het ventje geschrokken. „Men
moet de taal spreken van het land
waar men is. Anders staat het ver
dacht. Zeg, wil je dat zware gordijn
beneden even naar de garage bren
gen?" „Wat?!" riep de knecht uit.
„Waarom?"
„Voor de kleintjes", legde de ander
uit. „Ze hebben het wat koud in de
garage." „Nu is het genoeg", zei de
bediende opstaande. „Ik verzoek je
onmiddellijk dit vertrek te verlaten,
als ik mij zo mag uitdrukken. Ik
neem van jou geen orders aan."
„Maak niet zo'n drukte!" zei Wobbe
en er verscheen voor de eerste keer
een boos lichtje in zijn ogen. „Daar
ben jij toch voor? Dat is toch je
plicht? Dat zei je zelf!" „Ik ken mijn
plicht", hernam Joost met grote
waardigheid. „Mijn plicht als werk
nemer en mijn burgerplicht, als ik zo
vrij mag zijn. Ik weet wat mij te doen
staat. Verdwijn!"
„Goed hoor", mompelde Wobbe. „Ik
zal het zelf wel doen." Met die woor
den liep hij de deur uit - en de
knecht volgde hem met een somber
gelaat.
H
W
E
R
DOOR HANS VAN ES
Met het lengen der dagen lijkt zich een 'normaal' type winterweer te
hebben gevestigd boven ons land en wijde omgeving. Terwijl schaat
senrijders 'hun' ijs dagelijks zien slinken, haalt een groot deel van de
natie opgelucht adem, nu glibberpartijen tot het verleden behoren en
de gasmeter minder toeren draait.
De eerste helft van de meteorologische winter mocht er wezen. Het
zogenaamde Hellmangetal - de som van de gemiddelde negatieve et-
maaltemperatuur - staat momenteel op 61 graden. Daar zal de ko
mende dagen niets aan worden toegevoegd, met andere woorden: het
blijft aan de zachte kant.
De vraag of de Ginter later in deze maand of in februari zijn tanden
nog eens zal laten zien, moet ik onbeantwoord laten Als we echter
kijken naar de voorgeschiedenis van het koude seizoen 1995-1996,
dan is er voor de ijsliefhebber geen reden om te wanhopen. Het verle
den toont aan, dat winters die zich hebben bewezen met een flinke
koudeperiode met zo maar door de eerste de beste dooiperiode opzij
worden gezet. De jaren 1985 en 1986 zijn in dat opzicht mooie voor
beelden. In deze seizoenen kwam de kou na een forse dooiperiode
overtuigend terug.
Als we kijken naar het huidige circulatiepatroon, dan valt meteen op,
dat er geen sprake is van een strakke westcirculatie boven onze om
geving Een sterke westelijke straalstroom, die tot diep in Oost-Euro
pa reikt, is kenmerkend voor typisch zachte winters. De huidige dooi
periode wordt feitelijk 'bestuurd' door een nog altijd aanwezig hoge-
drukgebied boven Rusland (1045 hpa of millibar), wat aanleiding
geeft tot een zuidelijke stroming boven de westrand van het Europese
continent.
Zuidenwinden zijn in januari veel minder hardnekkig dan in het na
jaar Op den duur zou alleen een westcirculatie voor een vervolg van
het zachte weer kunnen zorgen. Blijft deze uit, dan moeten we onze
blik weer richten op het Oosteuropese koudereservoir.
Er zijn (voorzichtige) aanwijzingen, dat de wind na het weekeinde
weer in de oosthoek terecht komt, waarbij het kwik langzaam in de
richting van het vriespunt kruipt. Voor het zover is, reiken Atlantische
fronten nog juist tot over onze omgeving. De komende 72 uur blijft
het meestentijds bewolkt. Soms valt er wat regen bij temperaturen
tussen 3 en 9 graden.
U R O P
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
donderdag.
Noorwegen:
Veel bewolking en vooral
vandaag langs de zuid
westkust perioden met re
gen. landinwaarts kans op
ijzel of sneeuw. Plaatseli|k
mist. Morgen van het
noorden uit opklarend en
droger weer. Maxima +4
langs de kust. In het bin
nenland meest lichte
Zweden:
Wolkenvelden en vandaag
af en toe regen of sneeuw,
in het zuiden kans op ijzel
Hier en daar mist. Morgen
geleidelijk opklaringen en
op de meeste plaatsen
droog weer Middagtem-
peratuur in het zuiden
rond het vriespunt, elders
matige vorst.
Denemarken:
Wolkenvelden, ook af en
toe zon. Vandaag kans op wat (mot)re
gen. Plaatselijk mist. Middagtempera-
tuur iets boven nul
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Vandaag bewolkt en perioden met re
gen. Vooral in het zuidwesten veel regen
en wind. Morgen opklaringen en af en
toe zon. maar ook buien. Middagtempe
ratuur uiteenlopend van 6 graden in
Schotland tot 11 plaatselijk in Ierland.
België en Luxemburg:
Wolkenvelden, weinig zon. Kans op wat
(mot)regen Middagtemperatuur rond 9
graden, in de Ardennen enkele graden
lager
Noord- en Midden-Frankrijk:
Bewolkt en van tijd tot tijd regen Van
daag in Bretagne plaatselijk veel wind
en regen. In het oosten naast wolkenvel
den ook af en toe zon. Maximumtempe
ratuur van 6 graden in de Elzas tot 12
graden in Bretagne
Portugal:
Bewolkt en langdurig regen, soms ook
onweer. In het noorden weer veel neer
slag en harde wind Morgen m het zui
den opklaringen. Maximumtemperatuur
vandaag rond 15 graden, morgen in het
noorden flink kouder.
Madeira:
Eerst nog bewolkt en wat regen Gelei
delijk van het westen uit zonnige perio
den Middagtemperatuur circa 20 gra
Spanje:
Bewolkt en enige tijd regen, soms met
onweer. In Galiciê staat vandaag een
stormachtige wind. Langs de Costa's in
het zuidoosten schijnt ook af en toe de
zon Maximumtemperatuur in het bin
nenland ongeveer 10 graden, langs de
Costa Blanca en de Costa del Sol 16
graden, vandaag dicht bij 20 graden.
Canarische Eilanden:
Zonnige perioden en op de meeste
plaatsen droog. Middagtemperatuur on
geveer 25 graden.
Marokko:
Westkust: bewolkt en vooral ten noorden
van Agadir perioden met regen, plaatse
lijk veel neerslag. In het zuiden ook zon
en overwegend droog. Middagtempera
tuur rond 18 graden, in het zuiden
plaatselijk 22 graden
Tunesië:
Wolkenvelden, af en toe zon, maar ook
enkele buien, mogelijk met onweer
Middagtemperatuur m het noorden on
geveer 18 graden, in het zuiden iets ho
ger
Zuid-Frankrijk:
Overwegend bewolkt en vandaag gerui
me tijd regen Hier en daar is veel neer
slag mogelijk. Morgen ook opklaringen,
maar langs de Middellandse Zeekust
blijft het wisselvallig. In de Franse Alpen
en in de Pyreneeen valt op grote hoogte
ook wat sneeuw. Maxima tussen 8 en 14
Mallorca en Ibiza:
Wisselend bewolkt; vandaag eerst af en
toe zon, later ook kans op een bui. Mor
gen veel buien, sommige met onweer.
Middagtemperatuur rond 14 graden.
Italië:
Wisselvallig; naast buien, soms met on
weer, slechts af en toe zon. In de bergen
vanaf circa 1500 meter kans op
sneeuw. Middagtemperatuur van 4 gra
den in het noorden tot circa 17 langs de
zuidwestkust
Corsica en Sardinië:
Wisselend bewolkt en op beide dagen
enkele regen- of onweersbuien. Afne
mende wind Middagtemperatuur rond
16 graden.
Malta:
Vandaag eerst nog zon, later meer be
wolkmg en een enkele bui. Morgen meer
buien. Middagtemperatuur rond 16gra-
Griekenland en Kreta-.
Perioden met zon en op de meeste
plaatsen droog. Middagtemperatuur van
8 graden in het noorden tot 17 plaatse
lijk in het zuiden.
Turkije en Cyprus:
Zonnige perioden en droog. Tempera
tuur 's middags tussen 10 graden op de
Dardanellen en 18 op Cyprus.
Duitsland:
In de nacht en ochtend kans op mist.
Vandaag vooral in het oosten van het
land af en toe zon. Vrijwel overal droog.
Middagtemperatuur van rond het vries
punt langs de Poolse grens tot 10 gra
den in het Rijn- en Saarland. In het zui
den door Föhn plaatselijk hoger.
Zwitserland:
Wolkenvelden en aan de zuidkant van
de Alpen boven de 1500m af en toe wat
sneeuw, in de dalen regen Aan de
noordkant droger en ook enkele opkla
ringen. Temperatuur overdag in de da
len rond plus 6 graden, vandaag in hc-t
oosten lagere maxima.
Oostenrijk:
Wolkenvelden en in het oosten ook af en
toe zon Met name in Zuid Tirol en Ka
rinthië kans op wat sneeuw, in dc dalen
regen. Middagtemperatuur ongeveer +4
graden
Wolkenvelden en vrijwel overal droog.
Morgen geleidelijk meer opklaringen eri
af en toe zon Middagtemperatuur in het
noorden en oosten rond het vriespunt, in
het zuiden circa 5 graden.
Tsjechië en Slowakije:
Wolkenvelden en vrijwel overal droog.
Hier en daar mist. Middagtemjreratuur
in Tsjechië eerst rond nul. later net als
in Slowakije, een paar graden boven het
vriespunt.
Hongarije:
Wolkenvelden en kans op wat regen of
ijzel. Kans op mist. Middagtemperatuur
rond +2 graden.
VRIJDAG 12 JANUARI 1996
Zon- en maanstanden
Zon op 08.44 Zon onder 16.50
Maan op Maan onder 11.11
Waterstand
IJmulden Katwijk
Hoog 07.28 19 39 07.01 19.12
Laag 03.05 15.35 02 46 15.16
Weerrapporten 11 januari 07 u
Vlissmgen regen
Aberdeen
Barcelona
Innsbruck
Istanbul
Klagenturt
Kopenhagen
luiemburg
Rome t
Spl't r
Stockholm I
Warschau i
Wenen
Zurich r
Bangkok
B-rt'r/, Aires C
Johannesburg 1^
7 0.0
7 60
1 0.1
w 1 18 7 0.0
18 15 0 0
6 14 00
0 I 00
31 19 2.0
18 10 0 0
17 1 00
