'Ik zou Proust best als buurman willen hebben'
Cultuur en Kunst
jr\
|{UNST TE KIJK
4Deviré Kunstprojekt
Wezenloos gevoel bij
vervreemdende beelden
DONDERDAG 14 DECEMBER 1995
Thérèse Cornips, vertaalster van 'Op zoek naar de verloren tijd'
I
I „De vertaler wordt soms volslagen veronachtzaamd", zegt
Thérèse Cornips, die 'de hele Proust' in het Nederlands vertaalt.
„Het leek even beter te gaan, maar toch zie je weer hand over
hand toenemen dat de vertaler van een boek niet eens
genoemd wordt. Het is kennelijk het lot van de knecht. Alleen
de vertolker wordt bejubeld. Dat geldt voor alle kunstvormen;
degene die voor op het podium staat krijgt het applaus. Men
:egt van een 'goede vertaling' wel: wat een mooi boek, maar bij
een slechte vertaling rept men niet van 'een slechte schrijver'
maar van een slechte vertaler.
ndankbaar werk vindt Thérèse
HL W Cornips het evenwel allerminst.
Want 'Proust vertalen betekent
3t zijn grote roem toch ook een beetje op
ij afstraalt'. „Als ik Fransen ontmoet en ze
Iren dat ik vertaler ben van de grote
oust, dan vinden ze dat geweldig, dan
ibben ze diepe eerbied voor me, zonder
it ze ook maar iets van mijn werk gezien
bben."
Van Marcel Proust (1871-1922), die te
jek staat als een van de grootste twintig-
reeuwse schrijvers, is onlangs Thérèse
jrnips' vertaling van 'De voortvluchtige'
,a fugitive') verschenen, het zesde boek
n 'Op zoek naar de verloren tijd' ('A la re-
lerche du temps perdu'). In haar Amster-
Imse bovenwoning is de vertaalster al-
>er druk bezig met het slot, boek zeven
n de cyclus, 'Le temps retrouvé', dat te
ner tijd als 'De tijd hervonden' in twee
len zal worden gepubliceerd. Dan zal 'de
•le Proust' eindelijk in het Nederlands ver-
jjgbaar zijn.
onument
la recherche du temps perdu', waarover
jl wordt beweerd dat iedereen na het le
ft ervan wijzer is dan daarvoor, verscheen
irspronkelijk in de jaren 1913 tot 1927 in
i/en boeken, waarvan de meeste weer
jee of drie delen beslaan. De Nederlandse
rtaling van dit literaire monument liet
ïg op zich wachten. Pas in 1966 ver-
tieen bij de Amsterdamse uitgeverij De
zige Bij 'Een liefde van Swann' als aparte
■nan. Het is het enige (onder)deel van de
plus dat ook als afgerond verhaal valt te
;en; het is een roman over de
roustiaanse) liefde, in dit geval die van
tarles Swann voor Odette,
n de jaren zeventig besloot De Bezige Bij
hele romancyclus te laten vertalen. N.L-
jsen vertaalde de eerste delen. Thérèse
jrnips nam het leeuwedeel voor haar re
ping. „Ik deed al wat dingen voor 'de Bij',
had onder meer 'De bastaard' van Violet-
Leduc vertaald, in een tijd dat er nog niet
bar veel Franse boeken werden vertaald,
vond het een heerlijke opdracht. Natuur-
had ik Proust al gelezen, lang geleden,
In ik een jaar of 22, 23 was", vertelt Thé-
le Cornips (68), die jarenlang de levens-
zellin was van de dichter Chris van Geel
e man van mijn leven'), die geruime tijd,
een paar jaar voor zijn dood in 1974, in
oet woonde; diens debuutbundel 'Spin-
t' (1958), een anagram van Cornips, is
n haar opgedragen.
iHeel veel wereldliteratuur was destijds
g niet vertaald. Alleen mensen die de
)derne talen spraken konden er kennis
h nemen. Maar door al die vertalingen
er nu heel veel lezers bijgekomen, god-
Er zijn nu veel meer goede vertalers
het Frans. En dat ze over het algemeen
veel beter zijn dan vroeger komt onder
meer doordat ze beter worden gehono
reerd."
„Vroeger moest ik van 's morgens vroeg
tot 's avonds laat aan het werk voor een
paar centen. Dan kun je niet altijd verlan
gen dat de vertaling ook helemaal klopt. Nu
kan ik mij, dankzij subsidie van het letter-
enfonds, geheel aan Proust wijden. Daar
heb ik dan ook een volle dagtaak aan. Ik
kan elk woord wegen, dat is natuurlijk heel
mooi, want als je ouder wordt, word je ook
steeds kritischer."
Knecht
'Op zoek naar de verloren tijd' is deels auto
biografisch. Proust bedenkt geen persona
ges, zijn romanfiguren zijn gebaseerd op
werkelijk bestaande mensen. Maar Proust
'herschept' ze radicaal door zich met hen te
identificeren. De verteller valt niet geheel
samen met de schrijver, ofschoon deze wel
enkele keren 'Marcel' wordt genoemd. Het
boek geeft een kaleidoscopisch beeld van
het milieu waarin Proust opgroeide en dat
hij in zijn werk, in dit fresco van de hoogste
Parijse kringen van rond de eeuwwisseling,
zo treffend beschrijft. De enige chronologi
sche aanknopingspunten zijn historische
gebeurtenissen: het begin van de Derde Re
publiek (1870), de Dreyfus-affaire (de Fran
se stafofficier die ten onrechte werd be
schuldigd van spionage voor de Duitsers)
en de Eerste Wereldoorlog.
Proust fixeert indrukken uit het verleden
in minutieuze en scherpzinnige beschrij
vingen in soms ellenlange, kronkelende zin
nen (waarop bij ons Vestdijk het patent
heeft) van een dikwijls grote 'muzikale'
schoonheid. Proust ontleedt daarin hoe
mensen (kunnen) veranderen, hoe ze liegen
en bedriegen, hoe hebzuchtig en ijdel ze
zijn, hij laat zien dat mensen zowel hun
goede als kwade kanten hebben.
Hij stelde zich daarbij het hoogste doel:
alles moest precies worden gezegd zoals het
alleen kan en moet worden gezegd. Door
verfijnde zielanalyses komt hij tot de ont
dekking dat de verloren tijd wel degelijk is
terug te halen. „En je kan wel zeggen dat hij
daar aardig in geslaagd is. Men zegt wel
eens dat Proust niet veel aan de verbeelding
van de lezer overlaat, maar daar ben ik het
absoluut niet mee eens."
Lastig
Proust staat er om bekend dat hij moeilijk
en lastig te lezen en te vertalen is. Thérèse
Cornips: „Ik vind dat alle vertalingen moei
lijk zijn. Bij Proust heb je bovendien te ma
ken met zinnen die soms zeer ingewikkeld
zijn, vol allerlei tussen- en bijzinnen. Maar
je kunt ze niet zomaar uit elkaar trekken; hij
bedoelt het zo, pas aan het eind is de zin
rond. Soms is dat een hele puzzel, ja. Proust
volgt zijn gedachten, zodat hij niet altijd
zo'n prachtige stijlvolle zin schrijft. Het is
Proust-vertaal ster Thérèse Cornips: „Degene die voor op het podium staat krijgt het applaus".
soms onmogelijk Frans wat hij schrijft, en
daar moet ik dan onmogelijk Nederlands
tegenover zetten.
„Proust is een perfectionist, dus moet je
als vertaler ook een perfectionist zijn. Het is
mijn streven, mijn taak, de schrijver zo pre
cies mogelijk te vertalen. Ik ben er niet op
uit vloeiend Nederlands van Proust te ma
ken als er ook geen vloeiend Frans staat.
Sommige zinnen zijn ook niet afgemaakt.
En zoals je geneigd bent om daar in de
Franse tekst overheen te lezen, probeer ik
dit eveneens in de vertaling voor elkaar te
krijgen. Proust weet zichzelf soms ook
schaamteloos te herhalen. Hij herhaalt hele
passages omdat hij vergeten is dat hij die al
eerder, in een ander boek, gebruikt heeft.
Maar Proust mag dan af en toe slordig lij
ken, iemand die maar doorbreit en door
zeurt, het blijft toch altijd muziek."
Levenswerk
Proust, geboren op 10 juli 1871 als zoon van
welgestelde ouders (zijn vader was een be
faamd medisch geleerde, zijn moeder een
belezen vrouw die haar zoon de liefde voor
de kunsten bijbracht), begon zijn levens
werk omstreeks 1906 in zijn Parijse appar
tement. De schrijver verdichtte hier zijn
herinneringen tot een boek van meer dan
drieduizend pagina's. Een boek vol magi
sche 'herinneringen' aan zijn gelukkige kin
derjaren, aan de 'beroemde' nachtzoen van
zijn moeder, aan de talrijke liefdes, aan
geuren en gerechten (de beroemde made-
leinekoekjes van tante Léonie), aan de jon
gelingsjaren ('In de schaduw van de bloei
ende meisjes'), aan de grootmoeder (die
sterft in 'De kant van Guermantes'), de 'per
versiteiten' (homoseksualteit) waarover
Proust in 'Sodom en Gomorra' buitenge
woon vrijmoedig schrijft, het gekooide lief
despaar in 'De gevangene', de vlucht van de
geliefde Albertine en haar dood in 'De
voortvluchtige' en de volwassenheid die de
verteller in 'De tijd hervonden' bereikt.
Proust vertelt zijn verhaal niet rechtlijnig,
maar spreidt hel uit rondom een aantal
hoofdpersonages (met als belangrijksten de
moeder en grootmoeder, de enigen die op
recht, sympathiek en intelligent zijn).
Moralist
Thérèse Cornips: „Proust is geen moralist,
dat geldt trouwens voor alle goede schrij
vers. Het gaat hem erom hoe iets is, niet
hoe iets móet zijn. Zijn werk verrijkt je om
dat je er zo veel in herkent, wat je zelf nog
niet zo had gezien, waarvan je zegt: ja, zo is
het. Neem de gevoelens van de verteller bij
de dood van Albertine, of wat Proust over
homoseksualiteit zegt, dat is prachtig."
„Het is verbluffend te zien hoe hij pro
beert te begrijpen hoe mensen in elkaar ste
ken, hoe hij zelf in elkaar zit. 1 let is prachtig
hoe hij de hele maatschappelijke beweging
van mensen door het hele boek heen
vlecht, zodat je een beeld krijgt van de
mensen in hun tijd. Je beleeft hoe de een op
de maatschappelijke ladder klimt terwijl de
ander zakt zonder dat zoiets te voorspellen
is. Daarnaast heb ik ook grote bewondering
voor Prousts kijk op de letteren, op de mu
ziek, op de beeldende kunst, op muziek."
Aandacht
Volgens Ghislain de Diesbach, de zoveelste
biograaf van het Franse genie, was Proust in
het dagelijks leven een onuitstaanbare, ver
waande kwast. Een snob. Een vreselijk ver
wend rijkeluisjoch. Een ingebeelde zieke.
Een grove leugenaar. „Diesbach is geen
proustiaan zegt Thérèse Cornips veront
waardigd. „Die Diesbach heeft meer een
Privé-story geschreven. Painter (auteur van
de eerste uitvoerige Proust-biografie, uit
1959, red.) nam het werk van Proust als uit
gangspunt. Die doet veel meer recht aan
Proust."
„Ik zelf voel juist een grote sympathie
voor hem. Zoals hij de kringen heeft be
schreven waarin hij verkeerde, vol figuren
die hij zelf afschilderde als snobs en die
hem beschouwden als een salonjonker.
Proust heeft die wereld op een gegeven mo
ment vaarwel gezegd door zich als een be
zetene aan zijn levenswerk te wijden, wat
toch van grote moed getuigt."
„Degenen die hem goed kenden, zijn
vrienden, spraken waarderend over hem.
De jonge Céleste Albaret (die de ziekelijke
kluizenaar verzorgde en terzijde stond in
zijn laatste levensjaren, red.) dweepte met
hem. Ze zei dat ze nooit iemand ontmoet
had met zoveel warmte en charme. 1 Iet
geeft dan geen pas om le zeggen dat zij
maar een dienstbode was die net allemaal
mooier maakte dan het was."
„En wal Proust ook voor zich inneemt is
dat hij zichzelf niet mooier afschildert. Een
lezer zei mij eens dat ik Proust waarschijn
lijk niet graag als buurman gehad zou heb
ben. ik zou hem daarentegen juist best als
buurman gehad willen hebben. Ik hang ook
de idee niet aan dat een schrijver een gewo
ne, keurige burgerheer moet zijn."
Marcel Proust: 'De voortvluchtige' ('La
fugitive'), deel 6 van 'Op zoek naar de ver
loren tijd' ('A la recherche du temps per-
du'), 299 pag., prijs f 44,50; 'I)e gevange
ne,' gebonden uitgave, 430 pag., f 87,50;
vertalingen: Thérèse Cornips, uitgeverij
De Bezige Bij, Amsterdam.
WEEKOVERZICHT TENTOONSTELLINGEN
Galerie: Deviré Kunstprojekt
Adres: Middelstegracht 89, 2312 TT Leiden (tel. 071-
Xö 5131829).
Openingstijden: Dinsdag tot en met vrijdag van 10.00 -
J 18.00 uur, donderdag 19.00 - 21.00 uur, zaterdag 10.00 -
17.00 uur.
Eigenaars: Wilbert Devilé en René Kwint.
Jaar van oprichting: 1994.
Expositiebeleid Van schilderijen tot beelden en van figura-
tief tot abstract. De exposanten komen uit de klantenlü'ing
van de bij de galerie horende winkel voor kunstenaarsbe-
nodigheden. Dus in de exposities kunst van zowel ama-
zeet teurs als professionals, als het maar kwaliteit heeft.
Exposanten: Leny Noyen, Jaap Smit en Henny Harteveld.
Aantal exposities: Acht per jaar.
Werk in stock: Ja, van Leny Noyen, Dick Bakhuizen van
den Brink, Jacob Kanbier en Jaap Smit. Daarnaast wordt
ook kunst (onder andere etsen van Piet de Boer) verkocht
in de kunsthandel van de galerie.
Prijsindicatie Van f. 350,- tot f. 6000,-.
Financieringsmogelijkheden Geen.
Huidige expositie: 'Frankrijk door het oog van Jaap Smit':
"P olieverfschilderijen van Smit, geïnspireerd door de Proven-
\vjce- en Champagnestreek. Van 24 november tot en met 20
^januari 1996.
Plannen voor de komende tijd: Vanaf eind januari een ex-
positie van de cursisten van schilder Jaap Smit, gevolgd
door een expositie van de cursisten van schilderes Henny
Harteveld.
BEELDENDE KUNST
>m
ietnamese kunst
'50t ene Amber in Leiden stelt vanaf
;dag schilderijen ten toon van de
tnamese kunstenaar Le Thua Tien.
jot voor kort was zijn werk kleurrijk en
^•essief, vol verhalende elementen
Lhl^ie Vietnamese cultuur. Sinds janu-
RP/'erblijft hij in Nedeland en blijkt uit
doeken dat hij zich veel bezig
Idt met de natuur en de kosmos.
Blijkbaar inspireert zijn vaderland hem
'in den vreemde' meer dan ooit. De
tentoonstelling is te bezoeken van 17
december tot 29 januari.
Bijlmerramp
In Galerie de Greef Greef in Wasse
naar wordt zaterdag een tentoonstel
ling geopend van het werk van Anne-
marie Spijkerman en Henk Vierveijzer.
De laatste schildert vooral de heftig
emotionele elementen van het be
staan. Spijkerman is in haar werk sterk
beïnvloed door de Bijlmerramp van
1992. Sinds de ramp zijn haar doeken
duidelijk figuratiever geworden. De
tentoonstelling is dinsdag tot en met
vrijdag van 10.00 tot 18.00 uur te be
zoeken en op zaterdag van 11.00 tot
17.00 uur.
Foto's bij LAK
Peter Langeveld en Hans van der Lin
de exposeren hun foto's in de LAKgale-
rie. langeveld laat twee series zien:
'Vincitori Assoluti' en 'Schouwen'. In
de eerste heeft hij Romeinen gepor
tretteerd tegen een decor uit het Oude
Romeinse imperium en de tweede se
rie bestaat uit foto's van oude schou
wen. Van der Linde toont diverse
zwart wit portretten van zijn vader
waarin hij de verschillende kanten van
diens persoonlijkheid belicht. De ten
toonstelling opent zondag om 16.00
uur en is tot en met 19 januari te be
zoeken. De LAKgalerie in loeiden is op
maandag tot en met zaterdag van
10.00 tot 22.00 uur geopend en op
zondag van 14.00 tot 17.00 uur.
RECENSIE JUSTINE BRAKEL
Expositie: Jan Tinholt, olieverf op
doek/paneel en Maria Tensen-Kooi). olie
verf op paneel Te zien: t/m 10-01-1996
wo. en do 11.00 -17.00 uur. vnj 11.00-
18 00 uur. 7a 1000 -17 00 uur en vol
gens afspraak. Hofman en partners kunst
zaken. Hooftstraat 209. Alphen aan den
Rijn.
Direct bij binnenkomst sta je
oog in oog met de fantasiewe
reld van Jan Tinholt. Maakt hij
magisch realisme of is het naïe
ve kunst? Het is een mengeling
van beide die zo vreemd aan
doet. De figuren, zówel mannen
als vrouwen, hebben een man
nelijk gezicht vaak zonder haar.
Deze kale mensen kijken met
een melancholieke blik hun
droomwereld in. De eerste in
het oog vallende werken laten
op de voorgrond een soort ter
pen zien. Het zijn met gras be
groeide heuveltjes, gevuld met
water. In deze 'omhoog ge
groeide putten' verblijven figu
ren, die tot de borst toe in het
water staan. Zij geven zich met
serieuze gezichten over aan on
zinnige bezigheden. Zoals bij
voorbeeld een vrouw die een
klein eendje vasthoudt, terwijl
de moedereend, gelooid met
rode hoed, wat rondzwemt. Een
nogal wezenloos gevoel krijg je
bij het zien van deze beelden.
Op de achtergrond zijn steeds
realistisch aandoende bomen te
zien. Elk blaadje is heel precies
geschilderd. De uiterst fijntjes
op het doek gezette verfstreken
getuigen van groot geduld en
vakmanschap. Toch moet je
echt van dit soort kunst houden
om het te kunnen waarderen.
Men kan zich makkelijk voor de
gek gehouden voelen. I Iet beeld
dat men op het eerste gezicht
ziet, suggereert een werkelijk
heid die bij nader inzien be
hoorlijk getart wordt.
In de kleine schilderijtjes rnet
vliegende vrouwen en zweven
de naaktfiguren in loshangende
mantels laat hij z'n fantasie he
lemaal gaan. De schilderijen
hebben Engelse titels. Het
mooiste stukje dat er hangt is
'happy together', een voorstel
ling van vier roze paardjes die
speels ronddansen zonder de
suggestie van werkelijkeid uit te
drukken. Deze zuiver decoratie
ve afbeelding vormt een mooie
overgang naar de kunstwerken
van RiaTensen-Koorj.
Zij werkt met olieverf op pa
neel, maar het lijkt erop dat ze
meer tekent met haar penseel
dan dat zij schildert. Ze maakt
drieluikjes met vrij vlakke land
schapsachtergronden. Als inspi
ratiebron gebruikt ze blikken
opwindspeelgoed en kleine
voorwerpen zoals een veertje,
een gevouwen bootje of een te
geltje. Het is decoratief werk dat
goed tot z'n recht zal komen in
een kinderdagverblijf of peuter
speelzaal.
Opvallend is haar collage. Je
bent werkelijk geneigd het los
latende plakbandje even aan te
drukken, maar dat is bij nader
inzien niet nodig. I Iet is geschil
derde realiteit; slechts een illu
sie!
