Aarde wordt schatrijk van meteoriet-inslagen
Wetenschap Techniek
Margarine sinds kort een stuk gezonder
DONDERDAG 7 DECEMBER 1995
Stel, er slaat ergens met grof
geweld een grote meteoriet in.
Gelukkig in dun bevolkt gebied
zodat de meeste schade be
staat uit een flink gat in de
grond en een aantal gebroken
ruiten in de omgeving. Maar
meteen na de inslag wemelt
het van de mensen die de
aardbodem tot in de wijde om
trek afzoeken naar... diaman
ten.
BEN APELDOORN GPD
Hen verhaal dat welbeschouwd in
dezelfde categorie thuishoort als dat
van die pot goud die aan het uitein
de van elke regenboog zou zijn te
vinden. Bovendien ontstaan dia
manten diep in onze aardkorst on
der een geweldige druk en komen ze
door tectonische bewegingen en/of
vulkanisme aan het aardoppervlak
terecht. Ze ontstaan door het sa
menpersen van puur koolstof dat bij
een zekere, immense druk uitkristal
liseert tot zes- of achtvlakkige kris
tallen. Wat hebben meteorietinsla
gen dus te maken met diamanten?
Misschien meer dan we denken.
Ongeveer dertig jaar geleden werd in
Rusland (in de krater Popigai) en in
de Oekraïne een aantal diamanten,
enkele bijna een centimeter groot,
gevonden in gebieden waar ooit, in
het verre verleden, grote meteorie
ten insloegen.
Daarnaast zijn er microscopisch
kleine diamantjes gevonden in som
mige ijzermeteorieten. Men ver
klaarde de aanwezigheid ervan door
aan te nemen dat de meteorieten
ooit deel hadden uitgemaakt van
een veel groter hemellichaam, een
kleine planeet, waar de diamanten
onder dezelfde omstandigheden
werden gevormd als de typisch
aardse in onze aardkorst. Toen dat
oorspronkelijke lichaam door de een
of andere oorzaak uit elkaar viel, of
spatte, bevatten sommige grote en
kleine brokken en brokjes die dia
manten. En af en toe komt er zo'n
brok op aarde terecht, met of zonder
diamanten of diamantjes. Recent
onderzoek toont echter nóg iets aan.
Misschien moeten we wel zeggen:
iets heel anders.
Riess-formatie
Ongeveer 100 kilometer ten oosten
van de Zuidduitse stad Stuttgart ligt
een 24 kilometer grote, bijna ring
vormige groepering: de Riess-forma
tie. Vele jaren geleden werd ontdekt
dat de Riess-formatie ongeveer vijf
tien miljoen jaar geleden is ontstaan
toen zich daar een ruim een kilome
ter grote planetoïde met verwoes
tend geweld in de aardkorst begroef.
De Riess-formatie is dus eigenlijk
een grote krater. Midden in die kra
ter ligt het stadje Nordlingen en
daarom wordt de gigantische 'kuil'
ook wel de 'Nordlingen-Riess' ge
noemd. Wel grappig om er even bij
stil te staan: het stadje Nordlingen is
net zo groot als het brok materie dat
de Riess-formatie deed ontstaan.
Een team Engelse geologen en na
tuurkundigen heeft gedurende de
laatste zomer wat speurwerk in het
gebied verricht. Dat was niet toeval
lig. want één van hen had een bijna
twintig jaar oud rapport van Russi
sche geologen onder ogen gekregen
die in hetzelfde gebied in de grond
hadden zitten wroeten. De Russen
meldden in dat rapport glasachtige
korreltjes (chondrules) te hebben
gevonden in het tijdens de catastro
fe gesmolten, omhoog geworpen en
daarna in gestolde vorm weer 'neer
geregende' materiaal dat zowel in
het gebied als ver daarbuiten nog
steeds wordt gevonden. Via bestra-
diamant met linksonder de tot briljant geslepen
ling met röntgenstraling ontdekten
de Russen dat één van de korreltjes
een mineraal van puur koolstof be
vatte dat veel leek op een diamant.
De Engelsen verzamelden honder
den smeltmonsters zowel binnen als
buiten de ringwal die de Nordlin-
gen-Riess omzoomt. Na een uitvoe
rige, chemische behandeling en
trapsgewijze verhitting van de
bodemmonsters bleef datgene over
dat 'hard' genoeg was om de ge
noemde behandelingen te 'overle-
Via elektronenmicroscopisch onder
zoek bleek het residu (overblijfsel) te
bestaan uit een mixture van een
koolstof-siliciumverbinding(Silici-
um-Carbide, afgekort tot SiC) en
puur koolstof in de vorm van
hexagonale (kubusvormige) dia
man tkristallen.
Het is overigens voor het eerst dat
dit soort kristallen, samen met SiC
gevonden zijn in de Nordlinger-
Riess-bodemmonsters. Verder on
derzoek, onder meer via spectrogra-
fie (het ontleden van het licht bij
verbranding van -delen van- de
bodemmonsters) leerde de onder
zoekers dat de diamantmineralen
niet gevormd werden onder invloed
van een enorme druk maar juist als
bijprodukt van het verdampingspro
ces in de explosienevel, boven de
plaats waar de inslag plaatsvond.
Diamanten blijken dus niet alleen
onder immense druk (diep in de
aardkorst) gestalte te krijgen, maar
kunnen ook het 'gevolg' zijn van
verwoestende meteorietinslagen.
Rijkdom alom dus.
Maar... je moet er wel een micro
scoop voor hebben.
Rijst de vraag of alle diamanten op
deze planeet op die manier gevormd
zijn. Zo ja, dan onüeent Moeder
Aarde haar edelste van alle edelste
nen aan kosmische rampen. Kan het
ironischer?
Uniek leven in
Roemeense grot
BOEKAREST GPD
In een in 1986 ontdekte, maar pas recent on
derzochte, grot in Roemenië hebben Ameri
kaanse biologen een schat aan voor het meren
deel unieke organismen aangetroffen. Het be
treft met name ongewervelde dieren zoals
spinnen, waterschorpioenen en bloedzuigers,
en een overvloedige hoeveelheid bacteriën.
Deze zogenoemde Movile-grot bevindt zich
lussen de Donau en de Zwarte Zee. Men neemt
aan dat de grol meer dan vijf miljoen jaar van
de buitenwereld afgesloten is geweest. Zoals bij
onderaards levende dieren, bezitten de wat
grotere in de Movile-grot geen of slechts zeer
kleine ogen, zijn ze heel bleek en dragen ze re
latief grote aanhangsels en antennes.
De grot, waarvan het bestaan aan de Amerika
nen is doorverteld door de Roemeense student
Serben Sarbu, die ooit in het nabij de grot gele
gen speleologische instituut onderzoek deed,
vormt een unieke plek voor biologische onder-
R DE JAEGER» GPD
De margarine is sinds afgelopen maand een
stuk gezonder geworden. Op initiatief van Uni
lever zijn alle wikkelmargarines, kuipjesmarga
rines en bak- en braadvetten in pakjes, vrij van
transvetzuren. Hierdoor neemt de kans op hart
en vaatziekten van de Nederlander af met vijf
procent.
Bij de produktie van margarine wordt plantaar
dige olie en visolie kunstmatig gehard. Vloeiba
re olie kup j^Jnmiers pi^et opr je brood smeren.
Bij dit hardingsproces ontstaan echter zoge
noemde transvetzuren. Zo bevatte een pakje
Zeeuws Meisje in 1991 27 procent transvetzu-
ren. In het nieuwe pakje zit nog maar 1 procent.
Dieetmargarines waren altijd al arm aan trans
vetzuren, evenals de zachte margarines in plas
tic kuipjes. Harde fituurvetten en bak- en
braadmargarines bevatten nog steeds 35 tot 40
procent transvetzuren.
Lange tijd werd ervan uitgegaan dat onverza
digde vetten, die vloeibaar zijn bij kamertempe
ratuur, altijd goed zijn voor hart- en bloedvaten.
Verzadigde harde vetten daarentegen verhogen
het cholesterolgehalte. De dieetmargarine-in-
dustrie is groot geworden door de verzadigde
vetten te vervangen door meervoudig onverza
digde vetten. Transvetzuren zijn onverzadigde
vetzuren en zouden dus passen in een choles
terolverlagend dieet.
Deze opvatting kwam op de helling sinds er on
derscheid wordt gemaakt tussen 'goede' (HDL)
en 'slechte' (LDL) cholesterol. In 1990 werd op
dit gebied een verrassend onderzoek gepubli
ceerd door de vakgroep Humane Voeding van
de Landbouwuniversiteit Wageningen. In een
experiment kregen proefpersonen enkele weken
achtereen voedsel met veel of met weinig trans
vetzuren. Het dieet rijk aan transvetzuren ver
oorzaakte een cholesterolgehalte tussen dat van
natuurlijke onverzadigde en verzadigde vetten.
Dit werd ook verwacht. Opvallend echter was
dat het ongezonde LDL-gehalte sterk werd ver
hoogd en het goede HDL sterk verlaagd. Trans
vetzuren blijken dus slechter voor ons hart dan
werd aangenomen.
an Unilever bevestigde
i eigen studies. Zij gingen
a vonden dat transvetzu-
iren als verzadigde vet-
r is overigens niet be-
De researchafdeling v
deze resultaten later ii
nog een stapje verder e
ren net zo ongezond wat
ten. De verklaring hiervc
kend. De margarinefabrikant ging vanaf 1993
werken aan margarines met zowel minder ver
zadigde vetzuren als transvetzuren.
Voor het maken van transvetzuurvrije margari
nes gebruikt Unilever dezelfde technologie als
voor Becel. Bij dit procédé wordt vloeibare
plantaardige olie verwerkt tot een smeerbaar
produkt. Het ontharden van frituurvetten is nog
een probleem. Onderzoekers van de Land
bouwuniversiteit berekenden het effect op de
volksgezondheid van de margarines 'nieuwe
stijl'. Op bevolkingsniveau daalt het gehalte
LDL, het slechte cholesterol, met 0,05 millimol
per liter bloed. Dat betekent eveneens een da
ling van het risico op hartaandoeningen met
ruim twee procent. Samen betekent dat een
mindere kans op hart- en vaatziekten van bijna
vijf procent voor de hele Nederlandse bevolking
vergeleken met tien jaar terug.
De onderzoekers denken dat de verandering
vooral ten goede zal komen van mensen in de
lagere klassen in de samenleving. Zij zijn de be
langrijkste gebruikers van goedkope vetten en
fast food. De beter opgeleiden zijn meestal al
overgeschakeld op dieetmargarines.
PUZZEL
OPGAVE
CRYPTOGRAM
Horizontaal:
1Zo goed als ongebonden bij de
bron (6); 7. De taille van de
schoenmaker (5); 8. Voedselhoe-
veelheden fijnmaken (5): 9.
Dwaas vleesvulsel (5): 10. Jaap
krijgt een eindeloze hatelijke op
merking (4); 11Pas in het
klooster kent ze geen slechtheid
in Engeland (6); 12. Was gete
kend. mannetjesvogel (6)
Verticaal:
2. Houdt de etappe me in de
maat? (5); 3. Voorgoed een groei
ende verbinding (6); 4. Verwarde
edelen in een Brabantse plaats
(6); 5. Haags gerecht om ande
ren té overdonderen (4); 6. Van
die kaper heb je geen pijn meer
(8); 10. Die drank is zeker hoor
baar (4); 11. Pluisje van niets
OPLOSSING
KRUISWOORDRAADSEL
botanicus
ene-a-oir
--enkel--
zo-eel-eb
e-lunet-a
emir-goor
1-donar-e
te-sen-et
--getto--
are-t-ons
crinoline
(3).
P£/MZ, 'K Z-/E A/ET MELEMAAL
VoofZ A\£ WE AAM rerr HET \EXp-
JAAPZ 3E&/WT <&APMALEMEELLESJ
E/v "ET <EELE> C*XT WE
l/EPP/EWEA/ 1£0<S£M
WE OPZIJ
EM M3DPEA/ WE EEA/
KLE/W PES TA UP A /V 7~JE /MEEN
M/PPEL&POTE plaats&u-
VOtOPEEELP LOl>Z EM.
TOM POES
Heer Bommel en de toornviolen
In de vallende schemering spoedde
heer Ollie zich moe, doch voldaan te:
rug naar huis. Mooie gedachten ver
vulden hem. zodat hij geen aandacht
schonk aan het gepraat van Kwetal,
die blij achter hem aan huppelde.
,,Wat een denkraam!" zei het ventje.
„Wat een idee om de mir in celletjes
van ficusdrip te verpakken. Dat is be
ter dan een spuit!"
„Hm", zei Tom Poes.
„Bommel is een reus!" riep Kwetal
uit. „Ik zal Pee vertellen wat hij ge
daan heeft, dan kan hij er een voor
beeld aan nemen! Snap jij, dat Pee
geen vertrouwen in Bommel had?"
„Hm", herhaalde Tom Poes.
„Hm", prevelde op datzelfde mo
ment Pee Pastinakel. Hij stond aan
de rand van het woud en sloeg het
passerende groepje hoofdschuddend
gade.
„Nu zal een maaltijd smaken", hoor
de hij heer Ollie zeggen. „Willen jul
lie wel geloven dat ik honger gekre
gen heb van al dat getob? Maar nu is
alle ellende voorbij!"
„Alle ellende voorbij?" herhaalde het
ventje. „Het mocht wat. Laten zij
maar gaan eten; ik zit hier nog steeds
met de narigheid."
Zo sprekend wendde hij zich om en
keek somber naar de vreemde violen
die achter hem groeiden. Het waren
de leerachtige bloemen met stekels,
die heer Bommel daar een poosje ge
leden had doen ontspruiten door zijn
injecties. Ze wiegden hun lelijke kelk
jes in de avondwind en lieten een
vaag mompelend geluid horen...
WÊÊÊÊÊiÊÊÊmÊÊÊm
H
T
W
H
E
R
DOOR HANS VAN ES
Er zijn in Europa nog maar weinig landen, die buiten de greep van de
winter zijn gebleven. De vorstgrens was gistermiddag gevorderd tot
over Midden-Frankrijk, de zuidrand van de Alpen en het noorden van
Griekenland. Natuurlijk blijft het kwik rond de Middellandse Zee nog
flink boven nul, maar het is ook daar verre van aangenaam. De koude
lucht, die in aanraking komt met het warme zeewater, doet in de stre
ken rond Zuid-ltalië en de Griekse eilanden talrijke regen-en onweers
buien onstaan met grote neerslaghoeveelheden. De winterse lucht
drukverdeling - met een stationair Noord-Europees hoog en lage druk
in het zuiden - geeft ook op het Iberisch Schiereiland regen, die daar
zeer welkom is. Verder naar het noorden zijn er gebieden met forse
sneeuwval, vooral waar de Russische lucht een traject over zee heeft
afgelegd; in Roemenië bijvoorbeeld, waar de vrieslucht na een tochtje
over de Zwarte Zee plaatselijk een halve meter sneeuw afleverde. Ook
dichter bij huis, aan de andere kant van de Noordzee vielen veel
sneeuwbuien; in Oost-Engeland werd plaatselijk 10 tot 15 cm geme
ten. In eigen land werd het woensdag nog niet echt wit, maar de oos
tenwind zorgde voor een lage gevoelstemperatuur. In de middag
schommelde het kwik nog rond -4 graden en dat is vrij zeldzaam voor
begin december. De ergste kou lijkt nu voorlopig voorbij. Het blijft de
komende dagen wel vriezen, maar door de afnemende wind verliest
de kou zijn scherpste kantjes. Een storing in de bovenlucht trekt ko
mende nacht langs de kust naar het noorden. Mogelijk valt er in de
westelijke helft van het land een paar centimeter sneeuw. Als het op
besneeuwde plaatsen in de loop van de nacht opklaart, kan het ge
makkelijk ca. 8 graden vriezen. Morgen neemt de sneeuwkans af en
bij soms een beetje zon wordt het wat vriendelijker winterweer. De
maxima reiken tot dicht bij het vriespunt. Tijdens het weekeinde blijft
het West-Russische hoog op sterkte (1047 hpa of millibar). We hou
den een zwakke continentale aanvoer. Zachte lucht dringt op enige
hoogte (ca 1500 meter) door tot boven Nederland, waarbij er tijdelijk
kans is op wat lichte regen met ijzelvorming. Mogelijk vormt zich ook
nog mist, zodat weggebruikers geleidelijk meer hinder ondervinden
van het winterweer. Ook na het weekeinde blijft het nog licht, plaatse
lijk matig vriezen.
E U
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
Noorwegen:
Wolkenvelden, ook opkla
ringen. Vooral in het zuid-
Met r
op sneeuw
op vandaag i
rond het vriespunt, elders
meest lichte vorst.
Wolkenvelden en op beide
dagen in het zuiden kans
noorden ook opklaringen.
Maxima in het zuiden en-
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Wolkenvelden en kans op wat sneeuw,
met name in Ierland en morgen ook in
Wales wat regen Maxima op beide da
gen uiteenlopend van rond het vriespunt
in het oosten van Engeland tot ongeveer
plus 6 graden in het westen van Ierland.
België en Luxemburg:
Zwitserland:
Wolkenvelden, maar ook hier en
zon. Aan de zuidflank van het A
massief kans' op sneeuw; sneeuwgrens
geleidelijk oplopend naar 1000 i
op morgen. Maxima morgen van
het vriespunt aan de noordkant va
Alpenmassief tot plus 6 graden i
1 vanda.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Wolkenvelden en met name in Bretagne
wat regen Vandaag hier en daar nog wat
lichte sneeuw. Minder koud; maxima
morgen uiteenlopend van rond het vries
punt in Vogezen en Jura tot ongeveer
plus 6 graden in Bretagne.
Veel bewolking en regen of buien. Mor
gen ook opklaringen Langs de costa's
middagtemperatuur rond 13 graden.
Wolkenvelden en van tijd tot tijd buien,
mogelijk ook onweer. Temperatuur 's
middags rond 20 graden.
In het algemeen veel bewolking en op de
meeste plaatsen van tijd tot tijd regen of
buien, langs de oostelijke costa's plaat
selijk veel neerslag Op veel plaatsen
maxima tussen 6 en 12 graden, langs
de costa's in het zuiden nog rond 16
Canarische Eilanden:
schien met onweer. Op de zuidstranden
geleidelijk meer zon. Middagtempera
tuur rond 22 graden
Marokko:
Westkust: half tot zwaar bewolkt en van
tijd tot tijd regen- of onweersbuien, mor
gen met name in het noorden; plaatse
lijk veel neerslag. Maxima meest tussen
15 en 20 graden.
Tunesië:
Geleidelijk meer zon. Morgen in het
noorden wolkenvelden en kans op een
enkele regen- of onweersbui Iets kouder
met op beide dagen middagtemperatuur
rond 17 graden.
Zuid-Frankrijk:
Wolkenvelden en af en toe regen. Van
daag in de Franse Alpen ook nog
sneeuw. Stijging van temperatuur; mor
gen maxima van rond plus 3 graden in
de omgeving van Clermont-Ferrand tot
ongeveer 12 langs de Middellandse Zee-
Mallorca en Ibiza:
Tamelijk bewolkt weer en enkele stevige
buien, mogelijk ook onweer. Middag
temperatuur ongeveer 15 graden.
Italië:
Wolkenvelden en enkele fikse regen- of
onweersbuien, vooral ten zuiden van
Toscana hier en daar veel neerslag. Mid
dagtemperatuur uiteenlopend van plus
4 graden in het noorden tot 17 op Sici-
Corsica en Sardinië:
Half tot zwaar bewolkt en vooral morgen
enkele buien, mogelijk met onweer.
Minder koud, morgen maxima rond 15
Malta:
Vandaag perioden met zon en meest
droog. Morgen meer bewolking en een
toenemende kans op een regen- of on
weersbui. Middagtemperatuur rond 17
graden.
Griekenland en Kreta:
Vandaag wolkenvelden en enkele regen
vooral in Karinthié en Stiermarken. M
der koud; middagtemperatuur morgen
net iets onder het vriespunt.
Polen:
Wolkenvelden en vandaag nog hi
daar wat lichte sneeuw. Vooral in het
noordoosten, en morgen ook in het oos
ten, geregeld zon. Vandaag een stevige
zuidoostenwind. Overdag lichte tot mati
ge vorst.
Tsjechië en Slowakije:
Wolkenvelden en vandaag af en toe wat
lichte sneeuw. Vandaag waait er nog een
stevige zuidoostenwind. Overdag meest
lichte vorst.
Wolkenvelden. Vandaag nog wat sneeuw
en veel wind Morgen ook wat zon. Over-
VRIJ0AG 8 DECEMBER 1
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 04.25 16.36 03.58 16.09
Laag 00.20» 12.20 00.01 12.01
Berlijn
Boedapes
Bordeaux
Brussel
Cyprus
Klagenfurt
Kopenhagen
wl 20 9 0.0
16 13 17.0
14 8 1.0
14 12 6.0
plaatsen droog. Vooral
morgen boven de Egeïsche Zee een ste
vige noordoostenwind. Middagtempera
tuur morgen uiteenlopend van ongeveer
8 graden in de buurt van Thessaloniki
tot 16 op de Peloponnesos en op Kreta.
Turkije en Cyprus:
Vandaag wolkenvelden en met name in
west- en zuidwest-Turkije enkele regen
en onweersbuien. Op Cyprus ook zon en
vrijwel droog. Morgen overal meer zon
en meest droog. Maxima morgen uiteen
lopend van 8 graden op de Dardanellen
tot 18 graden op Cyprus.
Duitsland:
Buenos Aires half bew.
uw4 19 12
Los Angeles half bew. n2
of sneeuw Ook hier en daar zon. Minder
koud; middagtemperatuur morgen op
veel plaatsen rond min 2 graden.
