Hoogleraar wil af van het riool
Wetenschap Techniek
Spinnewebben blijven
unieke kunstwerken
DONDERDAG 23 NOVEMBER 1995
REDACTIE SASKIA STOELINGA 023-5150228
BEN APELDOORN GPD
Voor dit jaar hebben ze hun tijd
weer gehad: de herfstspinnen
zijn nu verdwenen. Hoogstens
een enkele gesponnen draden-
flard herinnert hier en daar nog
aan de schier ontelbare wiel-
webben die door enorme aan
tallen kruisspinnen werden ge
maakt als functie van de even
onstuitbare als voorbijgaande
dans der seizoenen. Bij miljoe
nen werden ze door dauwdrup
pels herschapen in parelmoeren
ochtendfonkeling. Maar nu het
eerste zonlicht ook gepaard gaat
met bijtende novemberkou.
hebben de spinnen, recycle-be-
wust als ze al meer
dan driehonderd mil
joen jaar zijn, hun
bouwsels terugge
bracht tot eiwitrijke
vitaminepakketjes
waarmee ze de winter
pogen door te komen.
Prachtig, zo'n spin be
zig te zien met haar
web. Weet u trouwens
dat ze daarbij als het
ware 'gestuurd' wordt
door de aardse zwaar
tekracht? Enkele zorg
vuldig uitgekozen
spinnen hebben web
ben mogen maken in
bio-laboratoria in een
baan om de aarde en
brachten er, bij afwe
zigheid van de zwaar
tekracht, niets van te
recht.
Het is overigens al
lang niet alleen meer
de wijze waarop een
spin een web maakt,
waarin onderzoekers
beroepshalve geïnte
resseerd zijn. Méér
nog worden ze gefascineerd
door de relatief geweldige sterk
te en elasticiteit van de kleveri
ge draden. Een flinke kruisspin
kan een web maken waarvan
één enkele draad in staat is een
volumineuze hommel in volle
vaart te stoppen. De kracht die
gedurende dat korte moment
op de draad komt te staan is,
naar verhouding, vele malen
groter dan de kracht die een
sleepkabel te verduren krijgt tij
dens het slepen van een oce
aanreus in een zware storm.
1 let is dus niet zo verwonderlijk
dat men in de biotechnologie al
vele jaren probeert om de ei
genschappen van spinzijde
langs kunstmatige weg na te
bootsen. Maar tot dusverre te
vergeefs.
Biochemici van de universiteit
van Wyoming zijn echter een
stapje dichter bij het naapen
van spinrag gekomen, zo meldt
het Amerikaanse wetenschaps
blad Science. De onderzoekers
hebben de hulp van bacteriën
ingeroepen voor de aanmaak
van een glasfiber-achtige sub
stantie met elastische eigen
schappen welke die van spinrag
benaderen.
Begin vorig jaar was men er al
in geslaagd een stukje erfelijk
heidsmateriaal (een gen) in een
bacterie in te brengen waardoor
deze grote eiwitmoleculen ging
produceren, lijkend op de mole
culaire structuur van spinrag. In
een nog niet gepubliceerde, we
tenschappelijke verhandeling
zetten de wetenschappers uit
een hoe ze de elasticiteit van
deze macro-moleculen dichter
bij dat van spinrag wisten te
brengen. De substantie werd
daarvoor door de ragdunne
opening van een fijne naald ge
perst. De daarbij optredende
wrijving dwong de moleculen
zich naar lengte te rangschikken
en onderlinge verbindingen te
maken. Precies zoals bij (glas)fi-
ber op moleculaire schaal.
Proeven lieten overigens zien
dat de nieuwe 'macro-eiwitfi
bers' nog steeds niet zo sterk
zijn als de kleverige zijde-dra
den van moeder kruisspin zelf.
Maar men houdt goede moed;
al enige weken wordt langs bio
genetische weg koortsachtig ge
poogd de bacteriën ertoe te be
wegen die eiwitten aan te ma
ken die het voornaamste be
standdeel vormen van de
'hoofddraden' waaraan spinnen
hun wiel webben ophangen, zeg
maar: de fundering. Deze dra
den zijn minstens vijf maal zo
sterk dan gemiddeld en hun
plasticiteit is zó groot dat ze tot
bijna 30 procent van hun oor
spronkelijke lengte kunnen
worden uitgerekt alvorens te
breken.
Als het lukt deze draden langs
synthetische weg te maken dan
zijn er legio toepassingen voor.
Maar zo ver is het nog lang niet:
nog steeds spinnen spinnen
hun webben volgens miljoenen
jaren oude geheimen. Voorlopig
zal dat nog wel zo blijven.
OPGAVE
CRYPTOGRAM
Horizontaal:
1Niets dan doopgetuigen con
sumeren (6); 7. Dat vraagt om te
genwerking (5); 8. Klamp dat
dier aan! (5); 9. Zal ik ie zo
meteen 's weg kijken? (5); 10.
Dichter door de tuinman aange
legd (4); 11Zo hard dat een vis
ser het moeilijk heeft (6); 12.
Keukenmachines voorhet maken
van cocktails (6).
Verticaal:
2. Bij voorkeur het eerste kwar
tier in dienst gehouden (5); 3.
Een gezichtje om op te eten (6);
4. Geen origineel accent (6); 5.
Waar het om draait bij de verze
kering is niet goed te zien (4): 6.
Je eerste fototoestel voor de hon-
denrennen (8); 10. Wordt be
taald voor lof (4); 11Niet ge
leerd in de kerk (3).
OPLOSSING
KRUISWOORDRAADSEL
pijp-d-ade
i-rooms-i
-hospies-
ne-lel-ts
arno-taal
obiave
mest-arie
ir-ral-np
-geoloog-
o-smoel-a
pup-m-mol
PETER DE JAEGER GPD
Nog maar twee procent van de
Nederlandse huishoudens is
niet aangesloten op het riool. In
de woonplaats van prof. Lettin-
ga, Heerenveen, gaat het om
enkele honderden huizen die
volgens plannen rond de eeuw
wisseling op het openbare riool
stelsel aangesloten moeten zijn.
De hoogleraar vindt het maar
onzin. Sterker nog, het percen
tage niet-aangeslotenen mag
van hem best omhoog. Weg
met het riool, stelt de tegen
draadse prof. dr. ir. Gatze Let-
tinga.
Het afvalwater kan volgens de
in Wageningen werkende mil
ieutechnoloog beter in de ach
tertuin worden gezuiverd en
daarna hergebruikt. Dat is
duurzamer en goedkoper dan
riolering. Experimenten met
kleinschalige waterzuivering lo
pen in Drachten, Arnhem, Ede,
Utrecht en Enschede.
In de jaren veertig en vijftig ging
Nederland massaal aan de rio
lering. In 2005 moet heel Ne
derland, inclusief het platte
land, zijn voorzien van een rio
leringsstelsel. Ondergronds ligt
er in ons land inmiddels 60.000
kilometer rioolbuis, anderhalf
maal de wereldomtrek. Aanleg,
onderhoud en vervanging kos
ten jaarlijks meer dan een mil
jard gulden. Daar komen nog
bij de exploitatiekosten voor de
zuiveringsinstallaties.
„Het is toch absurd om mensen
te verplichten zich aan te slui
ten op het riool en daardoor op
hoge kosten te jagen. Daar zijn
geen harde argumenten voor
aan te dragen. Bovendien is het
systeem erg kwetsbaar door de
afhankelijkheid van drinkwater
bedrijven en energieleveran
ciers", vindt Lettinga.
Dit grootschalige en dure riool
systeem is volgens Lettinga
hard toe aan herbezinning.
„Het past niet in ons streven
naar duurzaamheid", zegt hij.
De menselijke poep wordt sterk
verdund afgevoerd naar kilome
ters verderop gelegen zuive
ringsinstallaties. Een derde van
ons drinkwaterverbruik is hier
voor nodig. „Een bezopen situ
atie", vindt hij.
Na zuivering blijft fosfaat- en
stikstofarm water en slib over.
Het water wordt geloosd in de
sloot en het gedroogde slib ver
brand. „Dat is je reinste verspil
ling van kostbaar drinkwater,
maar ook van de uitwerpselen.
Menselijke poep is een nuttig
produkt, dat je kunt gebruiken."
In Indonesië komen de we's uit
op visvijvers en in China wor
den de uitwerpselen deur aan
deur opgehaald in emmers. Bij
ons kan het eenvoudigweg door
het huishoudelijk afvalwater te
scheiden, aldus Lettinga. Zelf
experimenteert hij thuis al en
kele jaren. Sterk vervuild water
uit zijn toilet en keuken gaat
naar een afgesloten (anaerobe)
vergistingstank. Minder vervuild
Op het melkveehouderijbedrijf van de familie Veltman maken ze gebruik van een rietfilter waar het afvalwa
ter doorheen gaat. foto niels westra
mm bf
NJki: U.>
water zoals badwater komt te
recht in een tweede zuurstoflo
ze tank. Het vocht uit de eerste
reactor loopt over in de tweede,
waarna het terecht komt in een
vijvertje.
De voorbehandeling bestaat uit
rotten en stabiliseren van de
uitwerpselen. Dit levert energie
op in de vorm van methaangas.
Desgewenst kan dat gas in huis
worden gebruikt voor elektrici
teit, verwarming of koken. Ove
rigens, de gasproduktie van on
geveer vijftig woningen levert
pas genoeg energie voor één
huis. Het bezinksel kan als mest
over het land worden gegooid.
Het restwater, dat rijk is aan ge
bonden stikstof en fosfaat door
mineralisatie, kan worden ge
bruikt voor irrigatie en bemes
ting. Deze methode lijkt vooral
geschikt voor boerderijen die
nog niet op het riool zijn aange
sloten.
Het Wagenings Instituut voor
Milieu- en Klimaatstudies (WI-
MEK) wil dit systeem proberen
met een kleine woonwijk of een
heel fiatgebouw. Binnen de WI-
MEK zijn verscheidene discipli
nes verenigd, van huishoudstu-
dies tot bodemkunde. De groep
rond de hoogleraar denkt bij
voorbeeld aan het verzamelen
van de excreten in een reservoir
onder de flat. Daar kan het zon
der zuurstof in een tank worden
vergist tot compost.
Ook het afvalwater kan ter plek
ke worden gezuiverd, meent
Lettinga. Er wordt gewerkt aan
nieuwe, compacte systemen op
basis van micro-aerofiele orga
nismen. Meer praktijkervaring,
zoals in het Duitse Hamburg, is
er met helofytenfilters, dat zijn
met riet beplante zuiverings
bassins die het water bacterieel
reinigen.
Dit bassin wordt gevuld met
water uit de wasmachine samen
met het afwaswater uit de keu
ken en water uit de douche en
wastafels. Het voorgezuiverde
water kan worden opgevangen
en samen met regenwater weer
terug in huis worden gepompt.
Daar kan het opnieuw dienen
als waterbron voor de wasma
chine, douche, tuin en wc.
Net als in de milieuvriendelijke
wijk Morrapark in Drachten
worden in de Arnhemse nieuw
bouwwijk Rijkerswoerd veertig
huurwoningen gebouwd die ge
bruik maken van een dergelijk
'grijswater' circuit. Volgens be
rekeningen bespaart een bewo
ner van een dergelijk huis 60
procent op het leidingwater
(dagelijks verbruik 61 liter in
plaats van 143 liter). Daarnaast
wordt 85 procent minder op het
riool geloosd. In Utrecht, En
schede en Drachten zijn soort
gelijke projecten.
Lettinga ziet deze projecten, die
steeds vanuit de toekomstige
bewoners zelf zijn ontstaan, als
een teken aan de wand. De bur
ger wil volgens Lettinga meer
bij het milieu betrokken wor
den. „De overheid propageert
dat meestal met de mond, maar
jammer genoeg niet met da
den", meent hij. De overheid
moet de kansen voor stimule
ring van kleinschalige waterzui
vering met beide handen grij
pen, bijvoorbeeld door subsi
dies.
„Geef de mensen in een buiten
wijk of flat verantwoordelijkheid
om hun eigen afvalwater te be
handelen. Het is in hun eigen
belang om dat goed te doen. Nu
is er geen enkele controle en
kan gif ongestraft in het riool
worden gekieperd. De verant
woordelijkheid ligt nu bij het
zuiveringsschap die maar moet
zien dat het water schoon
wordt."
Ingenieursbureau Witteveen en
Bos heeft begin dit jaar in op
dracht van het ministerie van
VROM een studie afgerond naar
kleinschalige behandeling van
huishoudelijk afvalwater. De
uitkomst was nogal negatief:
kleinschaligheid is te duur.
Maar Lettinga is niet voor één
gat te vangen. „De onderzoe
kers baseren hun boodschap op
bestaande systemen. Voor het
gemak vergeten ze dat die sys
temen veel beter kunnen wer
ken als je ze beter ontwerpt en
gebruik maakt van nieuwe in
zichten in biologische zuivering.
Daar is onderzoek voor nodig."
Het WIMEK komt binnenkort
met een onderzoeksvoorstel
naar scheiding van afvalwater
binnenshuis en hergebruik van
'grijs water'.
TOMPOES
Heer Bommel en de toornviolen
Pee Pastinakel duwde al zoekend zijn
kruiwagen voort langs de zoom van
het bos. Maar overal kropen de ne
vels over de bodem en aan alle bo
men hing de draadhippel, zodat hij
geheel moedeloos was toen hij Tom
Poes tegenkwam.
Dit woud is verloren", sprak hij som
ber. „Vannacht slaat de wilde zuring
in alle wortels, men kan het duidelijk
horen."
„Ik hoor niets", zei Tom Poes. „Ik
ruik alleen maar wat; schimmel en
rottende bladeren.
„Dan hebt u ruikende oren", hernam
het ventje, „maar u bedoelt hetzelf
de. Alles wat leeft gaat vannacht naar
de verturving als er geen mir in komt.
En wat doet uw vriend?"
„Ik weet het niet", zei Tom Poes.
„Wacht even... Ik geloof, dat... ja,
daar is hij! Kijk, hij is bezig met een
spuit!" Pastinakel keek ongelovig in
de aangewezen richting. Toen wend
de hij zijn voertuigje en duwde het
het woud in. En ja hoor. Daar was
heer Bommel bezig met injecteren.
In grote haast bewoog hij zich van
wortel naar wortel, overal de spuit in
de grond stekend terwijl hij op het
zuigerstangetje drukte. Hij zag er ver
wilderd uit en toen hij zijn bezoekers
opmerkte veegde hij de zweetdrup
pels uit de ogen.
„Stoor me niet", sprak hij hijgend.
„Dit is beter dan gewone mir, een
soort monofalderaat, als jullie begrij
pen, wat ik bedoel. Maar vlug gaat
het niet. Het bos is zo groot, En ik sta
er als heer helemaal alleen voor."
„Misschien kunnen we helpen", zei
Tom Poes. zonder veel overtuiging.
„Als Pee nog een spuit heeft..."
„Nee", zei het stemmetje, „het is te
laat. Het bos is verloren."
H
W
E
R
DOOR HANS VAN ES
Een front, dat woensdagmiddag over ons land lag, was nauwelijks^
tiefEr waren maar weinig meldingen van meetbare neerslag. Toe
zorgde de scheidingslijn voor een overgang naar heel ander weer.
koude en droge, continentale lucht moest geleidelijk wijken voor
zachte Atlantische lucht, die ook een stuk vochtiger was. Opklarn
gen, die zich aan de achterzijde van het front bevonden, slipten o
middellijk dicht met laaghangende bewolking en plaatselijk mist.
Zo'n laaghangend wolkendek vormt zich heel gemakkelijk als war
oceaanlucht over een koud aardoppervlak strijkt. Vooral vlak na e<
vorstperiode kan het dagenlang mistig blijven, totdat de kou uit di
grond is of bij een sterke toename van de wind. Morgen neemt de
zuidwestenwind wat toe. waardoor het wolkendek af en toe breekt
Het blijft droog, want de fronten van een volgende oceaandepress
trekken noordelijk langs. Het hogedrukgebied boven Centraal-Eur
houdt de storingen nog een tijdje op een afstand. Neerslag van be
kenis wordt wel gemeld in het westelijk bekken van de Middellan<
Zee en boven Schotland. Ook in Skandinavie valt wat neerslag, tei
de winter daar op een laag pitje wordt gezet. In Midden-Europa, w
het overdag licht vriest met 's nachts minima plaatselijk beneden
graden, wordt het ook geleidelijk zachter. In ons land worden de k
mende dagen geen grote veranderingen verwacht. De stroming bli
aanhoudend tussen zuidelijk en daarin worden wolkenvelden dooi
klaringen afgewisseld. De neerslagkans blijft voorlopig klein. De t<
peraturen liggen iets boven het langjarig gemiddelde. Bij de huidi
windrichting krijgt de noordwestelijke kuststrook de hoogste temf
tuur: 10 tot 12 graden. In het zuiden en oosten van het land heef
weer meer continentale trekjes. Daar komt het kwik wellicht niet I
ven 7 a 8 graden. Blikvanger op de weerkaart is een depressie, di<
komende dagen in de buurt van Ierland ligt. Daarna wordt de koer
onzeker. Er zijn aanwijzingen, dat het laag naar het Iberisch schie
land afzakt. In dat geval draait de wind tijdens het weekeinde naa
het oosten en wordt het geleidelijk wat kouder. We krijgen een hei
ander weerbeeld, als de depressie - volgens een andere prognose
ven Scandinavië terecht komt. Dan komt de weg vrij voor koude, i
stabiele lucht uit het noordwesten met kans op winterse buien.
EUROPA
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag.
Noorwegen:
Overwegend bewolkt en
vooral langs de zuidwest
kust veel regen. In de ber
gen, en morgen ook m het
noorden sneeuw. Maxima
van rond nul in het noor
den en langs de Zweedse
grens tot 10 graden bij
Kristiansand. Morgen in
Fmnmark rond -7 graden.
Zweden:
Meest bewolkt, vandaag in
het zuiden eerst ook wat
zon Morgen meer bewol
king en ten noorden van
Stockholm kans op
sneeuw, in het zuiden mo
gelijk ijzel of regen. Mid-
dagtemperatuur van -5 in
het Lapland tot +5 in het
zuiden. Morgen in het
noorden flink kouder.
Denemarken:
Wolkenvelden en mogelijk
wat regen, kans ijzel. Morgen af en toe
zon, maar ook kans op een bui. Middag-
temperatuur ongeveer 8 graden'
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Harde zuidwestenwind. Verder in het
noordelijk deel van de Britse Eilanden
veel bewolking en enige tijd regen, in
het zuiden en morgen ook in de Schotse
bergen af en toe zon, maar ook een en
kele bui. Zacht met maxima van 10 gra
den in Schotland tot 14 op vandaag in
het zuiden van Ierland.
België en Luxemburg:
Zowel vandaag als morgen wolkenvelden
en slechts nu en dan zon. Vandaag eerst
plaatselijk mist. Beide dagen op de
meeste plaatsen droog. Middagtempera-
tuur ongeveer 9 graden, in de Ardennen
enkele graden lager.
Noord- en Midden-Frankrijk:
In de nacht en ochtend plaatselijk mist.
Verder af en toe zon en op de meeste
plaatsen droog. Morgen in het westen
toenemende bewolking, gevolgd door re
gen. Middagtemperatuur van 7 graden
in de Vogezen tot 13 langs de Bretonse
kust.
Portugal:
Vandaag flinke perioden met zon en
overwegend droog. Morgen ten noorden
van Lissabon wolkenvelden en kans op
wat regen. Maxima van 14 nabij Porto
tot dicht tegen de 20 graden in de Al-
Spanje:
Vandaag in het noorden en langs de
kusten ten noorden van Valencia enkele
buien. Elders flinke zonnige perioden en
droog. Morgen naast zon ook enkele wol
kenvelden en op de meeste plaatsen
droog. Middagtemperatuur 13 graden in
het noorden en plaatselijk in het binnen
land. elders 17 tot 21 graden.
Canarische Eilanden:
Vrij zonnig, warm en droog. Morgen iets
minder zonnig. Middagtemperatuur
rond 28 graden.
Marokko:
Westkust: vrij zonnig en droog. Morgen
vooral in het noorden ook enkele wol
kenvelden. Middagtemperatuur van 21
graden bij Tanger tot 26 in Agadir.
Tunesië:
Wisselvallig en met name vandaag stevi
ge regen- en onweersbuien. Morgen ook
af en toe zon. Maximumtemperatuur da
lend naar een graad of 18.
Zuid-Frankrijk:
In de nacht en ochtend plaatselijk mist.
Verder perioden met zon en eerst nog
kans op een bui. Middagtemperatuur
van 8 graden op het Centraal Massief tot
15 dicht bij de Pyreneeen.
Mallorca en Ibiza:
Enkele stevige regen- en onweersbuien,
mogelijk met harde windstoten. Morgen
minder buiig en ook af en toe zon. Mid
dagtemperatuur omlaag naar ongeveer
17 graden.
Italië:
Vandaag overwegend droog en vrij zon
nig, maar op Sicilië bewolkt en een en
kele regen- of onweersbui. Morgen ook
in Calabriê en langs de kusten ten zui
den van Rome toenemende buienkans.
In de Po-valkte beide dagen kans op
mist. Middagtemperatuur van 7 plaatse
lijk m het noorden tot circa 17 in het
zuiden.
Corsica en Sardinië:
Overwegend bewolkt en vooral op van
daag op Sardinië enkele regen- en on
weersbuien. Op Corsica ook af en toe
zon. Temperatuur in de middag circa 16
graden.
Malta:
Wisselvallig: enkele regen- en onweers
buien, soms met veel wind. Middagtem
peratuur ongeveer 18 graden.
Griekenland en Kreta:
Perioden met zon en vrijwel overal
droog. In de loop van morgen op de
Peloponnesos toenemende kans op een
bui. Vrij koud: maxima van 5 in het ui
terste noorden tot 14 plaatselijk in het
zuiden.
Turkije en Cyprus:
Vandaag vanuit het westen flinke opkla
ringen, vooral op Cyprus nog buien. Mor
gen overal perioden met zon en vrijwel
overal droog. Afnemende wind. Maxima
van 8 graden op de Dardanellen tot 20
graden op Cyprus.
Duitsland:
Wolkenvelden en op de meeste plat
droog. In de nacht en ochtend kar
mist. Maxima stijgend naar ongev<
graden op morgen in Mecklenburg
pommern tot ongeveer 9 in het west
Zwitserland:
Rustig weer. In de nacht en oef
plaatselijk mist. Vandaag aan de ni
zijde van de Alpen wolkenvelden. Vi
perioden met zon en droog. Ma
rond 7 graden.
Oostenrijk:
Wolkenvelden en op de meeste pla;
droog. Met name in het oosten en
den af en toe zon. In de nacht en
tend toenemende mistkansen. Ma
rond 5 graden, in Oberosterreich
nog rond het vriespunt.
Tsjechië en Slowakije:
In Slowakije zonnige perioden en d
In Tsjechië ook wolkenvelden en c
meeste plaatsen droog. In de oct
op enkele plaatsen mist of laaghar
de bewolking. Middagtemperatuur
daag enkele graden onder het vriesi
Morgen in Tsjechië oplopend naai
graad of 4.
Hongarije:
Perioden met zon en droog. Toene
de mistkans. Maxima rond het i
VRIJDAG 24 NOVEMBER 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 08.15 Zon onder 1
Maan op 09.54 Maan onder 1
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 04.18» 16.36 03.51 *1
Laag 00.20 12.26 00.01 1
Weerrapporten 23 november 07 uur:
Amsterdam
De Bilt
Eelde
Eindhoven
Den Helder
Rotterdam
Twente
Vlissmgen
Maastricht
Bordeaux
Brussel
Cyprus
Helsinki
Innsbruck
Istanbul
Klagenfurt
Kopenhagen
Las Palmas
Lissabon
Locarno
Zurich
Bangkok
Buenos Aires
Casablanca
Johannesburg
New Orleans
New York
Tel Avw
