'Lonende misdaad en gespannen zenuwen'
Erik van Muiswinkel minder op dreef dan verwacht
Cultuur Kunst
directeur
van NAi
Oude dikke mannen en
een kalverliefde
Een blik door het Sleutelgat
"WUblNbUAL. ID NUvt/VlbtK Iy^D
Boek over honderd jaar film en bioscopen in Leiden
Het Nederlands Architectuurin
stituut (NAi) heeft een nieuwe
directeur. De Duitse kristin Hei
reiss (1942) zal uiterlijk 1 april
volgend jaar interim-directeur
drs. H. van Haaren opvolgen, zo
blijkt uit een bekendmaking.
Fereiss is oprichtster en direc
teur van het architectuurcen
trum Aedes Architekturforum in
Berlijn. Het centrum bestaat uit
twee galeries, Aedes West, op
gericht in 1980 en Aedes East,
dat in juni 1995 open ging.
De nieuwe directeur studeer
de kunstgeschiedenis en werkte
onder meer als kunst-en archi
tectuurcriticus en -redacteur hij
het dagblad Der Abend. Ook
was ze medewerker van het ra
diostation RIAS, persvoorlichter
en redacteur van het Internatio
nalen Design Zentrum en re
dacteur en bestuurslid van de
Deutsche Werkhond in Berlijn.
Met de benoeming van Fei-
reiss komt een einde aan de
zoektocht naar een nieuwe di
recteur. Nadat Adri Duivesteijn
vorig jaar zijn directeurschap
verruilde voor het Tweede-ka
merlidmaatschap. zou I-rits
Bccht de nieuwe directeur wor
den. Becht zag op het laatste
moment van de functie al uit
bezorgdheid over het toekom
stig budget van het instituut
Om in alle rust naar een nieuwe
directeur te zoeken trad Van
Haaren in oktober vorig jaar
aan als interim-directeur.
Het bestuur van het NAi
roemt Feirciss om haar contac
ten met toonaangevende archi
tecten. Die contacten bouwde
zij onder meer op hij Aedes, dat
tentoonstellingen aan hun werk
wijdt. In het centrum hebben
ook discussies plaats over archi
tectuur en stedebouw. liet be
steedt ook aandacht aan de ste
debouwkundige plannen voor
Berlijn.
Louvre biedt
blindenservice
THEATER
RECENSIE WUNAND ZEILSTRA
'De Mensenvriend' cabaretvoorstelling
geschreven door Justus van Oei. Spel: Erik
van Muiswinkel Regie: Cenio de Groot
Gezien 14/11 (landelijke première),
schouwburg. Leiden Aldaar nog te zien
vanavond.
Solocabaretiers werken meestal
samen met een pianist die er op
momenten zonder muzikale
ondersteuning bijna altijd
enigszins hulpeloos bij zit. Erik
van Muiswinkel is cabaret-ken
ner bij uitstek. Nu hij zelf op de
solotoer durft te gaan, telt hij als
gewaarschuwd man en heeft hij
dit algejneen bekende pro
bleem in zijn eigen programma
slim weten te omzeilen. Op het
podium staat een pianola; geen
ouderwetse mechanische pia
no, maar een eigentijds instru
ment met high-tech-snufjes.
Geen pianist nodig dus. Een
dergelijke vondst van niveau
aan het begin van de voorstel
ling doet de toch al vrij hoge
verwachtingen ten aanzien van
dit eerste soloprogramma van
Van Muiswinkel alleen nog
maar toenemen.
Uiteindelijk valt 'De Mensen
vriend' een beetje tegen. Het
laatste kwartier vóór de pauze
heeft het programma zelfs dui
delijk een 'dip'. De verhaallijn
en de losse grappen vallen dan
minder harmonieus of verras
send op hun plaats dan van de
ze cabaretier mag worden ver
wacht. Dat bijvoorbeeld het op
zetten van een zogenaamde
zelfbouwkast geen sinecure is,
is bij een ieder inmiddels ge
noegzaam bekend. Zo'n al va
ker gehanteerde grap melkt Van
Muiswinkel voor iemand met
zijn staat van dienst te lang uit.
Langzaam maar zeker wordt
het door hem vertelde verhaal
duidelijk. Het komt neer op het
slechten van een echtelijke
strijd. Zijn vrouw Marit, wier
stem in de vertolking van Ellen
Pieters af en toe tijdens de voor
stelling te horen is, bakt haar
man een behoorlijke poets. Die
grap omspant het gehele pro
gramma dat als het ware als een
poets met zijpaden is te om
schrijven. Erik van Muiswinkel
als slachtoffer slaat regelmatig
zijpaden in, die gelukkig de no
dige keren voor flinke hilariteit
zorgen.
Al wachtend tijdens een tele
foontje begint hij bijvoorbeeld
volkomen onverwacht aan een
pracht van een imitatie van "I let
Trapportaal', een klassiek lied
van Drs. P. En de pianola valt
uit eigener beweging 'spontaan'
in. Dat is geestig. Bovendien
kan Van Muiswinkel heel knap
typetjes maken. Zo valt er met
grote regelmaat iets te genieten.
Alleen het totaal heeft helaas
niet de meerwaarde waarop je
hoopt bij Van Muiswinkel en
Justus van Oei.
PARIJS AP
Blinden en slechtzienden hoe
ven het Louvre niet links te la
ten liggen. De Franse minister
van cultuur, Philippe Douste
Blazy, opende dinsdag in het
Parijse museum een speciale
rondgang voor blinden.
In de Denonvleugel van het
immens grote museum staan 25
beelden die mogen worden
aangeraakt Het betreft afgiet
seis van plastieken uit de perio
de Middeleeuwen tot en met de
19e eeuw.
Douste-Blazy maakte bekend
dat het museum voortaan op de
eerste zondag van de maand
gratis toegankelijk is. Het Lou
vre wordt momenteel drastisch
gerenoveerd. Er wordt nog op
15 plaatsen gebouwd. Het werk
zal naar voorzien tot einde 1997
duren.
Terug naar de vroege jaren zestig. Oudere heren in smetteloos witte pakken doen de Temptations-walk en zingen een medley van oude hits als 'My papa was a rolling stone'. foto
hol vas t/mark lamers
Een geluidswagen voor live-op
namen was er gisteravond niet
in de Breestraat. Van een try-
out was evenmin sprake, maar
de Temptations traden toch op
in het Leids Vrijteijds Centrum.
Voor een volle, maar niet uitver
kochte zaal. I let was het laatste
concert van de Temptations van
een kleine tournee door de Be
nelux, die gebruikt is voor het
maken van een live-CD. Vol
gend jaar komt deze schijf uit:
een verzameling 'greatest hits'.
Dennis Edwards is de enige
oudgediende die vlak na tienen
het Ix*idse podium betreedt,
vergezeld van vier nieuwe zan
gers. Vervangers van leden van
het eerste uur als Meivin f ran
klin, David Muffin, Eddie
Kendricks en Paul Williams. Al
len zijn ze inmiddels overleden
en dat was voor Edwards reden
om de groep met nieuw bloed,
nieuw leven in te blazen.
Sindsdien wordt er gesproken
over de Temptations 'featuring
Dennis Edwards.' De zanger
met de enigszins rauwe, lage
stem is de onbetwiste leider van
de band. Als een door God ge
zonden missionaris presenteert
hij zichzelf als een bijzonder
'museumstuk'. Paul Williams
pleegde zelfmoord, David Muf
fin stierf aan een overdosis en
Edwards is de overlevende die
zichzelf de schone taak heeft
toebedeeld om de naam van de
beste vocalgroep aller lijden
et ting i
hoog te houden.
Met een totale bez
veertien personen keert de
groep terug naar de vroege ja
ren zestig. Oudere heren in
smetteloos witte pakken doen
de Temptations-walk en zingen
een medley van oude hits als
'My papa was a rolling stone' en
'My girl'.
Edwards laat de eerste helft
van het concert weinig ruimte
aan de overige zangeres, die al
len over een zeer goede stem
beschikken. Na een uur krijgt
iedereen echter de gelegenheid
zich van zijn beste kant te laten
horen. Maar dan wel tijdens hel
solo-hitje van Dennis Edwards
mi 1984, Don't look any
further'.
Cieheel overbodig is de toe
voeging van een zangeres, die
met het door haar gezongen
openingsnummer van het con
cert de lachers op haar hand
krijgt. Niet dat ze een onprettige
stem heeft, maar haar vertol
king van het door Dolly Parton
en ook door Whitney Houston
gezongen 'I will always love
you' is nou niet de beste smaak
maker. Gelukkig komt ze daar
na niet meer aan de beurt om te
soleren. Ze blijft de rest van het
optreden op de achtergrond op
een tamboerijn roffelen en mag
alleen in 'Don't look any
further' nog een paar nootjes
meezingen.
Vergane glorie is het zeker,
maar de oudjes doen het nog
goed. Zowel de hits als de zan
gers. Al is het een gek gezicht
om zulke oude, dikke mannen
te horen zingen over ontluiken
de kalverliefdes.
s 'Stille Nacht'
ouder dan
gedacht
rsl SALZBURG ANP/DPA
De muziek was van Franz
Xaver Gruber, de tekst van
t Joseph Mohr. Het lied is we
dt reldberoemd en heet Stille
?p nacht, heilige nacht. Het da
teert van 1816. Dat blijkt uit
11een handschrift met de tekst
van het lied dat een museum
in Salzburg is aangeboden.
Jli Tot op heden werd er van
uitgegaan dat het kersüied
op 1818 moest worden geda-
j teerd. Basis daarvoor vormde
een document uit de nala
tenschap van de onderwijzer
se Gruber, die zich mogelijk
3fi twee jaar heeft vergist. Het
?e aan het Museum Carolino
Ausgusteum door de anonie-
0 me bezitter in bruikleen ge
geven handschrift wordt toe
geschreven aan Mohr.
Kwart ton voor
glascollectie
DEN HAAG ANP
De vermaarde eeuwenoude gla
scollectie van kunstverzamelaar
en ondernemer Joost Ritman
heeft gisteren tijdens een veiling
bij Sotheby's ruim twee miljoen
gulden opgebracht. Topstuk
ul van de veiling, een fluitglas uit
1657 met het gegraveerde por-
?e tret van prins Willem III, bracht
240.000 gulden op. Het glas
werd gekocht door een Japans
privé-museum en zal over twéé
jaar te bezichtigen zijn.
E Andere geveilde glazen uit de
17e eeuw werden onder ande
ren door Willem van Heems
kerk gegraveerd. De collectie
geeft volgens kenners een goed
beeld van de veelzijdigheid en
bekwaamheid van de Neder
landse glasmakers van drie eeu
wen geleden.
De glascollectie werd geveild
omdat Ritman door zijn onge
breidelde kunstaankopen in de
financiële problemen is geraakt.
De ING-bank wil met de op
brengst de schuld die de onder
nemer heeft saneren. Behalve
het glas komen ook de Rem-
brandt-etsen van Ritman bin
nenkort onder de hamer. Zijn
zilvercollectie is al eerder ver
kocht.
Ruim 12.000 bioscoopadvertenties uit het Leidsch Dag
blad zijn doorgespit voor het maken van een boek over
honderd jaar film in Leiden. De 'werkgroep Leidse bio-
scoopgeschiedenis', een verzameling studenten film- en
theaterwetenschappen onder leiding van Cobi Bordewijk
en Jaap Moes, begon er in 1993 aan en presenteert vrij
dag het resultaat. 'Van bioscoopkwaad tot cultuurgoed'
heet het rijk geïllustreerde boek dat wordt uitgegeven als
nummer 11 in de Leidse Historische Reeks. Een verhaal
dat begint bij de allereerste reisbioscoop en eindigt bij de
restauratie van Trianon.
Voor Bordewijk en Moes zat er
niets anders op dan de bio
scoopadvertenties als uitgangs
punt voor hun verhaal te ne
men, want veel andere bronnen
zijn er niet. De belangrijkste
Leidse bioscoopexploitant van
dit moment, L. van Praag (eige
naar Lido-complex en Luxor),
wilde niet meewerken aan een
historisch overzicht en veel an
der bruikbaar materiaal is verlo
ren gegaan bij de brand van het
stadhuis (1929).
Ondanks het beperkte aantal
bronnen geeft 'Van bioscoop
kwaad tot cultuurgoed' toch
een aardig beeld van de ge-
l schiedenis van de film in Lei-
den. Geen analytisch verhaal
over de opkomst en ondergang
1 van bioscopen als Trianon,
|j Luxor, Camera (dat eerder Casi-
no heette) en Rex, maar een
verzameling leuke wetenswaar
digheden. Aangevuld met meer
algemene verhalen over de Ne-
e derlandse filmgeschiedenis en
s het bioscoopwezen. Het boek
?k wordt uitgebracht in het jaar
k dat ook elders het honderdjari-
k ge bestaan van de film wordt
herdacht.
De 'sensatie der beweging'
was, in 1897, voor het eerst te
-* zien in de Stadsgehoorzaal en
v hotel Trasmolen aan de Nieuwe
e Rijn. Van speelfilms was nog
Mang geen sprake, van biosco-
6 pen evenmin. In provisorisch
ingerichte filmzaaltjes kregen
's de Leidenaars losse beelden te
><zien van het alledaagse leven.
'Schoone photographieën in het
iwerkelijke leven op zedelijk ge-
jbied'. Zoals bijvoorbeeld 'Het
|uitgaan der hoogmis van de
Hartebrugkerk' en de 'aankomst
leener trein'.
I Tussen 1909 en 1919 verrezen
stivier bioscopen in Leiden, waar
van de huidige Luxor-bioscoop
de eerste was. Met Hollandia op
de Oranjegracht, Rembrandt op
de Hogewoerd en Americain op
de Haarlemmerstraat was Lei
den in 1920 ruim bedeeld met
vier bioscopen. Voor een stad
als Leiden zeer veel, conclude
ren de auteurs van het boek,
want het veel grotere Den Haag
had in dezelfde periode ook vier
bioscopen. Een aantal van de
huidige bioscopen werd pas la
ter geopend. Trianon kreeg in
1927 een plek in een voormalig
woonhuis in de Breestraat en
Lido opende zijn deuren pas in
1935.
De bioscoop werd een van de
belangrijkste bronnen van in
formatie en vermaak, en dat
was voor de overheid het teken
om een 'lichtbeeldencommis
sie' in het leven te roepen. Van
1915 tot 1928 bepaalde de 'hee-
ren der commissie' wat wel en
niet geschikt was voor de jeug
dige Leidse kijkers. Vergaderin
gen van deze club leverden on
der meer een verbod op 'The
Kid' op. Een film van Charlie
Chaplin, waarin de armlastige
hoofdrolspeler een glazen ruit
ingooit en zich vervolgens zelf
als reparateur aanmeldt. Een
film waarin 'misdaad loont',
luidde het oordeel van de com
missie, die films verder onder
meer selecteerde op 'beelden
over echtbreuk en spotternij op
het huwelijk' en 'senstionele
voorstellingen waardoor de ze
nuwen gespannen worden'.
Oyer de oorlogsjaren is 'Van
bioscoopkwaad tot cultuurgoed'
niet al te veel te lezen. Hier
wreekt zich de beperkte be
schikbaarheid van bronnen,
want kranten waren tussen '40-
'45 heel dun of verschenen he
lemaal niet meer.
Wat de lezer wel komt te we
ten is bijvoorbeeld dat de uit
Leiden afkomstige I.odewijk
Dieben als Lou Bandy optrad in
den ze er nog naar zitten kij
ken."
Na de oorlog bloeide de Ame
rikaanse film op en bracht een
heuse filmgodin een bezoek aan
de Sleutelstad: Jayne Mansfield.
De 24-jarige. platinablonde ac
trice werd uitgenodigd in Luxor
te verschijnen. Aldaar toonde ze
zich 'zeer verrast met het haar
aangeboden I lollandse mo
lentje in Delfts blauw,' zo
schreef het Leidsch Dagblad
over de heuglijke gebeurtenis.
De jaren '60 luidden het ver
val in van veel l-eidse filmthea
ters. De televisie werd populair
en veel later zorgden ook video
theken voor concurrentie. Rex
werd een pornobioscoop en
ging eind jaren '80 definitief
dicht. Ook andere bioscopen
verdwenen, zoals Camera op de
Hogewoerd.
Nieuwe, 'alternatieve' filmza
len zijn er de afgelopen twintig
jaar echter ook gekomen, zoals
het Kijkhuis. Een van de schrij
vers van het boek, Gobi Borde
wijk, spande zich de afgelopen
jaren hoogstpersoonlijk in om
Trianon voor het publiek open
te houden. Een actie die ge
slaagd is. want het beheer van
de zaal is, na het overlijden van
de vorige eigenaar, overgeno
men door Jan Boer van het Kijk
huis.
'Van bioscoopkwaad tot cul
tuurgoed, honderd jaar film in
Leiden', geschreven door Cobi
Bordewijk en Jaap Moes. Uit
geverij Matrijs, 108 blz.; 29,95
Deslaniettemin maakt de bio
scoop een bloeitijd door, want
film was een welkome afleiding.
In 1943 haalde het Nederlandse
bioscoop wezen een record met
55 miljoen. De auteurs van het
boek schrijven dat in Leiden
'echter bijna niemand van de
ginterviewden' toegaf in die ja
ren veelvuldig naar de bioscoop
geweest te zijn. Jan Wolkers, die
in die tijd in Leiden studeerde,
zei er in een recent VPRO-pro-
gramma wel wat over: „De bio
scopen waren overvol. Er was
niets, dus dan maar liever dat.
Ik ging zo veel mogelijk. De
mensen wilden toch gaan, ze
waren zo verslingerd aan het
witte doek. Al hadden ze de hele
dag Hitier en Goebbels elkaar
achterna laten zitten, dan had-
Leiden had veel bioscopen, waaronder Casino, het latere Camera aan de
Hogewoerd. foto archief
Luxor. Samen met zijn broer
Willem, die in de rol van artiest
als Willy Derby door het leven
ging.
En dat de nazipropaganda
van 'Der Ewige Jude' verplichte
kost was voor alle Leidse bio
scopen. Ook Leni Riefenstahls
'Olympiade' en 'Jud Süss' waren
in de theaters te zien.
De spannende amusementsfilm
MET KAY FRANCIS en GEORGE BRENT
ZONDAG 2 GROOTE VOORSTELLINGEN VAN 4-7 uur en van 8-llmir.
