'De 800 meter blijkt
nu een marathon'
De vrijheidsstrijders van de Leidse universiteit
Leiden
Kerk Samenleving
Lutheranen: ruimte voor homohuwelijk
Lutherse synode benoemt hervormde docent
Ingetogen afscheid van Vervooren
MAANDAG 6 NOVEMBER 1995
Studente schrijft boekje over het verzet
leiden caroline van overbeeke
Rudolph Cleveringa, Willem van
Oranje, Hugo de Groot en Johan
Huizinga: beroemde vrijheids
strijders van s lands oudste
universiteit. Het motto van de
leidse Rijksuniversiteit 'Praesi-
dium Libertatis' ofwel 'bolwerk
van vrijheid' lezen we in de ge
brandschilderde ramen van het
Academiegebouw aan het Ra
penburg. Studente Jolanda
Hendriksen schreef een boekje
over de geschiedenis van de
Leidse universiteit en haar stu
denten 'tegen de tirannie en de
verdrukking'. Zij ontdekte dat er
behalve Cleveringa meer vrij
heidsstrijders waren. „Ton Bar
ge, hoogleraar anatomie, ontze
nuwde op zijn eigen manier de
rassentheorieën van de Nazi's."
De Leidse hoogleraar
Rudolph Cleveringa hield zijn
beroemde protestrede op 26
november 1940. Hij verzette
zich in het openbaar tegen het
ontslag van zijn joodse collega
Meijers en werd de volgende
dag door de Duitsers gevangen
genomen. Daar bleef het niet
bij: de Leidse studenten gingen
in staking en de universiteit
werd gesloten. Sinds de bevrij
ding herdenkt de Leidse univer
siteit elk jaar het moedige op
treden van Cleveringa.
Tijdens de aankomende Cle-
veringa-herdenking op 24 no
vember verschijnt er een boekje
over de geschiedenis van vrij
heid en verzet binnen de Leidse
universiteit. Het boekje dat in
vijftien pagina's ruim vier eeu
wen historie beschrijft, wordt
voortaan aan alle eerstejaars
studenten in Leiden uitgereikt.
Veel aandacht krijgt de periode
1940-1945. Hendriksen: „Het
gaat erom dat studenten even
stil staan bij het verleden: bij
diegenen die hen voorgingen in
een universiteit die het vrij
heidsideaal hoog in het vaandel
draagt.
Onderzoek
Samen met emeritus-hoogle
raar W. Hijmans deed Hendrik
sen onder meer onderzoek naar
de Leidse hoogleraar Ton Barge,
wiens rol lange tijd onderbelicht
is gebleven. Het tweetal vroeg
oud-studenten naar hun herin-
Jolanda Hendriksen: „Naast Cleveringa kende de Leidse universiteit meer vrijheidsstrijders".
neringen en bestudeerde oude
college-aantekeningen. Hen
driksen: „Hij besloot zijn ge-
neeskunde-studenten te wijzen
op de gevaren van het natio-
naal-socialisme. Dat was in het
najaar van 1940."
Barge besteedde in zijn col
leges aandacht aan het joodse
en het Duitse ras. Tijdens zijn
laatste college op 26 november,
maakte Barge het zijn studen
ten nog eens duidelijk: zuivere
Ariërs of rasechte Germanen
bestaan niet. Om hun superiori
teitsgevoel toch kracht bij te
kunnen zetten, passen de Dui-
ters hun uniform aan, legde hij
uit. De jassen die zij dragen zijn
korter dan de Nederlandse uni
formen en hun laarzen komen
slechts tot halverwege hun kuit.
Barge zei letterlijk: en daarom
dragen de Duitse militairen kor
te laarzen: dan lijken ze langer."
Een student, lid van de NSB,
loopt tijdens dat college kwaad
weg, weet Jolanda Hendriksen.
Het is de ochtend van Cleverin-
ga's vlammende protestrede: in
de bomvolle zaal in het Acade
miegebouw wordt het Wilhel
mus ingezet en de universitaire
gemeenschap is in rep en roer.
Hendriksen: „Niet alleen de
rechten-studenten staken, de
medische studenten doen mee.
Op dezelfde dag gaf professor L.
van Holk, theoloog, een college
over Spinoza en het begrip vrij
heid. Vooraf hield hij een mi
nuut stilte en riep studenten op
om joodse gezinnen en kennis
sen zoveel mogelijk te helpen.
Van Holks college was ook pro
test tegen de anti-joodse maat
regelen van de Duitse bezetter.
Cleveringa, Barge en Van Holk
hebben ieder op hun eigen ma
nier intellectueel verzet getoond
tegen de Duitsers."
Sindsdien wordt op initiatief
van het Leids Universiteitsfonds
(LUF) de rede van Cleveringa
jaarlijks op veel plaatsen her
dacht. Jolanda Hendriksen
chef henny van ecmond. 071-5356414. plv -chef hans koenekoop. 071 -535641
BURGERLIJKE STAND
FOTO HOLVAST/MARK LAMERS
vindt dat die traditie in ere
moet worden gehouden. „Vrij
heid is een te kostbaar goed om
te veronachtzamen", schrijft zij
in haar boekje. „Om met Hui
zinga te spreken: Niets kan den
mensch zo goed vormen als de
beoefening der wetenschap. Mits
deze vrij is. Vrijheid is, naast
haar internationaal karakter,
altijd het hoogste goed geweest,
dat de universiteit in haar beste
tijden bezeten heeft, en steeds
bezitten moet'.
LEIDEN - Geboren: Britt Elisabeth Ca
therine dv. B.G.J. Buikstra en E.C. Som-
meling Juliëtte Lauren dv. F. Zweistra
en M.C. van Werkhoven Joyce Cathari-
na Angenissa dv. A.J. Bodenstaff en
M.M.C. Koek Douwe Herman Frits zv
A.G.M. Nagelmaker en C.A. Peters*
Noor Jeannette Annefried dv. M.D.H.
Kool en M.J. van de Bunt Lennox zv. J.
Lief en WH. Krijgsman «Andrew James
zv. J.K. Ritchie en C.J. Ritchie Edwin
zv. G. van Duijvenbode en M. Dijkster-
huis Kevin zv. R. Heijmans en A. Ra-
vensbergen Hani Jacob zv. K. Bouzia-
ne en M.A. Amesz Loes Silvia Maria
dv. M.P.M. Hagedoorn en S.G.M. Loo-
huis Lucas Johannes zv. B.A.F. J. van
Kesteren en G.C.M. van Rijn Grietje
Janna dv. J. van Westrenen en G. Ren-
sen Sharon dv. A.A. Onderwater en M.
van Klaveren Jessica Wilhelmina dv.
B.W. Swartz en F. van Tongeren Lotte
Catharina dv. F.J. Cremer en M.A.C.C.
van den Burg Anna Catharina dv. M.J.
Bosman en IJMBorst Thomas Vin
cent Adriaan zv. P.F.J.H.A. Salden en P.
Spoelstra Daan Dirk zv. J.J.I.M. van
der Velden en A.l. Scheer Sjors zv.
P.G.M. van Veen en I.A.T. Eymael
Maxime Martina Johanna dv. R.P.C. van
Gaaien en A.C.P. van der Ende Willem
Pieter zv. R.H.W.M. van den Hoogen en
N. Hellinga Charissa Sabrina dv. P.J.
Mink en S.E.G. Colpa Jimmy zv. J .C.
van den Nieuwendijk Jet Catherina Jo-
sephina dv. W.J.M. Vleeshouwers en
A.M. van der Meij Loek zv. W.J.M.
Vleeshouwers en A.M. van der Meij
Jousefzv. M.EI BanqueenA.EI Banque
Denise Hannah dv. B.W.M. van
Abswoude en A. van den Burgh Jessie
Josine dv. J.A.C.M. van der Weijden en
C.J.H. de Ridder Tamara dv. J.M.
Vooijs Wijntje dv. A. van Driel en R.P
van der Plas Elvira Naomi Janke dv.
W.A.J. van der Holst en L. van der Hey-
den Myrthe Ceri-anne dv. J.J.G. Buijs
en C.A. van Voorthuisen Lilian Nadia
dv. A.P. Koninkx en A.H.M. Burghout
Kelly dv. G.J. van Heiningen en M. Cor-
nelisse Ilse Rianne dv. R.C.M. Berg
man en M.M.C. de Graaf Ko zv. H.P.H.
Nusteling en V. Schipper Nienke Ellen
Maria dv. R. van Kuijk en M.L.G.M. Voss
Reina Tsuru Margaretha dv. G.L. Nij-
essenen M.H.R.M. Arends* Joost zv.G.
van den Andel en E. Velema Vita Elisa
beth dv. P R. Kiewietde Jonge en R.fi
van de Putte Allard zv. S. Appel en
S.W.A. Snijder Libuse Fiona dv. J.A. b
Lane en M Pospisil.
Overleden: A de Goederen, geb. 19
maart 1920, man M. Glasbergen, gej
20 dec. 1922, ev. A. Nijenhuis J
Blaauw, geb. 11 aug. 1896, geh. gew.
met A. van Vianen H.E.M. Vermaas,
geb. 23 jan 1914. ev P M. Kornaat
P.C. den Daas, geb. 25 jan 1906, e\
W.A. de Romph K. de Vries, geb. 17
okt. 1937, man P. Klok. geb. 17 juli]
1918, geh gew. met G. van Duijn*C.
Knijnenburg, geb. 18febr. 1922.
A. van Delft, geb. 11 mei 1950, man
D. Stokkel, geb. 26 okt. 1913, man
T.G. Ramp, geb. 15 juni 1908, geh.
gew. met M. van Greuningen M. de
Man, geb. 27 april 1954, ev. G.C.M P.
Bos* M.C.F. Nys, geb. 18 maart 194!
geh. gew. met F.C. Derks M.C. Wem
geb. 11 dec. 1924, geh. gew. met W.
Wagemans K. Sijm, geb. 25 febr.
1992, zoon M. Schoen, geb. 12 jan.
1923, ev. C. van Santé H van der
Poel, geb. 25 jan. 1918, man S.R.G.
Abbiati, geb. 6 febr. 1945, vrouw A.l
Remeeus, geb. 17 juli 1929, geh. gew
met W. van der Ley M. Tierolf.
dec. 1902, geh. gew. met H. Oudshoo
D.L Kedde, geb. 27 dec. 1910, man
H.P.J. Zwetsloot, geb. 2 dec. 1924,
man N. Zwaan, geb. 24 sept. 1920,
ev. H. Kuijt H.M. Smit, geb. 4 juni
1929, vrouw D. Rommelswaard, geb
6 aug. 1993, zoon D. Nelemans, geb
29 juli 1957, man J.J.H. Butter, geb
4 juli 1940, man J. Honders, geb. 2)j
.maart 1913, ev. P. Onderwater G.
Klerks, geb. 5 maart 1965, man M.C
van den Berg, geb. 17 mei 1924, geh,
gew. met H.J. Mosseveld C.M.S.
Schippers, geb. 3 mei 1904, geh. gew
met W. van Leeuwen L. Kaitjili, geb.
22 febr. 1907, man E.A. Tol. geb. 1(
juni 1923, vrouw* M.C. Stoffels, geb.
aug. 1945, ev. R.I.L. Pijl.
Gehuwd: E.M.H. Hageman en W.J.
Sloos L M Holswilder en J.M.W.
Kaatee M. Morales Alvarado en W.M.
Wesselius* J.H.M. Vergeer en K.A.A.
Vajda C.T. Hoppenbrouwer en B. Doil
mou M.H.J. Chaudron en R.E. Meijei
A. Boudewijn en H.W.M. Vleugels.
Speelgoedbeurs bij 'Op Eigen Wieken'
Buurthuis Op Eigen Wieken houdt op vrijdag 10 november een
speelgoedbeurs. Speelgoed dat niet kapot is en nog goed bruik
baar kan tussen 13.30 en 14.30 uur worden ingeleverd. De ver
koop is van 19.30 tot 20.30 uur. Adres: Valkenpad 3. Informatie
5212893.
Lutheranen eisen duidelijkheid over Samen op Weg
De lutherse synode eist dat de drie Samen-op-Wegker-
ken in januari ondubbelzinnig uitspreken dat zij de in
tentie hebben zich binnen afzienbare termijn te vereni
gen. Als er geen duidelijkheid komt, zullen de lutheranen
in mei 1996 hun positie in het Samen-op-Wegproces
heroverwegen.
bennekom anp
De synode gaf door unaniem in
te stemmen met deze motie van
dr. H. van der Meer afgelopen
zaterdag in Bennekom uiting
aan het breed levende ongenoe
gen over de traagheid van het
kerkelijk fusieproces. Het pro
ces liep eerder dit jaar, vooral
door groeiend verzet uit her
vormde hoek, grote vertraging
op. De afgelopen week bleek
dat 33 van de 75 hervormde
classes tegen een vereniging
van de drie kerken zijn.
De Evangelisch-Lutherse Kerk
meldde zich tien jaar geleden
aan bij het Samen-op-Wegpro-
ces van de Nederlandse Her
vormde Kerk en de Gerefor
meerde Kerken in Nederland.
Ze ging ervan uit dat de kerkelij
ke vereniging binnen een paar
jaar rond zou zijn. „De 800-me-
terloop blijkt inmiddels een ma
rathon te zijn geworden", zo zei
Van der Meer. „En de eenzame
lutherse loper raakt aan de
grenzen van zijn uithoudings
vermogen."
Door de vele vergaderingen
over het fusieproces wordt
'roofbouw' gepleegd op de klei
ne lutherse gemeenschap (ruim
20.000 leden). Het is nog maar
de vraag of er aan het eind van
de race voldoende energie over
is om de inbreng van de luthe
ranen in de grote calvinistische
kerk handen en voeten te ge
ven, zei Van der Meer. Hij vindt
dat de lutheranen in mei het lef
moeten hebben desnoods radi
caal te breken met Samen op
Weg.
Andere synodeleden vielen
hem bij. „Waar zijn wij in Gods
naam mee bezig" vroeg H. Le-
ker zich vertwijfeld af. M. Nien-
huis zei „het hele gedoe rond
Samen op Weg goed zat te
zijn". Oud-synodevoorzitter W.
Bleij riep de gemeenten op net
als de synode duidelijkheid te
eisen. „Anders verwordt dit sig
naal van de synode tot het ge
luid van een brullende muis."
Adviseur prof.dr. S. Hof vond
de dreiging om eventueel te
breken met de hervormden en
gereformeerden te ver gaan.
Voor de lutheranen, die om te
overleven een groter verband
nodig hebben, zijn in Neder
land nauwelijks alternatieven
voor samenwerking. Pikant was
dat de synode eerder een over
eenkomst over kanselruil en sa
cramentsgemeenschap met de
Evangelische Broedergemeente
had ondertekend.
bennekom» anp
De synode van de Evangelisch-
Lutherse Kerk heeft unaniem
ingestemd met de zegening
van niet-huwelijkse levensver
bintenissen. Daarmee zijn de
lutheranen na de Remon
strantse Broederschap de
tweede kerk in Nederland die
officieel ruimte biedt voor het
homohuwelijk.
Er zijn volgens de synode
geen theologische argumenten
te bedenken tegen het zegenen
van twee mensen in hun belof
ten van bestendigd vriend
schap, trouw en toewijding.
Sinds een synode-uitspraak
over de acceptatie van homo's
in 1972, is er in veel lutherse
gemeenten al een praktijk ge
groeid van zegening van niet-
huwelijkse relaties. Die praktijk
is nu officieel beleid.
In juni zag de synode nog
om 'kerkpolitieke redenen' af
van een dergelijk besluit. De
leden waren bang dat ze met
een vergaande uitspraak de Sa-
men-op-Wegpartners - de Ne
derlandse Hervormde Kerk en
de Gereformeerde Kerken -
voor het hoofd zouden stoten
en het werk van een SOW-
commissie over het zegenen
van relaties zouden doorkrui
sen.
De reacties op dit uitstel wa
ren in sommige gemeenten
zeer fel. Vooral de gemeente
van Amsterdam, de grootste in
Nederland, sprak schande van
de 'halfbakken houding' van
de synode en eiste alsnog een
principiële uitspraak. „We ont
dekten op deze wijze ook dat
er een zeer breed draagvlak be
staat voor de zegening van
niet-huwelijkse relaties", aldus
synodevoorzitter ds. K. van der
Horst.
Het zegenen van een levens
verbintenis tussen twee vrou
wen of twee mannen kan extra
zin verlenen aan de relatie, zo
sprak de synode uit. De verga
dering vond wel dat er verdere
theologische bezinning moet
plaatshebben over begrippen
als belofte, trouw en zegen.
Ook dienen er modellen te ko
men voor liturgische vieringen.
oegstgeest Met een ingetogen
eucharistieviering heeft de St.
Willibrord-parochie in Oegst
geest gisteren afscheid genomen
van pater FJ. Vervooren. De kerk
aan de Rhijngeesterstraatweg
was vol, om nog maar eens te
onderstrepen dat de parochianen
'hun' pastor met lede ogen zien
vertrekken. Tijdens een informeel
samenzijn in de Willibrordschool
kwamen in de loop van de mid
dag nog eens 250 mensen per
soonlijk afscheid nemen van de
pater.
Na een conflict met een klein
deel van het parochiebestuur be
sloot het bisdom Rotterdam in
augustus van dit jaar het contract
van Vervooren met ingang van 1
januari 1996 niet meer te verlen
gen. Een weigering van de pater
om zich bij dit besluit neer te leg
gen, gevolgd door - naar de me
ning van de bisschop - onwel
voeglijke uitlatingen in dag
bladinterviews, kwamen de pater
op ontslag op staande voet te
staan. Ondanks felle protesten
van parochianen, bleef het bis
dom de afgelopen periode bij dit
besluit. De 'Willibrord' wordt in
middels geleid door tijdelijk pas
toor Banning.
Om Vervooren toch een waar
dig afscheid te geven vormden
de Pastorale Coördinatie Com
missie, de Werkgroep Public Re
lations en het Comité Verontrus
te Parochianen een afscheidsco-
mité, dat de pater gistermiddag
als dank voor zijn bewezen dien
sten onder meer een videorecor
der aanbood. Er loopt nog een
enveloppenactie onder de paro
chianen, die volgens comité-lid
P.A. Donders nog een behoorlijk
bedrag gaat opleveren.
Wat Vervooren de komende
periode gaat doen is, ook voor
hemzelf, nog niet duidelijk.
Waarschijnlijk maakt hij eerst
zijn universitaire studie af, om
vervolgens in overleg met de ge-
neraal-overste van zijn orde naar
een nieuwe functie om te zien.
De Oegstgeester Willibrord-pa
rochie krijgt met ingang van 1
december, zo heeft Banning be
kendgemaakt, een andere tijde
lijke pastor. Na ongeveer een
half jaar volgt dan de benoeming
van een nieuwe pastoor.
FOTO HENK BOUWMAN
leiden anp
De synode van de Evangelisch-Lutherse Kerk
heeft afgelopen zaterdag in Bennekom voor de
eerste keer een hervormde docent benoemd aan
het lutherse seminarie in Amsterdam. Dr. M. Bar
nard (38), op dit moment studentenpastor in Lei
den. wordt in deeltijd (0,3) docent liturgiek. De
redactie dick van der plas. 071-53564
L O F
LEIDSCH DAGBLAD
(Opgericht 7 maart I860)
Rooseveltstraat82 071-5356356
Postadres: Postbus 54,
2300 AB Leiden
ABONNEESERVICE
Abonnementen 071-5128030
Geen krant ontvangen?
Bel voor nabezorging:
Ma. t/m/ vr. 18.00-19.30 uur en
Zaterdag 10.00-12.00 uur 071-5128030
DIRECTIE
B. M. Essenberg,
G. P. Arnold (adjunct), J. Kiel (adjunct)
HOOFDREDACTIE
J.G. Majoor, F. Nypels,
H. G. van der Post '(adjunct)
PUBLIC RELATIONS
W H. C. M. Steverink 071-5356356
OMBUDSMAN
RD.Paauw 071-5356215
Tel. dag. 9.30 -11.30 uur of per post.
REDACTIE
G.J. Visser, chef redactie nieuwsdienst/kunst
H.W van Egmond, chef red. Groot Leiden
A J.B.M. Brandenburg, chef eindredactie regio
F. Blok, chef eindredactie algemeen
W.F. Wegman, chef red. Duin- en Bollenstreek
W. Spierdijk, chefsportredactie
J. Preenen, chef binnen-, buitenland, eco
TELEFAX
Advertenties: 071 - 5323 5
Familieberichten: 023-5317 3
023- 5320 2
Redactie: 071-53219
Hoofdredactie: 071-53159
ADVERTENTIES
Maandag t/m vrijdag van 8.30 tot 17 uur
071-535621
RUBRIEKSADVERTENTIES
Maandag t/m vrijdag van 8.30 tot 17 uur I
071-5143 51
ABONNEMENTEN
bijvooruitbetaling:
per maand (acceptgiro) 31,1
per maand (autom. betaling) 30J
per kwartaal (acceptgiro) 87,i
per kwartaal (autom. betaling) 86,
per jaar (acceptgiro) 337,
per jaar (autom. betaling) 336,1
VERZENDING PER POST
per kwartaal (NL) 134,1
LEIDSCH DAGBLAD OP CASSETTEBAND
Voor mensen die moeilijk lezen, slechte ogi
hebben of blind zijn (of een andere leesha
dicap hebben), is een samenvatting van h
regionale nieuws uit het Leidsch Dagblad
geluidscassette beschikbaar. Voor informat
0486-482345 (Centrum voor Gesproken L<
K
N H II I Z E I
benoeming loopt vooruit op die van een opvolger
voor prof. dr. J. Boendermaker (70), die zaterdag
afscheid nam van de synode. Het takenpakket
van Boendermaker, die in 1969 hoogleraar werd,
was zo omvangrijk dat een extra docent wenselijk
was.
De synode hoopt de hoogleraar wel in eigen lu
therse kring te vinden.
ONGEVALLENDIENST
Academisch Ziekenhuis: vanaf zaterdag 13.00 t/m dinsdag 13.00 ei
woensdag 13.00 t/m vrijdag 13.00, Diaconessenhuis: maandag t/m vrijdi
8.00 tot 17.00 en vanaf dinsdag 17.00 tot woensdag 8.00; St. Elisabeth Zi
kenhuis: dagelijks.
BEZOEKUREN
DIACONESSENHUIS
(tel 071-5178178): dagelijks 14 30-15.15 uur en 19 00-19 45 uur
Kraam- en zwangerenafdeling: buiten de gewone bezoektijden, voor pa
ners bovendien van 10.30 -11.15 uur en van 19.45 - 21.00 uur
Special Care Unit: 10.30—11.00 uur, 15.00 - 15.30 uur en 19.00-19.30 uur
na overleg met de dienstdoende verpleegkundige.
Kinderafdeling: 10.30-19.00 uur, na overleg met de dienstdoende v<
pleegkundige.
Jongerenafdeling: 14.30-15.15 uur en 19.00-19.45 uur
RIJNLAND ZIEKENHUIS vestiging St. Elisabeth
(tel. 071-5454545): dagelijks 14.00-15.00 uur en 18.30-19.30 uur, klass
en II daarnaast ook 11.15-12.00 uur.
Kraamafdeling: 14 30-15.30 uur en 18.30-19.30 uur (voor vaders tot 21.
uur).
Kinderafdeling: 14.30-19.00 uur (voor ouders de gehele dag).
Afdeling hartbewaking (CCU)en intensive care (IC): 14.00-14.30 uur i
18.30-19.00 uur
Spoedeisende hulp: dag en nacht geopend
RIJNLVND ZIEKENHUIS vestiging Rijnoord
(tel. 0172-463131): dagelijks 14.00-15.00 uur en 18.30-19.30 uur, klass
en II daarnaast ook 11.15-12.00 uur.
Geen spoedeisende hulp meer mogelijk
ACADEMISCH ZIEKENHUIS
(tel. 071-5269111): alle patiënten (behalve kinderen) 14.15-15.00 uur
18.30-19.30 uur.
Avondbezoekuur afdeling Verloskunde 18.15-19.00 uur, 19.00-20.00 uurO
leen Partners/echtgenoten met kinderen.
Voor zwangeren: zaterdag en zondag van 10.00 tot 11.00 uur. uitsluite
voor part ners/echtgenoten en eigen kinderen.
Kinderafdelingen: voor ouders-van opgenomen kinderen is er een mime b
zoek mogelijkheid in overleg met de hoofdverpleegkundige.
Voor andere bezoekers gelden de volgende tijden: keel-, neus- en oorh«
kunde en neurologie: 14.15-15.00 uur en 18.30-19.30 uur: oogheelkundet
heelkunde 14.15-15.00 uur en 18.30-19.00 uur.
Kinderkliniek: zalen voor peuters, kleuters en grote kinderen: 15.15-17J
uur; babvzaal en boxenafdeling: volgens afspraak.
P"<
r
