Smeken om de kijkersgunst
T
Het gezicht van een relatie
lag het in de oerdagen van de televisie, ledereen keek naar hetzelfde programma, of het nou thuis was of in de kroeg. Tegenwoordig moet er door maar liefst z
n een procentje van de kijkersmarkt.
ZATERDAG 28 OKTOBER 1995
Denk wijzer
I elevisiebazen, met name die in de
I commerciële hoek, vinden Neder-
land eigenlijk maar een achterlijke
- vlek op de wereldkaart. Ons land telt ruim
vijftien miljoen inwoners. Trek daar een mil
joen mensen af die door leeftijd of ziekte in
capabel zijn, en je houdt veertien miljoen po
tentiële TV-kijkers over. Maar van dat toch
respectabele aantal kijkt per dag nog geen
derde naar de buis.
Vergelijk dat eens met de Verenigde Staten,
nog steeds het mekka voor iedereen die iets
met televisie te maken heeft. Bijna iedere
rechtgeaarde Amerikaan heeft zo ongeveer
permanent een beeldbuis ingeschakeld
staan. Gemiddeld kijkt hij daar ruim zeven
uur per.dag naar. In Nederland is dat nog
niet eens de helft: zo'n tweeënhalf uur per et
maal. Achterlijk weinig, vinden de TV-bon-
En zoals gezegd zijn er heel wat dagen dat
een Nederlander helemaal niet kijkt. Tot
groot ongenoegen van de omroepen houdt
hij zich dan bezig met ouderwetse zaken als
op vakantie gaan, sport bedrijven, uitgaan,
boeken lezen, studeren, vrijen en andere
spelletjes. Al die dingen worden in Neder
land, ook in de jaren negentig, nog steeds be
langrijker gevonden dan in het halfdonker
naar een blauw oplichtend mensen-aquari
um te gaan zitten staren.
Nieuwkomers
Dat is nog nooit zo duidelijk aan het licht ge
komen als de afgelopen weken. Het feit dat er
sinds 1 september nu zéven volwaardige Ne
derlandstalige TV-stations zijn (BRT 1 en 2
niet eens meegerekend), en ook nog eens
ruim twintig andere zenders hun produkten
over de Nederlandse beeldschermen uitstor
ten. heeft geen kijker extra opgeleverd. Nog
steeds zijn er per dag maar zo'n vijf miljoen
mensen die de moeite nemen de afstandsbe
diening ter hand te nemen en die gedurende
langere tijd (gemiddeld 150 minuten) te ge
bruiken.
Het zijn de nieuwkomers in televisieland,
die hierdoor gedupeerd worden. Ondanks in
tensieve en dus geldverslindende recla
mecampagnes op de radio, in dagbladen en
op billboards, is SBS 6 nog niet verder geko
men dan een marktaandeel van drie pro-
Nog erger is de situatie bij Euro 7, dat al
leen middagtelevisie verzorgt. Programmadi
recteur Ben Wamelink is eind september ont
slagen en vervangen door een interim-fnana-
ger. Een jaar na de oprichting haalt Euro 7,
ondanks een gebrek aan concurrentie, een
marktaandeel van nog niet één procent. Het
nieuwe management hoopt met een nieuwe
formule wat meer kijkers te trekken.
Veronica, de uitgetreden publieke zender,
weet inmiddels ook wat pijn is. Na de dende
rende eerste week, waarin twee grote speel
films, twee afleveringen van de kraker All
you need is love' en de voetbalinterland Ne
derlandWit-Rusland in stelling werden ge
bracht, moeten de snelle boys en girls van
voorzitter Joop van der Reijden het nu met
veel minder aandacht stellen. Over de gehele
periode sinds 1 september bedraagt het
marktaandeel van Veronica elf procent, wat
een vol punt minder is dan het absolute mi
nimum waarop de eigenaars hadden gere
kend.
Strijd om 'zes'
Veronica verdedigt zich door te wijzen op
technische problemen. In veel gemeenten
heeft de uitgetreden publieke omroep de
plaats ingenomen van een buitenlands sta
tion, bijvoorbeeld Rai Uno. Als deze Italiaan
se zender op 22 stond, dan zit Ve
ook op 22. Voor de meeste kijkers
(psychisch) veel moeilijker zijn n
De televisie is niet langer allesoverheersend
Vierkante ogen zouden we krijgen van het staren naar de
beeldbuis. We zouden vitaminegebrek oplopen door het nuttigen
van 'TV-maaltijden' op schoot. Boeken bioscoop waren gedoemd
tot uitsterven. Kortom, de televisie zou volgens cultuurpessimisten
ons sociale leven de nek omdraaien. Hoe anders lijkt het na ruim
vier decennia 'kastje kijkenuit te pakken: zeven Nederlandstalige
stations en zo'n tivintig andere zenders storten hun aanbod over
otis uit, maar we blijven gema tigde kijkers, die ook nog sporten,
uitgaan, lezen en spelletjes spelen.
De nachtmerrie van iedere TV-baas en adverteerder: Hoe krijg
ik ze zo ver dat ze naar me kijken
hoog getal te schakelen dan naar een ééncij-
ferig getal. Vandaar ook de strijd tussen SBS 6
en Veronica (dat nu de afkorting V 6 ge
bruikt) om de zesde plaats op uw toestel en
in de programmaoverzichten van de om-
roepgidsen en de dagbladen.
Bij de Dienst Kijk- en Luisteronderzoek van
de NOS, die sinds jaar en dag probeert.het
gedrag van de Nederlandse kijkers in kaart te
brengen, gelooft men niet in dit soort verkla
ringen. Het kijkersverlies van Veronica zou in
de eerste plaats een zaak zijn van oneven
wichtige programmering. Men wijst erop dat
het station zijn avondprogramma begint met
'Nieuwslijn', dat slechts 95.000 kijkers tfekt.
Dat is veel te weinig om daarop volgende
programma's als 'Quinto' (spelshow van Bart
de Graaff) en de soapserie 'Onderweg naar
Morgen' een goed uitgangspunt te bieden.
En zelfs de superromantische show 'All you
need' zit onder haar vroegere niveau. Ze
komt niet eens in de buurt van de 1,3 miljoen
kijkers, waarop Robert ten Brink in de publie
ke periode van Veronica kon bogen. De lange
presentator mag nu blij zijn met 750.000 toe
schouwers.
Nee, dan doet RTL 4 het beter. Het 'oudje'
onder de commerciële zenders weet hoe het
de mensen moet pakken en vasthouden. Het
begin van elke RTL4-avond wordt gemar
keerd door de 'Vijf Uur Show', die door door
menig vaderlander wordt ervaren als een lek
ker uurtje theedrinken met een keur van be
kende en dus interessante Nederlanders.
Ruim 1,3 miljoen kijkers worden op die ma
nier naar R*TL 4 gezogen.
En niemand van hen krijgt daarna nog de
kans weg te komen. Want na de 'Vijf Uur
Show' maken de soap 'The bold and the be
autiful', het 'Rad van Fortuin' van de nog im
mer populaire Hans van der Togt en nóg een
soap, 'Goede Tijden Slechte Tijden', hun op
wachting.
Vreemde eend
Tussen het gezellige 'Rad van Fortuin' en het
spannende 'GTST' zit het bloedserieuze 'Half
Acht Nieuws'. Op de Gooise matras is het een
publiek geheim dat de Luxemburgse bazen
van RTL 4 niet zo blij zijn met deze vreemde
eend in de bijt. Journaals worden in het
groothertogdom gezien als een risico. Als de
kijker er een patroon in herkent (e rechts
ofzo dan is de kans niet gering dat hij de
gehele zender ermee gaat vereenzelvigen. En
dat kan er weer toe leiden dat hij wegloopt
naar een ander station, wat de adverteerders
niet leuk vinden en wat op den duur de in
komsten uit reclame aantast.
De Luxemburgers zouden dus veel liever
uitsluitend 'neutrals programma's uitzen
den. zoals soaps of shows van André van
Duin en Henny Huisman. Het nieuws zou
den zij graag beperkt zien tot een paar onge
vaarlijke hoofdpunten van een paar minuten.
Waarom het 'Half Acht Nieuws' dan nog
steeds bestaat? Omdat het zó veel waardering
oogst in het kennelijk nieuwshongerige Ne
derland dat het een belangrijk wapen is ge
worden in de permanente strijd op leven en
dood om de kijkersgunst.
Bij de Dienst Kijk- en Luister Onderzoek
van de NOS is men ervan overtuigd dat het
'Half Acht Nieuws' vooral wordt uitgezonden
om de kijker te weerhouden van een switch
naar het 'Acht Uur Journaal' van de publieke
omroepen. Want als een kijker één keer weg
is, dan is het zeer de vraag of hij terugkeert.
Als er dus een eigen journaal nodig is om de
mensen te weerhouden van een uitstapje
naar de publieke omroep, dan moet dat
maar. Het mag alleen niet te veel kosten.
Hoofdredacteur Rik Rensen van het 'Half
Acht Nieuws' moet het per jaar doen met 25
miljoen gulden. Zijn collega Gerard van der
Wulp van het NOS-Journaal heeft twee keer
zoveel ter beschikking.
Daaruit kan worden afgeleid hoeveel waar
de de publieke omroepen inmiddels hechten
aan het brengen van goede en verantwoorde
informatie. Dat is ook een logische ontwikke
ling. Mensen kijken over het algemeen naar
de televisie omdat ze op dat moment niks
beters te doen hebben. Eenmaal voor de buis
gezeten willen ze vermaakt worden of willen
ze weten wat er aan de hand is. Soms willen
ze het allebei tegelijk en daarom is er nu ook
reality-TV.
Informatie
Nu de commercielen zich op het brengen
van ontspanning hebben gestort en dat kar
wei heel goed klaren, concentreren de pu-
blieken zich noodgedwongen op informatie.
Nederland Idat bespeeld wordt door AVRO,
KRO en NGRV, heeft zich voorgenomen elke
dag tussen vier en acht uur een herkenbaar
blok te brengen, waarin informatie de hoofd
rol speel^ en waarin zelfs tijd wordt inge
ruimd voor verschillende berichtgeving per
regio. Verder zijn er op deze zender uiteraard
de Acht Uur Journaals van de NOS en de ac
tualiteiten van AVRO's 'Televizier', KRO's
'Brandpunt' en NCRV's 'Hier Nu'. En daar
mee is de koek nog niet op. Denk aan KRO's
'Reporter' en praatprogramma's als 'Rondom
hun
Op het tweede publieke net maken de EO
en de TROS de dienst uit. Ook daar zijn nu
dagelijke info-blokken te zien, zoals '2 Van
daag', de vaste actualiteitenrubrieken en een
eigen plaats voor het late Journaal.
Op '3' zitten VARA. VPRO en NPS. Zij heb
ben bij het begin van dit winterseizoen zelfs
publiekelijk verklaard dat ze gee
ten meer willen zijn van de commerciële
pretfabrieken. Nederland 3 zal zich onder
scheiden door een bombardement met infor
matie, dat hooguit gelardeerd wordt met enig
beschaafd amusement. Naast de vier NOS-
Journaals en 'Nova' komt er binnenkort ook
elke dag de Middageditie (12 tot 13 uur). Ac
tuele onderwerpen en maatschapelijke ont
wikkelingen zullen de basis vormen van dit
programma, maar ook sport, cultuur, politiek
en minderheden komen aan bod.
Grote vraag voor de publieke omroepen is
uiteraard of zij met dit soort uitzendingen
voldoende kijkers overhouden. Want ook de
publieken zijn, al. is het in veel geringere ma
te dan de commerciëlen, afhankelijk van de
kijkersgunst. Als er weinig naar hun pro
gramma's gekeken wordt, is er ook weinig
animo bij het bedrijfsleven om te investeren
in dure Ster-spots. Regering en parlement
zijn niet bereid een fors verlies aan inkom
sten te compenseren door een naar hun idee
impopulaire verhoging van de kijk- en luis
terbijdragen.
Zorgen
Welnu, de eerste scores zijn niet erg hoopge
vend. Sinds 1 september bedraagt het markt
aandeel van de publieke omroepen zo'n
veertig procent. Dat is negen punten lager
dan in de overeenkomstige periode van het
vorig jaar. Alleen als er een voetbalwedstrijd
wordt uitgezonden, stijgt het marktaandeel
naar maximaal 44 procent.
Een reden temeer voor de publieke omroe
pen om zich zorgen te maken over hun toe
komst. Wat wordt hun rol en hoeveel zend
tijd hebben zij daarvoor nodig? Nu hebben
zij een concessie om op drie publieke netten
uit te zenden tot het jaar 2000. Staatssecreta
ris Nuis (mediabeleid) heeft een commissie
ingesteld die gaat onderzoeken of de publie
ke omroepen nog meer moeten gaan samen
werken en of het aantal netten moet worden
teruggebracht. Naar eigen zeggen is de D66-
bewindsman zelf voorstander van één, hoog
uit twee, publieke netten en wil hij die be
speeld zien door één 'slagvaardige' organisa
tie, waarin ülle omroepen zijn opgegaan. Een
nationale omroep dus, het schrikbeeld van
voorzitters als Gerrit Braks van de KRO.
Maar aan de andere kant van de schutting
die door televisieland loopt staan de gezich
ten eveneens zorgelijk. Ook RTL 4 en 5 heb
ben hun aandeel in de kijkersmarkt sinds 1
september zien slinken. Samen komen zij nu
aan 29 procent (23 6), wat vijf punten min
der is dan in de overeenkomstige periode van
vorig'jaar.
Daarbij komt dat de beide RTL's steeds
meer last krijgen van het zappen.. Met de af
standsbediening in de hand is het de 'kanaal
zwemmer' zelf die in een oogwenk kan be
slissen dat hij iets niet langer wil zien. Vooral
reclameblokken zijn daarvan de dupe. lnto-
mart, dat het kijkersonderzoek voor de NOS
verricht, heeft berekend dat maar liefst een
kwart *van de kijkers naar een ander kanaal
vlucht op het moment dat een commercial
begint.
Teken aan de wand
Deze realiteit begint nu ook tot de adverteer
derswereld door te dringen. Grootgrutter Al-
bert Heijn trok zich gedurende de zomerva
kantie geruisloos terug van de buis, en ging
in plaats daarvan aanzienlijk meer reclame
maken in de kranten. Voor het eerst in vijf
tien jaar verliezen de dagbladen ook geen re
clame-inkomsten meer aan de TV. Een teken
aan de wand, menen velen in de adverteer
derswereld. Televisie is kennelijk niet meer
zo'n allesoverheersend medium als in de
voorgaande vier decennia.
Vraag: Hoe alert bent u op de gevoelens van uw partner?
Hoe vaak probeert u van zijn of haar gezicht of stem af te
lezen wat er op dat moment van binnen speelt, en rea
geert u daarop? Bijvoorbeeld door ongevraagd extra lief
te zijn, door een stilzwijgend gebaar van troost of begrip,
of gewoon door hem of haar even met rust te laten, de
kans te geven zichzelf weer bij elkaar te rapen?
Antwoord: als u man bent,
waarschijnlijk niet zo vaak en
mogelijk zelfs helemaal nooit.
Nog een antwoord: als dit type
communicatie in uw relatie niet
of heel weinig voorkomt, is uw
relatie, zelfs als ze al heel lang
bestaat, minder een liefdes- dan
een gewoonte- relatie.
Hoe opmerkelijk het ook mag
klinken in deze tijd van 'gepraat'
zoals de filosoof Martin Hei
degger onze laat-twintigste-
eeuwse cultuur ooit noemde
mensen drukken hun gevoelens
zelden in woorden uit. Veel vake»
worden ze op andere manieren
geuit. De sleutel tot het 'aanvoe-
de gevoelens van ande-
s de r
het v
mogen bezitten om op niet-ver-
bale kanalen af te stemmen: de
toon waarop iets gezegd wordt,
een gebaar dat gemaakt wordt,
gezichtsuitdrukkingen, en derge
lijke.
In de twintiger jaren gaf de
psycholoog Titchener de term
'empathie' (van het griekse em-
patheia, invoelen) aan dit ver
mogen. Titcheners theorie was
dat empathie voortkwam uit een
soort van lichamelijke imitatie
van de pijn of het verdriet van ie
mand anders, waardoor soortge
lijke gevoelens bij ons zelf wor
den opgewekt. Dit verschijnsel is
heel duidelijk bij jonge kinderen
waarneembaar. Ik had ooit twee
echtelieden in behandeling, die
hun kind van zo'n maand of ze
il afe
r de
behandeling. Tijdens een sessie
begon de moeder op een gege
ven moment te huilen. Het kind,
dat tot dan toe liefhad zitten
spelen, onderbrak het spel, be
gon met grote ogen naar de
moeder te kijken en vervolgens
zelf te huilen.
Vanaf de leeftijd van zo'n twee
ënhalf tot drie jaar beginnen
kinderen duidelijk van elkaar te
verschillen in hun gevoeligheid
voor de gevoelens van anderen.
Het ene kind ontwikkelt zich tot
een jongere met een scherpe
waarneming op dit punt, het an
dere kind tot een wezen dat zich
weinig of niets aan de gevoelens
van anderen gelegen laat liggen.
Hoewel ongetwijfeld ook aan
geboren persoonlijkheidsneigin
gen een rol spelen, laat een reeks
van studies aan het Nationale In
stituut voor Geestelijke Gezond
heid in de Verenigde Staten zien
dat een groot deel van de ver
schillen in empathie tussen kin
deren op rekening moet worden
geschreven van verschillen in op
voeding. Kinderen worden meer
empathische wezens wanneer
van hen in hun opvoeding dui
delijk aandacht wordt gevraagd
voor het verdriet of de spanning
die hun (wan-)gedrag bij ande
ren kan veroorzaken: „Kijk nou
eens hoe verdrietig je haar ge
maakt hebt", in plaats van „doe
toch niet altijd zo vervelend!"
Uit de studies blijkt ook dat
empathie bij kinderen mede ge
vormd wordt door het zien hoe
anderen reageren wanneer ie
mand overstuur of verdrietig is:
door het naiipen van wal ze zien,
ontwikkelen kinderen een reper
toire aan empathische reacties,
vooral wat betreft het helpen of
steunen van andere mensen die
verdrietig zijn. Een van de moge
lijke huiveringwekkende gevol
gen van het niet ontwikkelen van
empathie bij kinderen is het risi
co dat ze uitgroeien tot volwasse
nen die, juist door hun overmo-
gen de pijn te voelen die ze daar
mee bij anderen veroorzaken, tot
de meest gruwelijke misdaden in
staat zijn.
Mannen die kinderen of vrou
wen seksueel misbruiken of
verkrachten, blijken vaak geken
merkt door een volslagen gebrek
aan empathie voor hun slachtof
fers. De meest veelbelovende be
handelingsprogramma's voor de
ze mannen beginnen dan ook in
eerste instantie om aan dat ge
brek iets te doen. De daders krij
gen hartverscheurende verhalen
te lezen over misdaden als die
welke ze zelf begaan hebben,
verteld vanuit het perspectief'
het slachtoffer.
/.e krijgen ook videotapes te
zien van slachtofers die volko
men overstuur vertellen wat het
voor hen betekende om mis
bruikt of verkracht te worden.
Vervolgens moeten ze over hun
eigen misdaad schrijven vanuit
het gezichtspunt van het slacht
offer, waarin ze vooral moeten
ingaan op de gevoelens en erva
ringen van hei slachtoffer. Ver
volgens word! de misdaad volle
dig nagespeeld, maar deze keer
speelt de dader de rol van het
slachtoffer.
Empathie met het slachtoffer
blijkt bij een aanzienlijk aantal
van de zo behandelde mannen
hun waarneming te veranderen,
zodat het ontkennen van de pijn
die ze hebben aangericht ('Vol
gens mij vond het kind het ook
lekker', 'die vrouw wilde het ge
woon als je zag hoe ze erbij liep')
zelfs in eigen fantasie, voor hen
moeilijk wordt. Daardoor ont
staat bij hen de motivatie om
werkelijk iets aan hun probleem,
hun afwijkend gedrag of ziekelij
ke neigingen, te doen. Empathie
blijkt dus ook op volwassen leef
ijd, en zelfs in heel moeilijke ge
vallen, aan te leren.
Hoe belangrijk dat leren is,
blijkt wel uit de resultaten
van een langjarig onderzoeks
project onder leiding van de psy
choloog Robert Rosenthal aan de
universiteit van Harvard. Rosent
hal ontwikkelde een test voor
empathie, bestaande uit een se
rie videotapes, waarop een jonge
vrouw die meest uiteenlopende
gevoelens uitdrukt, variërend van
afkeer tot moederlijke liefde. On
der andere op basis van alleen de
gezichtsuitdrukking of alleen de
lichaamshouding van de vrouw,
moet de kijker de verschillende
gevoelens proberen te onder
schelden en benoemen.
Rosenthal heeft hij vele dui
zenden mensen over de gehele
wereld onderzoek met zijn test
gedaan en daaruit blijkt het vol
gende. Mensen die goed in staat
zijn om gevoelens van anderen
uit non-verbale signalen op te
maken, blijken emotioneel ge
zondere en rijpere individuen, ze
zijn meer geliefd bij anderen,
meer sociaal en niet zo verras
send gevoeliger, maar dat ook
in de zin van het beter kunnen
uiten en verwoorden van hun ei
gen gevoelens.
Over het algemeen blijken
vrouwen beter te zijn dan man
nen in dit soort empathie. Op
merkelijk is dat mensen, met na
me mannen, die het in de loop
van de 45 minuten durende test
geleidelijk aan beter gaan doen
die dus liet vermogen blijken
te hebben om snel empathische
vaardigheden op te pikken
ook betere relaties met het ande
re geslacht te hebben. Empathie
is, dat wisten we natuurlijk ei
genlijk allang, een belangrijk in
grediënt van een bevredigend
liefdesleven.
Maar er is nog iets anders uit
Rosenthals studies naar vo
ren gekomen, en dat is minstens
zo belangrijk. I loewel er nauwe
lijks verbaijd is tussen IQ en em
pathie, blijken empathische kin
deren en jongeren het over het
algemeen beter te doen op
school dan kinderen die weinig
of geen vaardigheid hebben in
het lezen van non-verbale bood
schappen. Het speelt mogelijk
een rol dat empathie kinderen
beter in staat stelt met leeftijdge
noten en ook met leerkrachten
om te gaan.
Verschil in empathie zou daar
mee een van de verklaringen
kunnen zijn voor het verschil
tussen jongens en meisjes in
schoolproblemen en schooluit
val. Verschil in empathie is naar
alle waarschijnlijkheid ook een
belangrijke factor van het feit dut
vrouwen vaker dan mannen de
genen zijn die oppikken dat er
iets mis is in hun partnerrelatie,
en daar aandacht voor vragen of
hulp voor zoeken.
Niet overbrugde verschillen in
empathie vormen naar alle waar
schijnlijkheid ook de belangrijk
ste reden waarom partnerrelaties
in deze tijd mislopen. 1 let
vreemde vind ik alleen dat vrou
wen en meisjes bij het kiezen van
een (mannelijke) partner nog zo
weinig letten op zijn empathisch
vermogen. Kortom: wanneer
staat de eerste vrouw nou eens
op die tegen haar (nog niet-em
pathische) aanstaande zegt:
'Eerst op empathie-cursus, an
ders gaat het feest niet door.
Want als ik je zo kies, is het risico
groot dat ik verlies!'
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
denkwijzer
