Een eenpersoons
denktank
r
Cherpe ideologische tegenstellingen bestaan er na De Val van De Muur
iet meer. Het kapitalistische systeem heeft gezegevierd, democratie is de
wereldnorm geworden. Feitelijk is dat het einde van de geschiedenis,
concludeerde Francis Fukuyama, en hij werd wereldvermaard als
vrijdenker onder de economen en als futuroloog onder de sociologen.
Fukuyama bezoekt deze tivee weken Nederland en spreekt er voor
izendkoppiggevulde collegezalen, fluistert in het oor van Bolkestein en
ireert in de society-kolommen van het wakkerste dagblad. En dat alles
mdat hij een nieuw boek heeft gepubliceerd en research doet vooreen
volgende pil.
l en kleine man met Aziatische trek-
I i ken loopt door de gebouwen van
Schiphol en het aanpalende trein
station. Peinzend uiteraard. Wie Francis Fuk
uyama ontmoet, komt in aanraking met het
archetype van de generalist die alle informa
tie in zich opzuigt hoe triviaal ook. „Ik ben
nu op zoek naar het toilet, maar je moet me
zo meteen maar eens vertellen waarom ze
hiervoor deze constructie hebben gekozen."
Later op de dag zal hij op momenten dat
het gesprek even dreigt stil te vallen, of als we
op onze trip naar Groningen moeten over
stappen in Amersfoort, de privatisering van
de Nederlandse Spoorwegen, de stand van de
dijkverhogingen langs de Maas, de gevolgen
van 'Maastricht' voor de Britse politiek, de
cultuur van Haarlem en de kans op één Eu
ropese Munt ter sprake brengen. Ledigheid is
des duivels oorkussen. „Dat is het stadion
van Ajax, zeg je? Wat gaan ze daar nog meer
in doen dan voetballen? En wie betaalt dat
gebouw?"
Zo werkt de eenmanskrachtcentrale en -in
formatiepunt dus. Give and take. Fukuyama
doet niet aan networking hij is een vleesge
worden network. Geen wonder dat het Ame
rikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken
en de Wang Corporation vorig jaar vochten
om zijn diensten, toen de Japanse Amerikaan
(hij is de kleinzoon van een Japanse immi
grant) te kennen gaf wat meer maatschappe
lijke zekerheid te willen omwille van zijn
langzamerhand uitbreidende onderzoek. Het
werd Wang.
Maatschappijbeelden
Maar eerst nog even die stelling over wat Fu
kuyama het einde van de geschiedenis
noemt; ze verdient voor niet-ingewijden nog
wel even enige toelichting. Fukuyama be
schreef in The End of History de situatie aan
het einde van deze eeuw, naar aanleiding van
de ineenstorting van de Sovjetunie* en het
wegvallen van de Berlijnse Muur. I lij consta
teerde dat de oude maatschappelijke model
len leken te zijn verdwenen. De traditionele
verschillen tussen monarchie, fascisme, libe
rale democratie en het communisme waren
als sneeuw voor de zon opgelost, even afge
zien van het feit dat er hier en daar nog voor
beelden te vinden zijn. Als je de loop van de
geschiedenis ziet als een lange reeks van tel
kens nieuwe maatschappijbeelden, dan moet
je volgens Fukuyama tot de conclusie komen
dat de geschiedenis na 1989 niet verder evo
lueert.
In zijn nieuwste boek Trust, in het Neder
lands vertaald als 'Welvaart, de grondslagen
van Economisch Handelen', borduurt Fuk
uyama verder aan zijn brede maatschappij
beeld. Hij schrijft eigenlijk bemoedigend dat
er na 1989 geen einde is gekomen 'aan uitda
gingen van een gemeenschap. Fukuyama ge
looft niet in de maakbaarheid van die samen
leving, nee, hij ondèrscheidt het cement tus
sen de bouwstenen van onze samenleving. In
Trust houdt de eenpersoons-denktank een
aantal nationale economieën tegen het licht
van de maatschappelijke saamhorigheid. Zijn
stelling is dat de cultuur van een land bepaalt
waarom bijvoorbeeld de Italianen, de Fran
sen en de Chinezen zo'n moeite hebben om
multinationale Firma's op te bouwen.
Waarom noemt hij die factor Trust, ofwel
Vertrouwen? Omdat zijn onderzoek aantoont
dat in landen waar de familieband zeer be
langrijk is vreemden niet of nauwelijks wor
den vertrouwd. In Italië, Frankrijk en China
zijn grote bedrijven dan ook familiebedrijven;
managers van buiten worden gewantrouwd
en niet zelden betekent het uitsterven van fa
milies het einde van het bedrijf. Hoewel
Amerika vooral wordt vereenzelvigd met in
dividualisme toont Fukuyama aan dat de VS
historisch en cultureel gezien anders in el
kaar zitten. Heel anders dan Frankrijk bij
voorbeeld hebben de VS met succes moder
ne produktieprocessen (die de Japanners uit
het westen Jiadden gehaald en vervolgens
verfijnd) geherintroduceerd.
Internet
Maar Fukuyama is zelf al wat stapjes verder.
Hij werkt aan een onderzoek over de invloed
van de computersystemen als Internet de
Digitale Snelwegop mens en economie,
en op de internationale relaties. Daar ge
bruikt hij overigens 'het net' zelf voor. Zo'n
120 knappe koppen uit politiek, technologie
en economie schrijven via het -E-mail-adres
van Fukuyama met elkaar. „Ik ben sowieso
mateloos geïnteresseerd in computers", zegt
Francis. „We beseffen dat we aan de voor
avond staan van een grote revolutie. Waar
schijnlijk is ze al begonnen, maar de draag
wijdte kunnen we ervan niet overzien."
„Je krijgt veel anekdotes toegestuurd, maar
echte informatie over verstrekkende effecten
is moeilijk te vinden. In hoeverre wordt de
soevereine staat aangetast door de veelheid
van invloeden en handelingen die via de
computer plaatsvinden? Ontstaan er andere
vormen vari solidariteit? Een van de vaste
Stellingen die we in onze E-mail-groep be
spreken is de stelling dat technologie goed is
voor de verbreiding van technologie en slecht
voor totalitaire regimes. Ik vind zelf dat je
voorzichtig moet zijn als het er om gaat aan
te geven in hoeverre het werken via compu
ters in staat zal zijn maatschappelijke veran
deringen tot stand te brengen. Ja, het brengt
mensen in totalitaire staten als Singapore of
China in contact met de buitenwereld, maar
deze regimes leren heel snel hoe ze dergelijke
dreigingen de kop moeten indrukken. In Chi
na doen ze dat door de entree tot het Internet
zo duur mogelijk te maken."
„De tweede vraag heeft te maken met de
mogelijkheid van een land om in het compu
tertijdperk nog zelfstandig beleid te ontwik
kelen. Als de economie straks nog sneller via
computerkanaleh globaliseert, dan volgen de
maatschappelijke veranderingen vanzelf. Dat
leidt onvermijdelijk tot een bepaalde mate
van uniform gedrag. In Nederland schrikken
ze niet van zo'n toekomstperspectief,, want
jullie hebben altijd naar het buitenland geke
ken, maar voor een land als de VS is het vloe
ken in de kerk. Maar vooralsnog is de uitwer
king die het computertijdperk bijvoorbeeld
op de buitenlandse politiek heeft klein."
Computeroorlog
„Het derde thema is oorlogsvoering via com
putersystemen. Naarmate onze maatschappij
afhankelijker is en zal worden van omvangrij
ke computersystemen, moet je steeds meer
rekening houden met een aanval op de elek
tronische verbindingen of programma's. Het
is denkbaar dat alles wat draait wordt stilge
zet, zonder dat je weet door wie je wordt aan
gevallen. Het kan een terreurgroep zijn of
zelfs een multinational."
„De interessantste gevolgen van de opruk
kende computernetwerken zien we in onder
nemingen; die moeten nog platter van struc
tuur, in hiërarchie, worden dan we ooit voor
mogelijk hadden gehouden. Alleen om te
overleven moeten beslissingen naar lagere
niveaus worden overgedragen. Voor het
Amerikaanse Ministerie van Defensie verricht
ik momenteel een onderzoek naar de moge
lijkheid om, net als in de nieuwste bedrijfsor
ganisaties, hele platte organisatiemodellen in
te voeren. Het perspectief is natuurlijk; wat
doe je straks met de logge bureaucratieën."
Fukuyama weet alleen niet of het wel tot
een boek komt. „Schrijven is voor mij een
must. Zodra ik een onderwerp heb gekozen,
wil ik in staat zijn te bepalen of het mogelijk
is om een thema te ontwikkelen, zodat je ook
met enige kans op resultaat kunt voorspellen
dat het zin heeft nog veel meer research te
plegen. De Wang Corporation wil het onder
werp in elk geval wel verder uitwerken. We
hebben zelfs een kantoor in Delft dat voor de
Nederlandse overheid veel werk verricht en
ook actief is voor'verschillende Europese be
stuurslagen, juist op dit terrein van systeem
analyse. Het is hun nieuwe terrein. Bij Wang
speelt hetzelfde probleem als bij de NAVO.
Beide zijn ontstaan ten gevolge van de Koude
Oorlog en moeten nu bedenken waarom ze
nog bestaan. Ik ben hun perspective man,
denk ik."
Culturele afbraak
Zo zijn we terug bij 1989, het fin de siècle van
de twintigste eeuw en bij het scenario dat Fu
kuyama in Trust schetst over de moeizame
balans tussen politiek enerzijds en economie
en cultuur anderzijds. „De echte problemen
die we nu hebben, doen zich eigenlijk voor
op een heel ander niveau dan dat van de po
litiek. Vooral in mijn land, de Verenigde Sta
ten, grijpt de culturele afbraak razendsnel om
zich heen. Ik bén er nog niet uit of dat een
exclusief Amerikaans probleem is, dan wel
een indicatie vormt voor de problemen die er
wereldwijd gaan optreden."
„We praten tegenwoordig wel veel over
globalisering, maar ik geloof juist dat we
steeds meer verschillen zullen zien op maat
schappelijk en cultureel niveau. De politieke
systemen, de beginselen van democratie zul
len uiteindelijk tamelijk algemeen worden in
gevoerd. Over een jaar of vijftig zullen ook
Rusland en China volgens mij beschikken
over handelswetgeving, eigendomsrechten,
stemrecht en wat al niet. Op die terreinen zal
harmonisatie optreden, maar verder niet."
„Mensen willen zich blijven onderschei
den, want dat geeft inhoud aan hun hande
len. Kijk eens naar wat er gebeurt in Québec
of Schotland. Het zijn heel andere voorbeel
den van radicaal nationalisme dan wat je bij
de Serviërs ziet. maar het is veelzeggend dat
dit aan het eind van deze eeuw midden in de
moderne wereld gebeurt. Mensen willen nu
eenmaal hun morele beginselen bescher
men. Ze willen hun eigen gemeenschappelij
ke banden ervaren. Dat gaat nu eenmaal niet
met de hele wereld."
Fukuyama lacht als zijn eigen achtergrond
wordt betrokken bij het gespreksthema. Per
slot van rekening werden familieleden tijdens
de Tweede Wereldoorlog geïnterneerd toen
de Amerikanen rekening hielden met een Ja
panse aanval op Californië. Maar als we het
voorbeeld verruimen tot het sektarische ge
drag van de joodse zakenwereld in de VS,
komt hij weer op gang. „De etnische achter
grond is heel belangrijk, maar ze verschilt
weer van groep tot groep.
„In mijn boek voer ik bijvoorbeeld bewij
zen aan voor de trend dat de Japanse zaken
wereld liever onderling handelt, dan dat ze
buiten de eigen kring een beter produkt
koopt. Bij de joodse zakenmensen in de VS
zie je dat er sterk verzet bestaat tegen een
volledige assimilatie in Amerika. Hun kinde
ren leren nog steeds Hebreeuws, gaan naar
joodse scholen. In onze familie is de assimi
latie eigenlijk compleet, al kreeg de Japanse
minderheid een klap door de internering. Ze
voelden zich geminacht, juist omdat hun
houding zo loyaal was. Er vocht een beroemd
Francis Fukuyama: „Mensen willen zich blijven onderscheiden, want dat geeft inhoud aan hun handelen."
Het einde van de eeuw volgens Francis Fukuyama
Japans-Amerikaans regiment in Italië aan de
kant van de geallieerden. Na de oorlog heb
ben ze er nooit een probleem van gemaakt
ook weer een gevolg van culturele gewoon
ten. De Japanners accepteren autoriteit nu
eenmaal. Hun kleinkinderen, helemaal ver-
amerikaanst, deden dat niet. Zij stapten naar
de rechter en bedongen eind jaren tachtig
alsnogschadeloosstellingen.
Etnische erfenis
In zijn boeken zoekt Fukuyama onophoude
lijk naar dergelijke kleinere en grotere cultu
rele variaties in gedrag de erfenis van etni
sche verschillen noemt hij dat. We brengen
aan de hand van drie recente gebeurtenissen
ter sprake hoe het Amerika vergaat. Dat wil
zeggen: in raciaal opzicht: de rellen in Los
Angeles van 1992, de procesvoering tegen
O.J. Simpson en de Million Man March op
uitnodiging van Louis Farrakhan's Nation of
Islam.
„De situatie in de VS is behoorlijk beroerd.
Het probleem met Afro-Amerikanen is an
ders dan dat van elke andere minderheid in
de VS. De Spaanstalige immigranten, de Azi
aten of om het even welke andere immigran
ten hebben zich veel beter geassimileerd. Ik
ben zelf zeer verontrust geraakt door de ge
beurtenissen van de laatste tijd. Ik vind het
een schande dat de rassenverhoudingen in
cms land zó zeer geleden hebben dat je van
een flinke achteruitgang kunt spreken."
„Tot vier jaar terug geloofde ik in vooruit
gang en in de mogelijkheid dat de VS in staat
zouden zijn om verschillende bevolkings
groepen sterk te doen opgaan in de grote
Amerikaanse samenleving. Maar er is een
zwarte onderklasse in de grote steden ont
staan, die er zwaar op achteruit is gegaan.
Hele arme, gedegenereerde groepen, zonder
historisch vergelijkbare gegevens. Er zijn rap
porten dat tachtig, negentig procent van de
kinderen opgroeit zonder vader of moeder,
terwijl de succesvolle zwarte middenklasse
ook al radicaliseert." 1
„In die zin kun je het proces tegen O.J.
Simpson zien als een waterscheiding. Er wa
ren altijd grote groepen blanken die positief
stonden jegens de zwarte minderheid, en die
geloofden in een geïntegreerde samenleving.
Het heeft er veel van weg dat deze bevol
kingsgroepen elkaar de rug toedraaien. Zwar
te feministische groepen kozen de kant van
O.J. Simpson, alleen omdat hij zwart was. En
de mars op Washington? Heel iets anders dan
die met Martin Luther King in 1964. Toen lie
pen er veel blanken mee. Het erge is nie
mand er raad mee weet."
„Ik schrijf over complexe zaken. Ze laten
zich niet weergeven in een plan van aanpak
in tien punten. Ik weet niet hoe Amerikanen
over en weer het vertrouwen in elkaar moe
ten opbrengen of herstellen. Ik schrijf geen
kookboek; het enige w,
ze verschillen, tot in de wijze waarop we onze
economie runnen, van culturele aard zijn.
Terug gaan op religie, traditie, gewoonten, ri
ten. Die laten zich niet programmeren. Er is
slefchts één raadgeving: de staat kan veel
kwaad doen door het vertrouwen van men
sen onderling te ondermijnen en te bescha
men. Dat vertrouwen is de ruggegraat, het
raster van onze samenleving en economie."
IRT-debatten
Fukuyama verwijst naar het voorbeeld van de
IRT-dcbatten, waarbij een groot deel van de
Nederlandse bevolking haar vertrouwen in
haar politie en overheid dreigt te verliezen of
al heeft verloren. „Onze huidige samenleving
houdt van simpele recepten. De morele vraag
berust echter niet alleen bij de regering, maar
bij alle groepen, bij alle lobbygroepen die on
ze samenleving rijk is. Van vakbond tot be
drijf, van kerk tot aktiegroep. Wc moeten aan
cultural rethinking gaan doen; alleen langs
de weg van overleg kun je het sociale kapitaal
in onze samenleving vergroten. De macht
van een staat in onze laat-twintigste eeuw is
nog wel groot, maar de samenleving zelf
moet dit probleem ter harte nemen. De over
heid is jarenlang sowieso veel te belast ge
weest."
ZATERDAG 28 OKTOBER 1995
