Gedreven door
de mystiek
i J
ZATERDAG 14 OKTOBER 1995
De Amsterdamse zakenman Joost Ritman is de grondvester van het
wereldomvattende concern 'De Ster', een bedrijf dat zich specialiseerde in plastic
wegwerp-servies voorde luchtvaart.
Lange tijd was hij een vermogend man die met zijn enorme fortuin de grootste
particuliere kunst- en boekencollectie van Nederland bijeenbracht. Totdat zijn
bedrijf in financieel drijfzand wegzakte. Zijn kunstverzameling moest verkocht
worden, maar zijn grootste schat wist hij te redden: de boekencollectie. Als
erkenning voor zijn Bibliotheca Philosopliica Hermetica ontvangt hij op 2
november in het Stadhuis van Haarlem de Laurens Jansz Costerprijs.
Cultureel eerherstel vooreen spirituele verzamelaar.
Costerprijs: erkenning voor het werk van Joost Ritman
Fragment uit een zeer symbolische afbeelding uit de begintijd van de beweging der Rozenkruisers. Afkomstig uit Speculum Sophicum Rhodo-Strauroticum, 1618. Deze
prent siert de catalogus van de expositie die momenteel te zien is in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. foto bibliotheca philosophica herml tica
Ioost Ritman (1941) heeft wel iets weg van
een twintigste-eeuwse alchemist. Zijn his
torische voorgangers waren gegrepen door
ee om waardeloze stoffen op chemische wij
ze te transformeren tot puur goud. Ritmans basis
materiaal was doodordinair plastic, waarvan hij
wegwerp-servies voor de luchtvaart maakte. Met
zijn florerende bedrijf De Ster wist hij enorme
winsten te boeken, die hij vervolgens kon aan
wenden voor een hoger doel. In 40 jaar tijd bouw- -
de hij een historische bibliotheek op die in de we
reld zijn weerga niet kent: de Bibliotheca Philosop
hica Hermetica. De waarde wordt geschat op 150
miljoen gulden. Een collectie van 16 duizend boe
ken over spiritualiteit en geestelijk leven, geboren
uit wegwerp-plastic.
Ritmans fascinatie voor het spirituele is simpel
te verklaren. Hij werd geboren als kind van ouders
die allebei lid waren van de Rozenkruisers, een
spiritueel kerkgenootschap waarvan de wortels
liggen in de 17de eeuw. Op een leeftijd dat de ge
middelde jongere nog worstelt met puberale le
vensvraagstukken, sticht Joost Ritman zijn biblio
theek. „Dat gebeurde in 1957, toen ik pas zestien
jaar oud was. Toen al had ik een grote belangstel
ling voor de alternatieve spirituele stromingen die
eeuwenlang naast de kerkelijke tradities hebben
bestaan. Ik ben heel eenvoudig begonnen met het
afstropen van Nederlandse antiquariaten. Het
kreeg pas een hele concrete vorm toen ik op mijn
drieëntwintigste van mijn moeder een kostbaar
boek ontving van de mysticus Jacob Böhme, uit
1652. Dat heb ik ervaren als een blikseminslag.
Dat heeft een soort innerlijk vuur ontstoken. Door
dat cadeau was ik plotseling in de wereld van het
oude boek aangeland en ontstond de absolute
drang tot verzamelen.
Door zelfstudie en onderzoek heb ik mij de ma
terie eigen gemaakt. Het is een ontdekkingstocht
geweest, waarbij je van tevoren weet wat je zoekt.
Ik wist dat van binnenuit. Het is het beeld van de
pionier. Die is niet alleen de architect, maar ook
de bewoner van het huis en hij bezielt ook de
huisgenoten. Dat huis, die bibliotheek bestond al
heel lang geleden in mijn geest."
Die Bibliotheca Philosophica Hermetica is in
middels allang geen particulier hersenspinsel
meer. Ritman woont in een pand aan de Bloem
gracht in Amsterdam, grenzend aan zijn geboorte
huis. De gevel is niet die van een indrukwekkend
monumentaal grachtenpand, maar het interieur
getuigt van zijn liefde voor oude kunst. Zijn groot
ste schat koestert hij in het souterrain, waar de
kerncollectie met de waardevolste boeken is on
dergebracht. Hij hoeft maar een trapje af te dalen
of hij bevindt zich in een schatkamer met zo'n
vier- tot vijfduizend oude geschriften. Zo kan hij
in zijn eigen woonhuis eeuwenoude handschrif
ten en boeken raadplegen over onderwerpen als
alchemie, de Kabbala, de christelijke mystici en de
Rozenkruisers.
Steun van overheid
Zittend achter zijn bureau in het souterrain slaat
Ritman een kostbaar Frans handschrift open dat
stamt uit de dertiende eeuw. Genietend en vol
trots toont hij de prachtige houtsneden die de
tekst over de christelijke symboliek illustreren. Hij
wijst erop dat de collectie weliswaar zeer interna
tionaal georiënteerd is, maar dat het grootste ge
deelte van de boeken een duidelijke connectie
Joost Ritman: „Ik vind de Coster-prijs een belangrijke erkenning, zeker in deze tijd. Het maakt duidelijk
dat er nog andere waarden kunnen worden nagejaagd dan materieel succes en een gefortuneerde plaats
in de samenleving." foto lex van rossen
heeft met Nederland.
Ritman: „Nederland is altijd bij uitstek een land
geweest waar de spiritualiteit in het centrum van
de belangstelling heeft gestaan en dat begint ei
genlijk al in de zestiende eeuw. Men is open blij
ven staan voor vrijheid van godsdienst en druk
pers. Amsterdam was toen de stad die volledige
vrijheid bood aan andersdenkenden en dat heeft
als een magneet gewerkt op vrijgevochten gees
ten, drukkers en schrijvers."
Ritman beschouwt zijn bibliotheek dan ook als
een oer-Hollandse cultuurschat en sinds eind vo
rig jaar steunt de Nederlandse overheid hem voor
de volle honderd procent in die opvatting. Er was
overigens wel een regelrechte Financiële catastrofe
voor nodig, voordat de staat bij monde van staats
secretaris van cultuur Aad Nuis de bibliotheek uit
riep tot beschermcf nationaal cultuurbezit. Daar
mee is voorgoed voorkomen dat vermogende bui
tenlanders met deze schat aan de haal kunnen
gaan. En die dreiging was uitermate reëel, want in
1993 sidderden Ritmans bedrijf, zijn collectie èn
zijn zakelijke reputatie op hun grondvesten. Ja
renlang had de bankinstelling waar hij zaken mee
deed de NMB het goedgekeurd dat hij enor
me sommen uitgaf voor de aankoop van boeken
en kunst. Kort nadat de NMB met de Postbank fu
seerde tot de ING-bank, pakten donkere wolken
zich boven Ritmans hoofd samen. Door de Golf
oorlog die het vliegverkeer gedeeltelijk lamleg-
de raakte 'De Ster' in Financiële problemen: de
bank onthief Ritman uit zijn directeursfunctie. Hij
had op basis van het vermogen van zijn bedrijf
een krediet van 250 miljoen voor zijn aankopen.
De huisbank eiste dat astronomische bedrag op.
Daarmee leek de gedwongen verkoop van de bi
bliotheekonafwendbaar.
Ritman: „Toen is een fel protest van honderden
geleerden en onderzoekers uit heel Europa op
gang gekomen. Onder hen was ook de Italiaan
Umberto Eco, die in de bibliotheek uitgebreid re
search heeft gedaan voor zijn roman De Slinger
van Foucault. Dat verzet uit culturele en weten
schappelijke kringen leidde uiteindelijk tot het be
sluit van de Nederlandse overheid."
Uitgangspunt
Nu, inmiddels twee jaar later, heeft Ritman zijn
volledige kunstcollectie van de hand gedaan. Het
gaat om een duizelingwekkende verzameling zil
ver, schilderijen van oude Hollandse Meesters,
Rembrandt-etsen, glas, Art-Nouveau-voorwerpen
en Oosterse tapijten. Die transacties zijn hem ver
schrikkelijk aan het hart gegaan en hij beschouwt
de verkoop als een groot verlies voor Nederland.
Maar het stelt hem wel in staat zijn schulden af te
lossen en zo de boekencollectie te behouden. „De
bibliotheek is heilig voor mij. Mijn uitgangspunt is
nooit geweest om een groot kapitaal op te bou
wen en vervolgens in een belastingparadijs te
gaan wonen. Ik heb mijn liefde voor dit land en de
cultuur nooit onder stoelen of banken gestoken.
Op mijn vijfendertigste had ik mijn succes al kun
nen consolideren in schitterende banksaldi en
kunnen vertrekken, maar ik wil met de wortels
van de traditie van dit land verbonden blijven.
Voor, mij zijn geestelijke waarden uiteindelijk veel
belangrijker dan materiële waarden.
Ritman praat vanuit een diepe innerlijke over
tuiging, hij lijkt ongebroken, maar toch heeft de
hele affaire en met name de negatieve beeldvor
ming rond zijn persoon hem wel degelijk diep ge
krenkt. De Costerprijs (een onderscheiding van de
Stichting Haarlem Boekenstad) verwelkomt hij
dan ook zeer als een belangrijke erkenning van
zijn culturele inspanningen. Maar ook op zakelijk
gebied werkt hij keihard aan rehabilitatie en
streeft hij opnieuw een goede verstandhouding
met de ING-bank na. „De vraag is: in hoeverre is
meneer Ritman in staat terug te keren op het vlak
van de Nederlandse ondernemingswereld? Ik heb
door de verkoop van mijn kunst aangetoond dat
ik met dat proces bezig ben en mijn schulden af
los. Ik ga er vanuit dat de terugkeer als belangrijk
ste partij in mijn onderneming aan zal tonen, dat
de fighting spirit van meneer Ritman ongebroken
is. U moet goed begrijpen dat ik nooit iemand heb
willen benadelen. Er zijn ook beslist geen mensen
die met een kromme vinger naar mij kunnen wij-
Genoeg daarover. Liever laat hij deze uiterst ge
voelige onderwerpen rusten. Het laatste waar hij
op zit te wachten is niepwe wrijvingen en irrita
ties. Het is beter het gesprek te concentreren op
de zaken waar het werkelijk om draait in het le
ven, de spiritualiteit. Ritman spreekt veel liever
over de inspirerende Figuur van Jan van Rijcken-
borgh, de man die in 1924 de goddelijke vonk in
zichzelf ontdekte en in Haarlem het Lectorium
Rosicrucianum stichtte.
Ritman: „In meneer Van Rijckenborgh heb ik
altijd een heel gedisciplineerd voorbeeld gehad
van een geestelijk leider die in deze tijd opnieuw
de klassieke boodschap uitdraagt. Ook hij heeft al
tijd een ongelooflijke belangstelling gehad voor al
le oude bronnen waaruit de 17de-eeuwse Rozen
kruisers putten. Zij baseren zich weer op veel ou
dere spirituele stromingen. Dan kom je in de mid
deleeuwen terecht, bij de christelijke mystiek.
Maar ook bijvoorbeeld bij de Katharen in het zui
den van Frankrijk."
Een van de kernteksten van de collectie, waar
aan de bibliotheek dan ook haar naam ontleent, is
het oud-Griekse Corpus Hermeticum. Het is een
groep van achttien filosofisch-religieuze teksten
die in de derde eeuw bij elkaar zijn gebracht in
een bundel. Daarin wordt teruggegrepen op oude
koning-priester beschavingen van Egypte en Per-
zië en ook op de Kaballa, een oud-Joodse leer die
de bijbel probeert te verklaren met letter- en ge
talssymboliek. Dat geeft aan hoe gigantisch breed
het verzamelgebied van de bibliotheek is.
Voor een buitenstaander mag het wellicht klin
ken als een ongrijpbaar mystiek samenraapsel,
voor Ritman is zijn bibliotheek een volstrekt lo
gisch opgebouwde, hechte collectie. „Uitgangs
punt is de goddelijke geestkracht die aanwezig is
in feder atoom van het bestaan. Geestelijke kracht
en energie die zich onafgebroken openbaart in de
gehele zichtbare schepping. De mens is geroepen
daar kennis van te nemen en daar volkomen in
door te dringen."
Binnen het internationale kerkgenootschap
Lectorium Rosicrucianum. dat aanhangers heeft
in landen als Duitsland, Zwitserland, Frankrijk en
Brazilië, bekleedt de Amsterdamse zakenman een
belangrijke positie. Ritman behoort tot de spiritu
ele leiding die bestaat uit 13 personen. „Als spiri
tuele leiding houd je je bezig met de begeleiding
van 15 duizend leerlingen wereldwijd. In Neder
land zijn er circa tweeduizend, die samenkomen
in veertien centra. De hoofdtempel is gevestigd
aan de Bakenessergracht in Haarlem. Het is een
gewijde ruimte die is afgestemd op een spiritueel
samenzijn, waarin de universele leer wordt over
gedragen."
De Bibliotheca staat overigens volledig los van
het kerkgenootschap, al is hel uiteraard wel zo dat
Ritman zijn bezit en kennis aanwendt ten bate
van de Rozenkruisers. In het blad Pentagram, uit
gegeven door de in Haarlem gpvestigde Rozen
kruis Pers, publiceert hij regelmatig over zaken die
samenhangen met de Bibliotheca en haar activi
teilen. Tijdens het gesprek beklemtoont Ritman
enkele malen dat de bibliotheek tot op de dag van
vandaag, ondanks alle financiële tegenslag, niet is
afgetakeld tot een stoffige verzameling boeken
waar een glazen stolp overheen is gezet. De beste
manier om dat te tonen, is ongetwijfeld een be
zoekje aan de bibliotheek aan de Bloemstraat. We
wandelen naar het pand, slechts op een steen
worp afstand van het woonhuis van Ritman.
Voorbeeldfunctie
Bij het betreden van de bibliotheek stapt hij op
een borstbeeld af, legt zijn hand op de schouder
van de mannenfiguur en zegt stralend: „En hier is
mijn grote vriend Cosimo de Medici." Opnieuw
een inspirerend personage dat voor Ritman een
voorbeeldfunctie vervult. Deze puissant rijke, laat-,
middeleeuwse bankier uit Florence maakte zich
geliefd door zich niet alleen met aardse zaken be
zig te houden, maar ook als beschermheer op te
treden voor kunstenaars en wetenschappers.
Dankzij zijn steun verscheen er in 1471 een Latijn
se vertaling van het Corpus Hermeticum.
Dat Ritman zijn taak als moderne mecenas en
beschermheer serieus opvat, mag blijken uil de
personeelsbezetting van de bibliotheek. Dagelijks
werkt een staf van zes mensen in de Bibliothe
onder leiding van directeur Fra
raar Boekwetenschap aan de t
sterdam. Jaarlijks komen er z<
kers over de vloer, variërend v;
die de kleine wisseltentoonstellingen bekijken, ti
geleerden uit de hele wereld die handschriften be
studeren. Janssen: „De collectie groeit nog steeds.
Tot nu toe hebben we dit jaar 423 nummers aan
gekocht. Tot '93 kochten we jaarlijks gemiddeld
zo'n duizend titels per jaar. Verder publiceren we
zelfstudies en vertalingen bij onze uitgeverij In l)e
Pelikaan. En momenteel is er in de IJniversiteits
Bibliotheek van Amsterdam een expositie van his
torische manifesten van de Rozenkruisers te be-
zfchdgm."
Het is volstrekt duidelijk dat de stichter van de
bibliotheek er inmiddels niet meer alleen voor
staat. Ritman heeft een keurkorps van deskundi
gen om zich heen verzameld. Desondanks is zijn
bemoeienis met zijn geesteskind nog onvermin
derd intensief. Ritman: „Ik ben iemand die acht
tien uur per dag actief is. Als je een bedrijf en een
bibliotheek opbouwt, doe je dat vanuit een be
paalde gedrevenheid. En die is onverminderd
aanwezig. Daarom vind ik de Coster-prijs een be
langrijke erkenning, zeker in deze tijd. Het maakt
duidelijk dal er nog andere waarden kunnen wor
den nagejaagd dan materieel succes en een gefor-
;en, hooglc-
versiteit van Am-
duizend bezoe-
geïnteresseerden
eëioesib!
nrirrnrii
JmtmrvmttieJicinnTtieurrfParaceMaii mjs.
Off quogurjirrenart Cotjicrajcn^t-Ajrrolel
§ehreh 'vnjahr f 53
heTihami, leiterJr&auncn d)ocfor
Der idltr asein T*te*hüt
T.iKi*$is,f5ck'rm (ifhr ar met
#Vi<tr ivrfch JuuureoHct&rfi-
Zrflerrrt tier mme*
Der jüew/fatjltidrkiw*g
Zetinchtfak^xnmmfir,
CJufdüfêgegcwerfiit z
OtennxtaJteltjiO-Dn
fCrrin hii «Zf vJfkyk trf>
■i'-BpttjraftaU jww harf
Xtrjeteiactx. JcuUt «r rrjt
Dieittrlfit edtirniritat
oen*
Zmrjfh trirt fêj£h trtu
Derm *3 aiirt gnxjlmi
MrnrCrrDfir
Erfhit TCETJ rutRjifi
Omtje donvm perfectvmadeoimpiTeectvjavero adiabolo os
