Nieuwe bijbelvertaling opzienbarend project
- <SaB3S8S£~*
Een zin van 147 woorden
ZATERDAG 7 OKTOBER 1995
Lange zinnen maken veel bijbelvertalingen onbegrijpelijk. Spreuken 2, vers 10-21,
uit de vertaling van 1951 van het Nederlands Bijbelgenootschap, bevat een zin van
147 woorden. De oorspronkelijk zin was twee keer zo lang! Dat werd zelfs de vertaler,
die de grondtekst getrouw wilde volgen, te gortig. Om het de lezer gemakkelijker te
maken, heeft hij bovendien puntkomma's geplaatst. In de nieuwe bijbelvertaling van
het NBG zal de grondtekst minder letterlijk worden gevolgd. De zin van 147 woorden:
Want de wijsheid zal in uw hart komen en de kennis zal voor uw ziel liefelijk zijn; bedachtzaamheid zal over u waken, verstandig
heid zal u behoeden, om u te redden van de boze weg, van de man die verkeerde dingen spreekt, van hen die de rechte paden verla
ten, om op duistere wegen te gaan; die in kwaaddoen zich verheugen, juichen over boze draaierijen, wier paden krom zijn en die op
hun dwaalwegen gaan; om u te redden van de vreemde vrouw, van de onbekende die gladde woorden spreekt, die de echtvriend van
haar jeugd verlaat en het verbond van haar God vergeet; want haar huis zinkt weg naar de dood, haar paden voeren naar de schim
men; niet e'e'n van allen die tot haar gaan, keert weder, en zij bereiken de paden des levens niet; opdat gij de weg der goeden be
wandelt en de paden der rechtvaardigen bewaart.
Achttien vertalers werken sinds
vorig jaar aan een vertaling van het
Oude en Nieuwe Testament vanuit
de grondtalen Hebreeuws, Aramees
en Grieks. Met het vertaalproject is
een budget van veertien miljoen
gulden gemoeid. Voor het eerst
wordt een Nederlandse
bijbelvertaling gemaakt waarbij
ook Vlamingen betrokken zijn. En
nog opvallender: voor het eerst in de
Nederlandse geschiedenis doen
meer dan twintig
geloofsgemeenschappen mee uit
zowel katholieke, protestantseen
joodse hoek. Dat er joden bij
betrokken zijn, is zelfs
internationaal gezien uniek.
Het project wordt uitgevoerd
onder veran twoordelijkheid van het
Nederlands Bijbelgenootschap
(NBG) in Haarlem, een niet
kerkgebonden organisatie die zich
inzet voor het verspreiden van de
Bijbel. Als alles goed gaat is de tekst
in 1999 af en ligt de nieuwe Bijbel
in 2002 in de boekhandel.
Robert Scholma (links) en Lieuwe van Kampen in de bibliotheek van het Nederlands Bijbelgenootschap. In 2002 willen ze de nieuwe Bijbel in de boekhandel hebben. Mocht dat lukken, dan is het record 'Tijdsbestek bijbel
vertalingen' met vele jaren verbeterd. foto united photos de boer ron pichel
i|
repQH rxp kmki>
ïog«4€5i n«5N Kerreciv
TETON TOriONOtH
FK€ITOKX»TKXY
noreYeicxiei ri*-
mfnulCHXOHTAl'
aytoyoti h neren
W!OJU)NN€KfaT
2 KXMJkoynfoxH
[ooo, jfMxeeicTMMrxg.
zonni UixNeKeiXYpT
oijBooxWxoyei
rtxYMfM
M»OYMen4o«r
KAlKKfACMlrM»
eAfXMONX/ixrn
vxiToicM AOHTAI-
.KytxrY
KMIMirieffTHNI»
ceNAYTNCKeixir
p"* MrCTCMXEnX
exeoycxie kfatm
per* cKNxyroYrofcr»"
(omckxi n foeeKT
Of het een concurrent wordt van Staten
vertaling valt nog te bezien, maar de
ambities zijn er. Zoals'alles ambitieus is
aan de nieuwe vertaling van de Heilige Schrift. Een
standaardbijbel moet het worden, die gebruikt gaat
worden in alle kerken en bovendien kan uitgroeien
tot een cultuurbezit voor de hele Nederlandse sa
menleving.
„Maar misschien hebben we iets te hoog ingezet
met ons streven een standaardbijbel te maken", zegt
Robert Scholma, projectleider van de nieuwe bijbel
vertaling. „Ik geloof niet dat met de komst van deze
vertaling alle andere van de markt zullen verdwij
nen." Hij doelt op andere nog veel gebruikte verta
lingen, zoals de Willibrordvertaling van de Katholie
ke Bijbelstichting (KBS) in Den Bosch. Binnenkort
komt de KBS bovendien met een herziene editie van
deze bijbelvertaling uit 1975 die vooral in de katho
lieke kerken wordt gebruikt. Ook de Groot Nieuws
Bijbel uit 1983, een NBG-vertaling in hedendaags
Nederlands, zal zijn bestaansrecht houden, denkt
Scholma. „Er komt volgend jaar zelfs een nieuwe
editie, het NBG zal dus meedere vertalingen tegelijk
blijven uitgeven.
Maar geen enkele vertaling werd zo grondig aan
gepakt als deze. Scholma hoopt dat de nieuwe uitga
ve straks z'n weg vindt in alle geloofsgemeenschap
pen die betrokken zijn bij het project. En niet alleen
in de kerk, maar ook thuis en in het onderwijs. „En
helemaal tevreden ben ik als deze Bijbel ook daar
buiten, bijvoorbeeld voor wetenschappelijk onder
zoek, wordt gebruikt, zoals nu de Statenvertaling."
Dat de Statenvertaling uit 1637 gewoon niet te
vervangen is, erkent Scholma direct. Daarvoor heeft
deze vertaling teveel een stempel gedrukt op de Ne
derlandse taal en literatuur. Onder invloed van de
Statenvertaling ontstond uit de verschillende dialec
ten voor het eerst een eenheidstaal in Nederland. En
letterlijk uit het Hebreeuws vertaalde uitdrukkingen
in de Statenvertaling als 'Heilige der heiligen' heb
ben het geschopt tot goed Nederlands. Ook nu, na
meer dan 350 jaar, geldt de Statenvertaling nog als
standaard in veel kerken en in de wetenschap.
„Maar je weet nooit wat de invloed van deze nieuwe
vertaling zal worden. De Statenvertaling heeft er ook
jaren over gedaan voor hij breed werd geaccep
teerd."
Verouderd
Het plan voor een grondig aangepakte nieuwe bij
belvertaling ontstond al jaren geleden, toen het NBG
inzag dat zijn vertaling van 1951 aan vernieuwing
toe was. De vertaling was verouderd en daardoor
voor veel lezers onbegrijpelijk geworden. De Groot
Achttien vertalers, 20 geloofsgemeenschappen en een budget van 14 miljoen
in een Grieks handschrift uit het midden van
grond van dit handschrift wordt de
gemaakt, illustratie archief nbc
Nieuws Bijbel kan dat probleem oplossen, maar is
als kerkelijke vertaling ongeschikt omdat er veel con
cessies zijn gedaan aan de grondtalen Hebreeuws en
Grieks, teneinde een begrijpelijke tekst te krijgen.
Het genootschap vond de tijd bovendien rijp om,
net als in andere Europese landen, een bijbelverta
ling te maken die voor alle Nederlandssprekende ge
loofsgemeenschappen acceptabel is. Het benaderde
de Katholieke Bijbelstichting om mee te werken aan
het project. Ook de Nederlandstalige bijbelgenoot
schappen in Vlaanderen, Suriname, de Nederlandse
Antillen en Aruba worden bij de vertaling betrokken.
Dat ook deze nieuwe vertaling mettertijd zal ver
ouderen is onvermijdelijk. „Maar als het goed ge
beurt, is het mogelijk om een vertaling om de vijftien
jaar te herzien", weet Scholma. De vertaling van
1951 leent zich niet voor zo'n opknapbeurt omdat
de tekst te wisselend van kwaliteit is en bovendien te
lang niet is bijgeschaafd.
Behalve vanwege de taal, was de vertaling uit 1951
ook om een andere reden niet te moderniseren.
Lieuwe van Kampen, namens het NBG eveneens
nauw betrokken bij het vertaalproject, legt uit dat de
laatste tien jaar veel is veranderd in de opvattingen
over wat een goede vertaling is.
Voorheen was het gebruikelijk om zo letterlijk mo
gelijk losse woorden en zinnen te vertalen. In de uit
gave van 1951 leidde dat in Spreuken 2 bijvoorbeeld
tot een zin van 147 woorden. En dan ha'dden de ver
talers al ingegrepen. Als het Hebreeuws letterlijk was
gevolgd zou deze zin nog langer zijn geweest. In de
Statenvertaling leidde letterlijke vertaling in Genesis
1 tot een zin als 'God zag het licht, dat het goed was',
terwijl het ook in 1637 normaler was te zeggen 'God
zag dat het licht goed was'.
Tegenwoordig kijken vertalers meer naar de tekst
als geheel. Daardoor is de vertaling misschien niet
altijd letterlijk, maar geeft hij vaak wel beter de be
doeling van de tekst weer.
Een voorbeeld uit de nieuwe bijbelvertaling. Vers 3
uit Handelingen 1 gaat, naar het zich nu laat aan
zien, als volgt luiden:
'Na zijn lijden en dood heeft hij hun herhaaldelijk
bewezen dat hij weer leefde: gedurende veertig da
gen is hij in hun gezelschap verschenen om met hen
te spreken over het koninkrijk van God'.
Ten opzichte van de grondtekst zijn een paar toe
voegingen gedaan. Zo staat het 'weer' van 'dat hij
weer leefde' niet in de grondtekst. Maar de toevoe
ging van dit woord komt het begrip van de tekst ten
goede, vinden de vertalers. Ook het 'in hun gezel
schap' staat niet in het Grieks. „Maar het is nuttig
dat erbij te zetten omdat uit de contekst blijkt dat Je
zus écht bij hen was", licht Van Kampen de keuze
toe. „Als je dat er niet bij zegt, zou ook sprake kun
nen zijn van een visioen."
Mislukte poging
Het NBG en de KBS hebben eenmaal eerder gepro
beerd tot een gezamenlijke bijbelvertaling te komen.
Maar dat project mislukte in 1970 toen ruzie ont
stond over de aanpak. Van Kampen: „De vertalers
die heel letterlijk bijvoorbeeld 'hij verscheen voor
Zijn aangezicht' wilden vertalen konden het niet
eens worden met de vertalers die kozen voor 'hij ver
scheen voor Hem'. En het ging er fel aan toe."
Omdat die vertaalopvattingen inmiddels naar el
kaar zijn toegegroeid, verwacht Van Kampen derge
lijke problemen nu niet. „Misschien wel andere,
want dit project is lastig genoeg."
Een van de moeilijkheden is dat sommige woor
den als bijvoorbeeld 'genade', 'zonde' en 'verlos
sing', een religieuze lading hebben die niet voor alle
deelnemende geloofsgemeenschappen dezelfde is.
Ook hebben in de loop van de geschiedenis de pro
testanten en de katholieken woorden uit de grond
tekst verschillend vertaald. Waar de protestanten het
bijvoorbeeld over 'verzoeking' hebben, lezen de
roomskatholieken het woord 'bekoring' in de tekst
van het Onze Vader.
„Het lijkt bijna onmogelijk alle groepen tevreden
te stellen. Waar kun je vernieuwend zijn en waar
moet je herkenbaar blijven? Het is nog niet duidelijk
hoe deze discussie uitpakt", vertelt Scholma. „In ie
der geval willen we wel kiezen en niet bijvoorbeeld
met noten allerlei mogelijke vertaalvarianten ge
ven." Het is de bedoeling dat de nieuwe Bijbel een
leesboek wordt met zo min mogelijk voetnoten en
verwijzingen.
Ambitieuze planning
Behalve de grondige aanpak van de vertaling en het
beoogde brede gebruik van de nieuwe Bijbel, is ook
de planning van het project ambitieus. Scholma:
„Voor de meeste bijbelvertalingen, weet ik uit de ge
schiedenis, staat twaalf tot vijftien jaar. Wij willen
het in zeven doen. Als einddatum voor de vertalers is
1999 een heilig uitgangspunt voor mij."
Om die datum te halen heeft hij nu al moeten be
sluiten de vertalers meer uren te laten maken dan de
oorspronkelijke 24 uur per week. „We.wilden partti
me vertalers omdat het werk zo zwaar is, maar daar
moeten we nu toch van terugkomen."
Het werk ligt redelijk op schema, aldus Scholma,
maar nog geen enkel bijbelboek is helemaal af. Wel
zijn twee kleinere bijbelboeken, Amos en de brief
van Paulus aan de Galaten, een heel eind op weg.
Zij hebben al hun gang gemaakt naar de super-
Drie vertalingen van Handelingen 1 vers 3
visoren, de vijftig afgevaardigden van de geïnteres
seerde geloofsgemeenschappen. Deze groep leest al
les namens de eigen achterban. Het commentaar op
Amos en Galaten wordt op dit moment verwerkt.
Groots is het project verder vanwege de voor een
vertaling fenomenale begroting van 14 miljoen gul
den. Ter vergelijking: aan de vertaling uit 1951 is
200.000 gulden uitgegeven. Rekening houdend met
de geldontwaarding zou dat nu ruim 1 miljoen gul
den zijn.
Het Nederlands Bijbelgenootschap heeft zoveel
geld niet in kas, maar het had bij het begin van het
project wel al drie miljoen gereserveerd. Het NBG
betaalt het project vooral uit contributiegelden van
het genootschap en uit erfenissen die het krijgt. De
bijdrage van de veel kleinere Katholieke Bijbelstich
ting is meer symbolisch.
„Geen van de geïnteresseerde geloofsgemeen
schappen heeft al Bijbels besteld of zelfs maar toege
zegd dat ze de nieuwe Bijbel zullen gebruiken. Dat
moeten we allemaal nog zien. Maar zelfs in het gun
stigste geval zou het een illusie zijn te denken dat we
met de verkoop van Bijbels de investering eruit krij
gen", zegt Scholma. „We moeten het geld er echt
voor over hebben." Overigens waren die toezeggin
gen evenmin gedaan bij de vertaling van het NBG in
1951. Pas na verschijnen bleek dat de meeste protes
tantse kerken de vertaling aanvaardden.
Het NBG bezint zich voor de nieuwe bijbelverta
ling op het aanvragen van subsidies. „In eerste in
stantie wilden we daar niet aan omdat nog onduide
lijk was of dit gigantische project wel levensvatbaar
was. Maar inmiddels hebben we er vertrouwen in,
dus kunnen we er ook mee naar buiten komen."
Het Bijbelgenootschap staat een totaalgebruik
voor. Een bijbel die zowel voorgelezen als gelezen
kan worden, voor gebruik in de kerk en daarbuiten,
daarbij gedragen door 21 geloofsgemeenschappen.
Het lijkt te veel. Maar Scholma en Van Kampen zijn
niet bang dat de nieuwe vertaling e'e'n grote conces
sie wordt. „Het doen van concessies is onvermijde
lijk. De Bijbel wordt nu eenmaal voor veel doelen en
door veel verschillende mensen gebruikt. Het maxi
mum zul je nooit bereiken, maar we zoeken naar het
beste wat mogelijk is."
En Scholma voegt er relativerend aan toe dat hij
ook niet de illusie heeft dat met deze bijbelvertaling
alle verschillen tussen de geloofsgemeenschappen
uit de wereld zijn. „Er zullen kerken zijn, die nu ge
broederlijk meedoen aan dit project en toch diame
traal tegenover elkaar blijven staan in hun uitleg van
de zo zorgvuldig gekozen woorden."
De Statenvertaling van 1637.
'Aan welke Hij ook, nadat Hij geleden had, Zichzelven
levend vertoond heeft, met vele gewisse kentekenen, veertig
dagen lang, zijnde van hen gezien, en sprekende van de
dingen, die het Koninkrijk Gods aangaan'.
Vertaling van het NBG uit 1951.
'Aan wie Hij Zich ook na zijn lijden met vele kentekenen
levend heeft vertoond, veertig dagen langen hun
verschijnende en tot hen sprekende over al wat het
Koninkrijk Gods betreft'.
De nieuwe bijbelvertaling die in 2002 uitkomt.
'Na zijn lijden en dood heeft hij hun herhaaldelijk bewezen
dat hij weer leefde; gedurende veertig dagen is hij in hun
gezelschap verschenen om met hen te spreken over het
koninkrijk van God'.
