Wetenschap Techniek
Aardappelzaad kan voor arme landen uitkomst zijn
De X-stralen van Wilhelm Röntgen
IDERDAG 28 SEPTEMBER 1995
REDACTIE SASKIASTOELINGA 023-150265
dappelzaad is voor ontwikkelings
den een aantrekkelijk alternatief
rduur, geïmporteerd pootgoed.
angrijkste voordeel is dat de mees-
irussen en ziekten niet overgaan
het zaad. Bovendien zijn de trans
port- en bewaarkosten van zaad veel
lager dan van pootaardappelen. Con-
ny Almekinders onderzocht de facto
ren die een hoogwaardige zaadpro-
duktie bepalen. De onderzoekster pro
moveerde onlangs op dit onderwerp
aan de Landbouwuniversiteit Wage-
ningen. In veldproeven werden de ef
fecten van bloeiwijze en plantdicht-
heid op de zaadproduktie bestudeerd.
Hieruit blijkt onder meer dat de
vroegst gevormde bloemen de meeste
en grootste zaden vormen. Plantén
met een hoge knolopbrengst produce
ren echter weinig bloemen. Daarom
kan de produktie van a
het beste plaatsvinden in klimaatsge-
bieden met een relatief lange dag en
hoge temperatuur. Aardappelzaad is
overigens niet interessant voor de Ne
derlandse boer. Er zijn nog geen ras
sen bekend die kwalitatief goed zaad
leveren, terwijl de boer bij pootgoed
precies weet waar hij aan toe is. Er is
wel een trend dat de pootgoedteler
steeds kleinere knollen in de grond
stopt. Dankzij snelle vermeerderings
methodes is in kortere tijd meer uit
gangsmateriaal beschikbaar. Maar de
basis van die mini-knollen blijft de
aardappel zelf, die zich in de grond of
via weefselkweek vermeerdert.
JkL
Ontdekking bijna een eeuw oud
HENKHELLEMA»
Ij
De allereerste röntgenfoto ter wereld: De hand van Anna Röntgen.
I" Röntgenstraling steeds veiliger
uijin de beginperiode van wat nu
ei)ogie heet, zijn er door de onbe
reid met de werkelijke aard van
pijalen de nodige ongelukken ge-
/0I. Er waren meldingen van rode
iebn verbrandingen van de huid.
1 volgen konden echter ook aan-
e(jk ernstiger zijn. Op een congres
-°j0 in Berlijn werd de eerste Duitse
raloog herdacht die was overleden
n &nker, als gevolg van een teveel
-r|ntgenstraling.
vlngelukken hebben in de loop van
e4euw mede geleid tot een steeds
bescherming van medisch per-
g'tl en patiënten tegen röntgenstra-
efo werden in Europa in 1905
andschoenen en het loodschort
h joduceerd. Wie nu een röntgenfo-
t de borst (thorax) laat maken,
ajniet meer straling dan 0,2 tot 0,4
°ïevert (mSv). Dat is minder dan
?rjfde van de jaarlijkse natuurlijke
1'ffgrondstraling in Nederland. De
l hg bij een darmonderzoek met
3efeststoffen varieert van 5 tot 30
d4
bjenteel worden er jaarlijks in Ne-
njid veertien miljoen röntgenfoto's
jakt. Daarnaast wordt röntgen
straling ook veel gebruikt om te door
lichten, om goed te weten waar een
bepaalde medische handeling moet
worden verricht; zoals bij het aanprik
ken van een zieke nier of bij het dotte
ren van een bloedvat.
Al aan het eind van de vorige eeuw be
sefte men dat röntgenstraling wellicht
ook toegepast zou kunnen worden om
kankerweefsel te doden. Het begin van
het specialisme dat radiotherapie heet.
Jaarlijks worden er in ons land zon
15.000 patiënten voor kanker be
straald.
Röntgenstraling heeft niet alleen in de
geneeskunde, maar ook in andere tak
ken van wetenschap toepassing gevon
den. Natuurkundigen gebruiken rönt
genstraling voor het ophelderen van de
inwendige structuur van kristallen.
Sterrenkundigen kunnen uit door hen
uit de ruimte opgevangen röntgenstra
ling zeer energierijke processen in het
heelal herleiden. Ze spreken dan over
een röntgenhemel. Instrumenten voor
het meten van röntgenstraling uit de
ruimte moeten zich wel buiten de
dampkring bevinden. Röntgenstraling
wordt namelijk volledig door de damp
kring geabsorbeerd.
Zelden zal een wetenschap
pelijke ontdekking zo snel
zijn weg naar toepassingen
hebben gevonden. Al vrijwel
direct nadat Wilhelm Con
rad Röntgen de X-stralen
ontdekte (op 8 november
honderd jaar geleden) von
den ze al een toepassing in
de geneeskunde. Röntgen
was de eerste die de moge
lijkheid daartoe had laten
zien. De eerste 'röntgen-fo-
to' ooit gemaakt is er één
van de hand van zijn vrouw.
Röntgen wordt op 27 maart
1845 in het Duitse plaatsje
Lennep, iets ten noorden
van Keulen, geboren uit een
Duitse vader en een Neder
landse moeder. Op driejari
ge leeftijd verhuist de kleine
Wilhelm met zijn ouders
naar Apeldoorn. Als hij ze
ventien is, gaat hij naar de
Technische School in
Utrecht. Voordat hij eind
examen kan doen, wordt hij
van school gestuurd, omdat
hij het opneemt voor een
medeleerling die een gehate
leraar belachelijk had ge
maakt. Een poging om via
zelfstudie toch het eindexa
men te halen, mislukt.
Toch schrijft hij zich, in
1865, als student in aan de
universiteit van Utrecht.
Maar omdat hij geen diplo
ma heeft, kan hij op de
Utrechtse universiteit geen
examens afleggen. Dat blijkt
echter wel in Zürich te kun
nen. In die Zwitserse stad
blijkt zijn grote aanleg voor
de natuurkunde, in het bij
zonder voor de experimen
tele kant van het vakgebied.
In zekere zin was de ontdek
king van de X-stralen (X
staat voor onbekend) door
Röntgen een toevallige
vondst. Hij was er niet naar
op zoek. Vermaard is zijn
uitspraak tegenover een
Amerikaanse verslaggever,
kort na zijn ontdekking, op
de vraag wat er die achtste
november in zijn hoofd om
ging: „Ik dacht niet, ik expe
rimenteerde".
Maar werkelijk onverwacht
kwam zijn vinding van nieu
we stralen nu ook weer niet.
Veel natuurkundigen deden
destijds onderzoek naar ver-
Wilhelm Conrad Röntgen woonde een groot deel van zijn jeugd in Nederland.
schijnselen die bij een elek
trische ontlading in met
heel weinig gas gevulde bui
zen optraden. Deze buizen
waren aan de ene kant posi
tief geladen (anode) en aan
de andere kant negatief (ka
thode).
In de tijd van Röntgen wist
men al dat er bij een hoge
spanning tussen beide uit
einden zogenoemde katho-
destralen ontstonden. Maar
wat waren de eigenschap
pen daarvan? Konden deze
ook buiten de buizen door
dringen? Röntgen trachtte
daar achter te komen door
de gasontladingsbuis met
zwart karton af te dekken. In
de hoop de stralen beter te
kunnen ontdekken, ver
richtte hij zijn onderzoek in
een zo goed als geheel ver
duisterde ruimte.
Op een zekere afstand stond
een scherm bedekt met een
fluorescerende stof. Plotse
ling zag Röntgen op de
avond van de achtste no
vember 1895 dat het scherm
oplichtte. Gezien de afstand
wist hij, uit onderzoek van
anderen, dat het fluoresce
ren niet het gevolg van ka
thodestraling kon zijn. Het
oplichten moest dus het re
sultaat zijn van tot nog toe
onbekende stralen, die bo
vendien door hout en zelfs
bepaalde metalen heen
konden dringen. Door de
hand van zijn vrouw op een
fotografische plaat te leggen
toonde Röntgen aan dat X-
stralen wel door spieren,
maar veel minder door bot
gingen. Vlak voordat hij op
28 december 1895 zijn ont
dekking in het artikel 'Uber
eine neue Art von Strahlen'
wereldkundig maakt, zegt
hij nog tegen zijn vrouw:
„De mensen zullen wel zeg
gen dat Röntgen gek is ge
worden".
Maar zijn vakgenoten, die
hem als een heel nauwkeu
rig onderzoeker kennen,
weten wel beter. Op een bij
eenkomst op 23 januari
1896 stelt een vooraan
staand anatoom, na een
voordracht van Röntgen,
voor om de X-stralen om te
dopen in röntgenstralen.
Röntgen zelf vond dat ei
genlijk maar niks, maar het
foto G PD
voorstel werd met enthou
siasme aangenomen.
Overigens was Röntgen niet
de eerste onderzoeker die
röntgenstraling deed ont
staan, maar hij was wel de
eerste die de betekenis van
daarop gebaseerde ver
schijnselen onderkende.
Ook na zijn opzienbarende
vondst bleef Röntgen de
fundamentele onderzoeker
die hij was. Hij zag niets in
commercialisering van de
door hem gevonden stralen.
Anderen wel. Röntgenfoto's
vormden die eerste jaren
echter ook een zeer tot de
verbeelding sprekende at
tractie. In warenhuizen en
op kermissen konden men
sen 'beenderportretten' la
ten maken. En voor preuts
ingestelden werd er zelfs lo
den ondergoed op de markt
gebracht.
Röntgen zelf vond dat alle
maal maar niks. In 1901
kreeg hij (als eerste natuur
kundige) voor zijn ontdek
king de nobelprijs. Hij over
leed op 23 februari 1923 in
München.
1
I
Z
W
O
A
O
N
N
M
2
P
A
E
R
E
T
R
A
I 3
L
L
A
L
T
E
E
R
-4
N
S
P
H
I
N
E
T
5
W
E
A
E
L
N
S
M
6
Z
B
IJ
E
N
E
R
H
7
s
T
E
A
E
F
A
R
8
T
V
N
I
I
E
E
R
9
T
M
O
A
N
O
D
N
10
V
B
O
O
L
N
T
D
11
K
O
N
E
A
A
N
P
12
D
B
E
A
N
N
K
A
13
B
A
G
R
E
A
D
K
14
M
A
C
O
H
O
R
T
GAVE
OPLOSSING
j'
1T
s op elke regel de letters
t lie samen het woord vor-
epat overeenkomt met de
irijving. De resterende let-
ormen van boven naar be
en van links naar rechts
taat.
tyitaal:
d; 2. deel; 3. naderhand;
eed dier; 5. smook; 6. roof-
oogziekte; 8. telwoord; 9.
10. veelkleurig; 11. jon-
B 2. zitplaats; 13. veldhospi-
J14. geheel zwart dier.
KRUISWOORDRAADSEL
katlof
ra-b-s-ea
oker-perk
e-temet-i
stamelaar
-olgr-
kraagbeer
e-giaur-e
goed-teen
er-a-s-ge
lekbot
KAf>/TEfM, EEH lA<2£P£Ut<&£B/£C>
&0VEW&E OCEA14V Z0RST ERtAXR
PAT W£ D£ KOMEMOE DA&&V VAM
HET IWESTEM L/STA1EER
RE&EW tC/Z/J&EM.
TOMPOES
Tom Poes en de Bommel-legende
Professor Sickbock schoof zijn knijp
bril omhoog en staard bijziende naar
de linker klok.
,,Hij staat bijna stil", mompelde hij.
„Gelukkig nog niet helemaal..."
„Waarom is dat gelukkig?" vroeg
Tom Poes. „Ik wilde heer Bommel zo
gauw mogelijk terughalen uit het
verleden. En u zei zelf, dat dat alleen
kon wanneer zijn tijd stil stond!"
„Ach wat!" riep de ander vertoornd.
„Ge hebt niet goed opgelet toen ik de
toestand op het schoolbord uiteen
zette. Ge babbelt als een benen ram
melaar.
Wünnoor Hoto Hr\L- rroKool uinrHt 1111
geschakeld komt het geslacht Bom
mel ellendig aan zijn einde!"
Deze woorden herinnerden Tom
Poes plotseling weer aan het papier
van de Bommellegende.
„Wat was daar ook weer op geschre
ven?" prevelde hij. „Als de kalk, die
mij bedekt over vijf minuten is weg
gehakt, zal het geslacht Bommel el
lendig aan zijn einde komen, dat was
het! Nu begin ik het te begrijpen. En
er stond nog een datum boven ook.
Zaterdag 3 uur, geloof ik..."
Intussen had de geleerde het uur
werk open gelegd en knutselde er
„Ik zal trachten hem sneller te laten
lopen", sprak hij. „Trouwens, de hef
boom loopt te stroef."
„Ja, ja", zei Tom Poes, die snel naar
de deur liep. „Hoe laat is het?"
De professor keek verrast op.
„Welk een onzinnige vraag!" riep hij
uit. „Het is half twee in de gewone
tijd - zoals ge op de middelste klok
kunt zien. Maar wat heeft dat..."
„En welke dag is het vandaag?" hield
Tom Poes aan.
„Het is zaterdag geworden", zei Sick
bock kort. „Scheer u weg. Ik kan hier
geen scheefdenkers gebruiken!"
H
E
T
W
DOOR HANS VAN ES
Nadat een slepend regengebied veel neerslag had afgeleverd met een
totaal van 34 mm te Leiderdorp en 39 mm in Haarlem, kregen giste
ren wind en buien vat op ons weer. Vanuit de regio IJsland spoelde
een partij koude lucht over geheel West-Europa uit. Vooral bovenin de
atmosfeer maakte het kwik een forse duikeling. De voorste begrenzing
hiervan werd gevormd door een actieve buienlijn, die even na het
middaguur de westelijke kuststrook bestookte met felle plensbuien
en stormachtige winduitschieters. Later op de dag klaarde het even
op, maar de spectaculaire wolkentorens, die voortdurend omhoog-
schoten, wezen op een zeer onstabiele atmosfeer. Op dagen als deze,
waarbij het temperatuursverschil tussen het aardoppervlak en de ho
gere luchtlagen tussen 5 en 8 kilometer zeer groot wordt, lijkt de at
mosfeer wel te koken. De hoogreikende buienwolken onstaan als rela
tief warme en vochtige lucht met grote snelheid opstijgt. Ter compen
satie zijn er ook dalende luchtbewegingen, waarbij wolkenvorming
wordt tegengegaan of waarbij de bewolking oplost. Aan dit proces
hebben we de felle, soms brede opklaringen te danken, die zo karak
teristiek zijn tijdens guur en buiig weer. Zeer sterke, dalende lucht
stromingen komen voor onder dat gedeelte van de buienwolk, waaruit
de neerslag valt. Dit zijn de beruchte koude valwinden, die vlak voor
of tijdens zware buien voelbaar zijn. De temperatuur kan dan binnen
luttele minuten snel dalen. Woensdagmiddag zakte het kwik tijdens
flinke buien van 16 naar 11 graden. Op diverse plaatsen kwam hagel
en onweer voor. Herfst in optima forma dus, ook in de landen om ons
heen. De noordelijke oorsprong van de luchtmassa kwam goed tot ui
ting in de Schotse en Noorse bergen, waar flink wat sneeuw viel. Ook
vandaag moeten nog diverse buien passeren bij een gure noordwes
tenwind. De verantwoordelijke depressie trekt geleidelijk van Zuid-
Zweden naar het noordoosten weg, zodat de onstuimigheid in de loop
van de dag minder wordt. Morgen ziet het er even wat vriendelijker
uit. De stapelwolken reiken minder hoog en er valt nog maar een en
kele bui. Bij flinke zonnige perioden neemt de westenwind ook in de
kracht af, zodat het ondanks de magere temperatuur van 15 graden
een stuk minder fris aanvoelt. Op de oceaan, ten westen van Ierland,
komt een aanvoer van zachte en vochtige lucht op gang, die ons zater
dag bereikt. Daarbij kan het opnieuw tijdelijk regenen. In de loop van
het weekeinde bereikt de van oorsprong subtropische lucht ons land,
warbij het kwik klimt naar 17 of 18 graden. De regenkansen nemen
dan wat af, maar het blijft overwegend bewolkt.
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
Noorwegen:
Half tot zwaar bewolkt en
vooral aan de westkust
een enkele bui, mogelijk
met sneeuw. Afnemende
wind en steeds meer kans
op zon. Middagtempera-
tuur van 4 in het noorden
tot iets boven de 10 in het
zuiden.
Zweden:
In het noorden en midden
wolkenvelden, ook wat zon
en op de meeste plaatsen
droog. In het zuiden veel
wind en enkele buien,
morgen mogelijk met
sneeuw Aan de koude
kant met maxima van 3
graden in het noorden en
tegen de 10 in net zuiden.
Denemarken:
Vandaag kans op storm.
Verder bewolkt met van
tijd tot tijd buien, mogelijk met
en hagel. Maxima dalend naar ongeveer
11 graden.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Vandaag half tot zwaar bewolkt en vooral
langs de westkusten enkele buien, soms
met hagel en onweer. Morgen in Enge
land, Wales en Schotland geregeld zon,
in Ierland bewolking en later regen Mid
dagtemperatuur tussen 10 en 15 gra-
België en Luxemburg:
Van tijd tot tijd enkele buien, soms ook
zon. Middagtemperatuur rond 12 gra
den, in Luxemburg waarschijnlijk iets la
ger.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Van tijd tot tijd zon. Met name in het
noorden en oosten soms ook een bui, in
de Vogezen en Jura op de hoogste top
pen mogelijk met sneeuw. Middagtem-
peratuu r op de meeste plaatsen rond
14 graden, morgen met name in de Ven-
d'ee iets hoger
Portugal:
Zonnig. Middagtemperatuur op veel
plaatsen rond 25 graden, rond Porto
wellicht nog iets hoger.
Madeira:
Zonnige perioden, droog en tamelijk
winderig. Middagtemperatuur ongeveer
26 graden.
Spanje:
Overwegend zonnig, maar langs de
noordkust vandaag wolkenvelden en
kans op regen of motregen. Maxima aan
de costa's rond 27 graden, morgen aan
de Costa Brava en Costa Dorada, mede
vanwege een stevige noordelijke wind,
beduidend koeler; middagtemperatuur
langs de Golf van Biskaje rond 20 gra-
Canarische Eilanden:
Droog en overwegend zonnig. Aan de
noordkant af en toe een stevige wind.
Middagtemperatuur ongeveer 28 gra-
Marokko:
Westkust: droog en veel zon. Middag
temperatuur vlak aan zee tussen 25 en
30 graden.
Tunesië:
Vooral in het noorden geregeld wolken
velden, kans op een regen- of onweers
bui en tamelijk winderig. In het zuiden
ook geregeld zon. Middagtemperatuur
ongeveer 26 graden.
Zuid-Frankrijk:
Van tijd tot tijd zon, met name aan de
noordzijde van de Pyreneëen ook flink
wat wolken. Op de meeste plaatsen
droog Op beide dagen waait een stevige
Mistral. Middagtemperatuur variërend
van 15 tot 20 graden, vandaag langs de
Middellandse Zee nog ruim boven de
20.
Mallorca en Ibiza:
Flinke zonnige perioden en waarschijn
lijk droog. Tamelijk winderig. Middag
temperatuur vandaag rond 26 graden,
morgen iets lager.
Italië:
Vandaag perioden met zon, in het uiter
ste zuiden ook wolkenvelden en kans op
onweer. Morgen onbestendig met flink
wat bewolking, buiige regen, soms met
onweer en plaatselijk veel wind. Mid
dagtemperatuur vandaag van 20 graden
in het noorden tot 26 plaatselijk in het
zuiden; morgen overal iets lagere tem
peraturen.
Corsica en Sardinië:
Naast zon van tijd tot tijd ook wolkenvel
den en vooral op Corsica soms een re
gen- of onweersbui. Flink wat wind Da
ling van temperatuur, met op morgen
maxima op veel plaatsen rond 19 gra-
Malta:
Vandaag veel wolkenvelden en wellicht
enkele regen- of onweersbuien. Morgen
perioden met zon en afnemende buien
kans. Tamelijk winderig. Middagtempe
ratuur ongeveer 26 graden.
Griekenland en Kreta:
Overgang naar vrij wisselvallig weer met
veel bewolking en op beide dagen buiige
regen, soms met onweer. Middagtempe
ratuur op veel plaatsen rond 24 graden
Turkije en Cyprus:
Vandaag langs de Turkse zuidkust en op
Cyprus nog zonnig en droog. Verder vrij
veel wolkenvelden en een toenemende
kans op buiige regen, soms met onweer.
Maxima uiteenlopend van 23 graden bij
Izmir tot 29 op Cyprus en rond Antalya.
Duitsland:
Afwisselend zon en wolkenvelden en
vooral in het noorden flink wat buien,
soms met onweer en hagel. Vandaag in
het noorden eerst erg veel wind. Mid
dagtemperatuur tussen 10 en 15 gra-
Zwitserland:
Aan de noordflank van de Alpen meest
bewolkt en op beide dagen kans op re
gen of motregen, boven 1500 meter wat
sneeuw Aan de zuidflank geregeld wat
zon. Middagtemperatuur in het noorden
en westen tussen 10 en 15 graden, rond
Locarno circa 17.
Oostenrijk:
In het algemeen veel bewolking en van
tijd tot tijd regen, later vanaf 1500 me
ter mogelijk sneeuw. Vandaag aan de
zuidflank van de Alpen eerst nog over
wegend droog. Middagtemperatuur tus
sen 9 en 13 graden, vandaag in Ka-
rinthië enkele graden hoger.
VRIJDAG 29 SEPTEMBER 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 06.37 Zon onder 18.22
Maanop 12.14 Maan onder 21.11
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 06.19- 18.38 05.52 - 18.11
Laag 01.49- 14.16 01.30 - 13.57
Weerrapporten 28 september 07 u
Amsterdam licht bew
De Bilt licht bew
Deelen licht bew
Eelde regenbui
Eindhoven licht bew.
Den Helder regenbui
Rotterdam regenbui
Twente half bew.
Vlissmgen half bew
Maastricht onbew.
Aberdeen licht bew.
Athene licht bew.
Barcelona licht bew.
Berliin onbew
Boedapest half bew.
Bordeaux zwaar bew.
Brussel half bew.
Klagenfurt zwaar bew
Kopenhagen half bew.
Las Palmas onbew.
Lissabon onbew.
Locarno licht bew.
Londen licht bew.
Luxemburg onbew.
Madrid onbew.
Malaga onbew.
Mallorca onbew
Malta onweer
Warschau licht bew.
Wenen zwaar bew
Zurich regenbui
Bangkok zwaar bew.
Casablanca mist
Johannesburg onbew.
Los Angeles zwaar bew.
New Orleans onbew.
New York onbew.
w 7 16 8 70
15 6 10.0
16 11 2.0
15 7 11.0
:w3 16 6 7.0
5 14 6 1.0
wl 18 9 1.0
»1 7 1 0.0
2 20 10 1.0
>3 23 15 0.0
.1 21 10 0.0
11 7 0.0
»7 29 22 0.0
1 28 15 0.0
i.0 20 12 0.0
I 16 5 0.1
15
13.0
Tel Aviv
Tokyo
half be
7 00
nw3 13 0.0
w.s.0 25 10 0.0
wnw4 22 17 122 0
uol 18 11 0.0
nw3 13 9 11.0
nnw5 18 14 0.0
n4 13 6 20
w3 15 6 4.0
zw4 14 6 1.0
nno2 24 11 0.0
w.s.0 23 12 00
ono4 15 7 1.0
w4 13 10 8 0
nw6 21 12 30
w2 18 9 100
nnw2 34 25 9.0
o5 0.0
zl 25 15 0.0
o2 33 20 0.0
wzw3 23 18 0.0
w.s.0 32 19 0.0
wnw7 24 15 0.0
nol 31 20 0.0
u>3 27 21 0.1
wnw5 24 9 0.0
