Over anderhalfjaar komt de 'komeet-van-de-eeuw'
Wetenschap Techniek
'Energie is de ultieme produktiefactor'
DONDERDAG 14 SEPTEMBER 1995
REDACTIE SASKIASTOELINGA* 023-150265
BEN APELDOORN
Het is al weer bijna twintig jaar gele
den dat er vanuit onze streken een
echt fraaie komeet viel te bewonderen.
In de woege ochtenden van begin
maart 1976 sierde de 'Komeet van
West' de vrieskoude maar glasheldere
hemel. Met recht: sierde. Recht in het
oosten, pal boven de horizon, stond in
de rode gloed van de aangebroken da
geraad een heldere 'ster' en daaruit
leek een draderige, wijd uitwaaierende
staart te ontspringen tot bijna recht
boven je hoofd. Dat alles was gewoon
met het blote oog te zien; een aanblik
waarvoor aardse superlatieven te kort
schieten.
Hoe anders was de wederverschijning
van de beroemde 'Komeet van Halley'
eind 1985. Veel beroemder dan zijn
door Robert West ontdekte soort- en
lotgenoot maar vanuit Nederland was
er met het blote oog hoegenaamd
niets te zien. Goed, die kosmische stof
klomp werd dan wel door een hele
aardse vloot ruimtevaartuigen be-
zocht, waardoor voor de eerste maal
de stofsluiers rond een komeetkern
letterlijk en figuurlijk werden opge
licht, maar toch wil het aardse oog ook
wat.
Nou, dat komt dan goed uit, want ein
delijk is het dan zover: er is een ko
meet in aantocht waarbij zelfs die van
Robert West zal verbleken. Tenminste,
zo luiden de prognoses van de sterren
kundigen. In 1997 zullen we ons kun
nen vergapen aan een 'staart-ster' die
misschien zelfs overdag te zien zal zijn.
Dit is 'm dan: de komeet van Hale-Bopp, de vlek in het midden, die in 1997 zelfs mid
den overdag aan de hemel te zien zal zijn. Of niet? foto gpd
Dus, hoe moet dat er 's nachts dan wel
niet uitzien?
Het begint allemaal op 23 juli van dit
jaar. Twee Amerikaanse amateurster
renkundigen, Alan Hale uit Gloudcroft
(Nieuw Mexico) en Thomas Bopp te
Glendale (Arizona) ontdekken onaf
hankelijk van elkaar in hun telescoop
een verdacht lichtvlekje. Ze zenden de
precieze positiegegevens van hun
vondst naar het Central Bureau for As
tronomical Telegrams (CBAT) van de
'International Astronomical Union'
(LAU), gevestigd in Cambridge (Massa
chusetts). Daar zetelt al sedert on
heugelijke tijden rekenspecialist Brian
Marsden, die de positiegegevens van
Hale-Bopp (HB) onmiddellijk door zijn
computer laat inlezen.
Opeens schiet Marsden rechtop in zijn
stoel. Op het computerscherm is te le
zen dat HB inderdaad een komeet kan
zijn, maar dan wel een formidabel hel
dere. Zijn afstand tot de zon op het
moment van de ontdekking bedraagt
maar liefst ruim een miljard kilometer.
Dat is halverwege de banen van de
planeten Jupiter en Saturnus. De
meeste kometen worden pas ontdekt
op een veel kleinere afstand tot de zon.
Vanaf eind juli zijn de posities van de
nieuw ontdekte komeet, inmiddels for
meel 'Komeet Hale-Bopp' geheten,
door tal van sterrenkundigen precies
opgemeten en aan de hand daarvan
heeft Marsden een veel betere positie
en baan berekend.
De komeet blijkt ruim 250 maal hel
derder dan de komeet van Halley toen
deze zich in 1987 op dezelfde afstand
van de zon bevond. Uit de berekenin
gen van Marsden bleek bovendien dat
de komeet al eerder door een tele
scoop is gesignaleerd. Zo vond de
Australische astronoom van Engelse
afkomst Rob McNaught, werkzaam op
de Siding Spring Sterrenwacht, een
'vlekje' op een fotografische plaat die
al in april 1993 was belicht.
Het bijzondere daarvan is dat de ko
meet, die zich op dat moment op meer
dan twee miljard kilometer van de zon
bevond, duidelijk is te zien. Volgens
Marsden benadrukt dat nog eens dat
we hier met een ongewoon heldere ko
meet te maken hebben al is het nog
niet ondubbelzinnig zeker of het door
McNaught gevonden vlekje inderdaad
dat van deze komeet is.
Maar als dat wèl het geval is, en weini
gen twijfelen daaraan, dan staat ons in
1997 een komeet te wachten waarbij
die van West van 1976 zal verbleken.
Marsden rekende uit dat de komeet
eens in de drieduizend jaar een lang
gerekte ellips in en buiten het zon
nestelsel doorloopt, hij zal in april
1996 Jupiter op een afstand van 120
miljoen kilometer passeren en vroeg in
april 1997 door zijn perihelium gaan:
Dat is het punt waar de komeet de zon
het dichtst nadert en waar hij vanwege
maximale stof- en gasprodukties door
gaans het helderst is. In die periode
staat de komeet, bezien vanaf de aarde
hoog aan de noordelijke hemel. Zó
hoog dat hij vanuit Noordwest-Europa
zelfs de gehele nacht te zien zal zijn;
hij gaat dus op noch onder en ondanks
het gegeven dat zijn afstand tot de aar
de dan 200 miljoen kilometer be
draagt, verwachten sterrenkundigen
toch een majestueus schouwspel.
Hoe helder 'Komeet Hale-Bopp' nu
precies wordt, is nog punt van discus
sie tussen sterrenkundigen waarvan
sommigen reeds weddenschappen
hebben afgesloten. Als de komeet, net
zoals 'West' in maart 1976, in stukken
opbreekt waardoor veel stof en gas ex
tra vrijkomt, dan zal zijn helderheid
zonder enige twijfel de stoutste ver
wachtingen nog overtreffen.
Over anderhalf jaar weten we meer...
Klaas Jan Noorman: Economie moet grondig op de schop
HERMAN DAMVELD
„De economische groei van Ne
derland stuit op grenzen, die we
binnen één tot twee generaties
bereiken. Een belangrijke grens
is de beschikbaarheid van ener
gie. Nederland zit in een luxe
positie door de aardgasbel. Ar
mere landen, met minder ener
gie-voorraden, bereiken eerder
de grenzen aan de groei." Dat
stelt Klaas Jan Noorman, die vo
rige week wijdag in Groningen
promoveerde op 'de grenzen
aan de groei'.
Noorman werkt bij de interfa
cultaire vakgroep Energie en
Milieukunde van de Rijksuni
versiteit Groningen. In zijn
proefschrift gaat hij uit van de
snelle vermindering van de
voorraden fossiele brandstoffen
(olie, kolen en aardgas) en ura
nium. „Voorraden die in hon
derd miljoen jaar zijn aange
maakt, verstoken wij in twee
honderd jaar. Er is sprake van
een niet-duurzame wanverhou
ding. Een economie die op deze
bronnen draait, houdt het niet
tot in lengte van jaren vol", stelt
Noorman.
Zon- en windenergie worden
gerekend tot de niet-uitputbare
voorraden, de duurzame vor
men van energie. Maar ook
voor wie op dit paard wedt,
heeft Noorman een lastige
boodschap: „Het huidige ener
giegebruik valt niet vol te hou
den bij omschakeling naar zon
en wind".
Noorman geeft een toelichting:
„Onder de aanname van een
blijvende economische groei zal
het elektriciteitsgebruik in Ne
derland verdubbelen tot het
midden van de volgende eeuw.
Stel dat we deze verwachte toe
name van het elektriciteitsge
bruik afdekken met zon en
wand. Puur vanuit de beschik
baarheid van grondstoffen om
die elektriciteit te maken, lukt
dat. Zon en wind zorgen dan
voor de helft van het elektrici
teitsgebruik. Uit mijn modelbe
rekeningen volgt echter dat zon
en wind niet de totale elektrici-
teitswaag kunnen dekken, laat
staan de totale energiewaag.
Het draagvermogen van de eco
nomie is daarvoor onvoldoen
de. De vereiste investeringen in
zon en wind worden dan zo
omvangrijk, dat er onvoldoende
ruimte is voor investeringen el
ders in de economie."
Noorman is vijfjaar geleden be
gonnen met een model om de
wisselwerking tussen hulpbron
nen en de economie te beschrij
ven. De belangrijke rol van na
tuurlijke hulpbronnen zoals
grondstoffen en energie, is vol
gens hem in de gangbare eco
nomische wetenschap onderbe
licht. „Geld is een goede manier
om de huidige voorkeuren van
mensen aan te geven. De eco
nomie heeft het over geld. Ik
heb de economie bekeken
vanuit de stromen hulpstoffen
én vanuit de natuurkunde. Wat
is dan eigenlijk economische
produktie?"
De wetenschapper vervolgt:
„Produktie is in feite niets an
ders dan het verminderen van
de wanorde. Van bijvoorbeeld
ijzererts dat wanordelijk in de
grond zit, maken we ijzer, een
nuttig goed. Deze produktie
vereist de inzet van energie. Af
valwarmte gaat daarbij de lucht
in. De energie die eerst gecon
centreerd was, geeft na gebruik
afvalprodukten die van generlei
nut, maar eerder schadelijk zijn.
Denk aan het broeikaseffect en
aan kernafval.
Het huidige beleid is gericht op
hergebruik, maar bij energie
gaat dat niet op. Een vat ver
bruikte olie, kun je niet nog
eens voor hetzelfde doel benut
ten. Daarom noem ik energie de
ultieme produktiefactor. Zonder
energie stokt de economie."
Hoe lang kan de economie
doorgaan zonder vast te lopen?
,,In mijn proefschrift heb ik
aangenomen dat Nederland het
met de huidige voorraad moet
doen, met het aardgas en de
olie in onze bodem. Deze voor
raad is rond het jaar 2030 op.
Stel dat we alle technische mo
gelijkheden voor energiebespa
ring benutten, dan doen we tien
jaar extra met onze voorraad,
tot 2040", zegt Noorman.
Tien jaar is meegenomen, maar
onvoldoende om een ombouw
naar een duurzame economie
te realiseren. Maar het pro
bleem is nóg ingewikkelder.
Energiebesparing betekent een
lager energiegebruik en dus la
gere kosten. Deze kostenbespa
ring geeft een verhoging van de
winst. De ondernemer heeft
dan meer ruimte om te investe
ren en dat leidt tot een toename
van de produktie, tot een stij
ging van de economische groei.
Dat jaagt het energiegebruik
weer omhoog. De aanvankelijke
vermindering van het energie-
Klaas Jan Noorman. „Voorraden die in honderd miljoen jaar zijn aange
maakt, verstoken wij in tweehonderd jaar." foto gpd jaap knigge
gebruik door besparing wordt
zo weer gedeeltelijk teniet ge
daan.
Uit de berekeningen van de
promovendus volgt dat de eco
nomie van Nederland na het
jaar 2040 nog een jaar of tien
kan blijven groeien. „Tot het
jaar 2050 zijn we nog rijk ge
noeg om energie te importeren.
Rond die tijd is import nog mo
gelijk, als we puur naar de be
schikbaarheid van fossiele ener
gie kijken. We hebben echter
wel te maken met de mondiale
verdeling van het energiege
bruik. De rijke westerse wereld
met twintig procent van de we
reldbevolking gebruikt vier keer
zoveel energie als de overige
landen. Zo'n scheve verdeling
kan waarschijnlijk zolang niet
voortduren. Als de verdeling an
ders wordt, kan Nederland min
der importeren. Om de welvaart
te behouden, zullen er ingrepen
plaats moeten vinden in de ma
nier van produceren en consu
meren. De economie moet
grondig op de schop."
1
M
O
A
N
I
G
S
E
2
N
M
O
E
D
N
U
E
3
R
G
U
A
Z
I
s
E
4
T
L
E
O
N
O
z
D
5
B
ij
L
N
U
V
T
S
6
P
O
A
V
A
E
R
K
7
H
L
E
A
K
T
E
N
8
S
W
A
E
T
L
E
K
9
O
N
M
O
S
R
T
M
10
K
A
N
L
O
S
T
S
11
Z
R
'j
O
z
M
ij
E
12
N
N
A
V
s
E
I
R
13
T
P
R
E
O
L
S
K
14
L
K
A
E
T
E
N
X
OPGAVE
OPLOSSING
CITAAT
Streep op elke regel de letters weg, die
samen het woord vormen dat overeen
komt met de omschrijving. De reste
rende letters vormen van boven naar
beneden en van links naar rechts een
citaat.
Horizontaal:
1. graansoort; 2. spijskaart; 3. onenig
heid; 4. zwaar metaal; 5. deuk; 6.
schamel; 7. beddegoed; 8. vleesge
recht; 9. maatstaf; 10. knuppel; 11.
Europese hoofdstad; 12. Indonesisch
gerecht; 13. vacht; 14. rubber.
KRUISWOORDRAADSEL
-fantoom-
b-lever-e
oost-hert
nn-ego-es
-gal-els-
hetopa
-vel-vlo-
ea-era-ne
slee-rust
p-ester-a
-antenne-
TOMPOES
Tom Poes en de Bommel-legende
Toen de dans zo een uurtje had ge
duurd begon heer Bommel stijf te
worden. Maar hij durfde de stenen
waarop men hem geplaatst had niet
te verlaten. ,,Dat zou onhoffelijk
zijn", meende hij. „Deze eenvoudige
lieden matten zich af met zang en
polonaise en ik hoef slechte toe te kij
ken. Laat ik er maar het beste van
maken. Trouwens, de figuur die dat
mes zat te slijpen is verdwenen. Het
is natuurlijk de kok geweest, heel ge
woon."
Hij zette zich zo gemakkelijk moge
lijk op zijn hunnebed en keek min
zaam op de voortsjokkende groep
neer. Die veranderde nu van bewe
ging. Nog steeds eentonig zingend
verwijderden de vreemdelingen zich
van zijn zitplaats en vormden een
lange rij. Ze wenden hun witgekalkte
gezichten naar de maan, hieven de
armen in de lucht en begonnen zo
akelig te gillen, dat het de beschou
wer door merg en been drong. En nu
hoorde hij plotseling een geschuifel
achter zich. „Hopklop pagaan!"
sprak een doffe stem. Heer Ollie
wendde zich met een ruk om zodat
hij in de sinistere trekken van het
houten masker staarde. Het werd
hem duidelijk, dat hij geen kok te
genover zich had en het mes dat de
gedaante drilde zag er ook niet keu
kenachtig uit.
„Help!" riep heer Bommel met pie
pende stem. Maar zijn kreet ging ver
loren in de koorzang van de maan-
dansers. „Als u dan niets doet, ga ik
iets doen", zei Tom Poes, die steeds
zenuwachtiger werd. „Ik ga de tijd
versnellen, net zoals u in het begin
gedaan hebt."
„Dat zal niet helpen, ventje!" ver
maande de professor opstaande. „Ge
gaat van een denkfout uit." Maar
Tom Poes luisterde niet naar hem.
H
W
E
DOOR HANS VAN ES
Het warme seizoen (juni tot september) vertoont dit jaar veel a
nis met dat van vorig jaar. In 1994 beleefde de zomer een 'vall
met veel junikou, waarna de zomer in een ongekend warme p,
van zes weken werd samengeperst (eind juni tot half augustusjl
na vondt een drastische weersomslag plaats met relatief lage tl
raturen en zeer veel neerslag. Pas tegen het einde van septemtl
er voorzichtig van een nazomer worden gesproken. In grote lijnt
wordt in 1995 dezelfde lijn gevolgd. De eerste zomermaand juf
startte nog beroerder dan vorig jaar, maar ook nu knapte hetroi
langste dag als bij toverslag op en volgde een hoogzomer, die J
minder intens was dan vorig jaar, maar wel langer duurde-, totr|
augustus. De weerkunige zomer -1 juni tot 1 september - blee
zij zijn langere adem juist 0.2 graden warmer dan in 1994. Eer
cordseizoen werd het met, maar het verhaal wordt anders als J
'kleine zomer' - de maanden juli en augustus - als afzonderlijke!
de beoordelen. Deze periode, waarvan alleen de laatste weektJ
prooi viel aan koel en wisselvallig weer, leverde een gemiddeldl
peratuur op van 19.9 graden. We moeten terug tot 1826 omeef'
lijkwaardige kleine zomer (ook 19.9 graden) terug te vinden.
meenschappelijke warmte van juli en augustus 1994 reikte tol
graden en was daarmee tweede op de ranglijst sinds 1706. Lat
van beide zomers de junimaand achterwege in de beoordeling,
komen we dus wel aan twee absolute topzomers. Het is ook hef
zonder, dat twee van dergelijke grote 'kleine zomers' achter elf
plaatsvonden. De weersomslag van eind augustus 1995 bleek
teraf minder ingrijpend dan die van verleden jaar. Tot dusverre
tember minder nat en ook minder fris dan de herfstmaand van >g
Tot nu toe is er in de westelijke kuststrook circa 50 mm hemeli
gevallen; vorig jaar was dat rond half september al circa 100 rr, jj
eindelijk viel er in Noord-Holland over de hele maand meerdari
mm. Mogelijk komen we de natte periode - overigens heel nor- 7
een warme zomer - redelijk goed door in vergelijking met de kle
te september van 1994. In elk geval is de westelijke kuststrook
tendeels ontsnapt aan een regenrijke depressie, die vandaag0;
Noordzee ligt. De komende dagen circuleren er diverse deprest
nen rond boven onze omgeving, zodat er een aanhoudende neij
buienvorming bestaat. Veel wind is er niet en als de zon een p
doorkomt is het aangenaam met maxima van 18 graden.
MMi
E U
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag.
Noorwegen:
In het zuiden bewolkt, pe
rioden met regen en plaat
selijk een stevige oosten
wind. In de rest van het
land droog en vrij zonnig.
Middagtemperatuur van
10 graden in het noorden
tot 18 in het zuiden.
Zweden:
In het zuiden bewolkt, pe
rioden met regen en een
Stevige oostenwind. In het
midden en noorden over
wegend droog en rustig
weer met nu en dan zon.
Middagtemperatuur van
11 graden in het noorden
tot 16 in het zuiden.
Denemarken:
Vandaag perioden met re
gen, morgen af en toe zon
en afnemende regenkan
sen. Middagtemperatuur
ongeveer 17 graden.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Tamelijk wisselvallig met van tijd tot tijd
regen; langs de oostkust van Engeland
kleinere neerslagkansen. Middagtempe-
ratuur van 14 graden hier en daar in het
noorden van Schotland tot ongeveer 17
elders; rond Londen vandaag wellicht
nog 20 graden.
België en Luxemburg:
Vandaag af en toe zon en op veel plaat
sen droog. Morgen weer vrij veel bewol
king en kans op een regen- of onweers
bui. Middagtemperatuur ongeveer 17
graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Half tot zwaar bewolkt en van tijd tot tijd
regen of enkele buien; vandaag in de
oostelijke helft overwegend droog. Mid
dagtemperatuur vandaag rond 20 gra
den, morgen iets lager.
Portugal:
In het noorden soms wat wolken, maar
verder flinke perioden met zon. Bijna
overal droog. Middagtemperatuur van
20 graden in het noordwesten tot 27
graden in het zuiden.
Madeira:
Perioden met zon, soms ook wolkenvel
den. Droog. Middagtemperatuur onge
veer 25 graden.
Spanje:
In het zuiden droog en vrij zonnig. In de
noordelijke helft geregeld wolkenvelden
en soms regen, misschien ook onweer.
Middagtemperatuur meest tussen 25 eri
30 graden, in het noordwesten op beide
dagen enkele graden lager.
Canarische Eilanden:
Naast veel zon soms ook wolkenvelden.
Droog. Middagtemperatuur ongeveer 28
graden.
Marokko:
Westkust: Naast zon soms ook wolken
velden. Droog. Middagtemperatuur aan
zee ongeveer 27 graden.
Tunesië:
Vandaag wellicht plaatselijk een on-,
weersbui. Verder veel zon en droog.
Maxima vlak aan zee ongeveer 30 gra
den, vandaag in het noorden iets minder
Zuid-Frankrijk:
Vooral in het zuidoosten geregeld wat
zon en overwegend droog. Verder wol
kenvelden en op beide dagen kans op
regen Vandaag waait de Mistral. Mid
dagtemperatuur tussen 20 en 25 gra-
Mallorca en Ibiza:
Flinke perioden met zon, morgen ook
een kleine kans op een regen- of on
weersbui. Middagtemperatuur rond 27
graden.
Italië:
Vandaag nog bewolkt en op veel plaat
sen buiige regen, soms met onweer.
Morgen minder neerslag en meer zon.
Middagtemperatuur tussen 23 en 27
graden, maar vandaag in het noorden bij
langdurige regen veel lager.
Corsica en Sardinië:
Veranderlijk bewolkt en wellicht een re
gen- of onweersbui. Vandaag langs de
westkust tamelijk winderig. Maxima
eerst plaatselijk 20 graden, morgen
meest 25 graden of hoger.
Malta:
Vandaag enige tijd bewolkt en mis
schien een regen- of onweersbui. Mor
gen zonnig en droog. Maximumtempera
tuur ongeveer 28 graden.
Griekenland en Kreta:
Zonnig; in het westen en noorden van
Griekenland vooral morgen kans op on
weer. Middagtemperatuur op de eilan
den en langs de Griekse kusten onge
veer 28 graden.
Turkije en Cyprus:
Droog en veel zon. Middagtemperatuur
ongeveer 30 graden.
Duitsland:
Vandaag in het oosten en noorden eerst
nog regen, elders van het zuidwesten uit
opklaringen en op de meeste plaatsen
droog Morgen af en toe zon en een klei
ne kans op een bui. Middagtemperatuur
ongeveer 18 graden.
Zwitserland:
Vandaag voornamelijk in het oosten nog
regen, in het westen weer wat zon. Mor
gen af en toe zon en overwegerl
maar later in het westen weel,
mende regenkansen. Middagtr
tuur tussen 16 en 20 graden.
Oostenrijk:
Vandaag bewolkt en vooral aav.fe
flank van de Alpen plaatselijk»»
regen. Morgen van het westen ui
en enkele opklaringen. Maxima!
graden.
Polen: (11
Overwegend bewolkt en van tijd^
buiige regen, misschien met
Middagtemperatuur op veel plaa
lend tot onder de 20 graden op n
Tsjechië en Slowakije:
Veel bewolking en van tijd totl
wat regen. Middagtemperatuur 1: rjj
gemeen iets onder de 20 graden, ls,
Hongarije:
Vandaag eerst nog droog en nu Wl
nog wat zon. Vooral morgen ved m
king en geruime tijd regen. mogéld
onweer. Maxima vandaag nog b
25 graden, morgen beduidend
VRIJDAG 15 SEPTEMBER 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 07.14 Zon onder
Maan op 23.03 Maan onde
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 08.16 20.35 07.49'.
Laag 04.35 16.24 04.16' 'I
Weerrapporten 13 september 20 u n;
Amsterdam
De Bilt
Deelen
Eelde
Eindhoven
Den Helder
Rotterdam
Vhssmgen
Maastricht
Aberdeen
licht bew ono 6
licht bew ono 4
licht bew o 1
half bew.
half bew.
licht bew.
Boedapest
Bordeaux
Cyprus
Dublin
Istanbul
Klagenfurt
Kopenhagen
Las Palmas
Londen
Luxemburg
Stockholm
Warschau
Wenen
Zurich
Buenos Aires half bew
Casablanca licht bew.
Johannesburg onbew
Los Angeles onbew.
New Orleans onbew.
New York
licht bew
motregen
half bew. o7
licht bew. w.s.O
half bew.
pOP£YS
de wat/f
