'Surinamers over
ellende nog vrolijk'
om kijken en vorm je mening'
UIT
toertong: „Bij mij heeft dat Bekende Nederlander-virus toegeslagen dus krijg ik op de markt eerder een extra tomaatje toe
an dat er iets lelijks tegen me wordt geroepen.foto fotopersbureau dijkstra
seizoen
'95 '96
F
ïaar rol in musical 'Faya'
Gefdcl Havertong over Gerda Havertong. Haar stem is door de telefoon al een feest
van zwoelheid, laat staan als ze straks in het echt te horen is in
de musical 'Faya'. Havertong speelt in deze Surinaamse musi
cal, die wordt geregisseerd door Lodewijk de Boer, een uitge
kookte bardame die de jongelui in Suriname politiek bewust
probeert te maken. 'Faya' gaat over de verboden liefde tussen
een Hindoestaans meisje en een Creoolse jongen. In die on
mogelijke liefde weerspiegelt zich de politieke situatie in Suri
name.
w^sssnsmasmm
„aya betekent vuur. Het heeft iets te maken
met gloeien, warm zijn", zegt Gerda Haver
tong, nadat ze zich even heeft weten los te
rukken van de repetitie. „Als iemand tegen
je zegt faya, dan wil dat niet alleen zeggen
dat-ie heet is, maar ook dat er hem iets
dwarszit. Het hele stuk handelt over Surina
me. Het begint met de onafhankelijkheid in
1975 en eindigt met de revolutie. Die hele
tijd is een tijd geweest waarmee vele Suri
namers diep van binnen geen vrede heb
ben. Ze gloeien van verontwaardiging."
„Een musical is veelal een flinterdun ver
haaltje. In dit verhaal hebben de auteurs
geprobeerd om de problemen die spelen in
de Surinaamse samenleving gestalte te ge
ven. Een probleem in die samenleving is de
relatie tussen Hindoestanen en Creolen, de
twee voornaamste bevolkingsgroepen in
het land. Hun belangen en manieren van
denken lopen nooit echt parallel. Ze heb
ben andere gewoonten en tradities. Er is
een wrijving die eigenlijk nooit echt aan de
oppervlakte komt. Het blijft onderhuids
zinderen, gloeien. Dat wordt goed zichtbaar
in het verhaal."
„De verboden liefdesrelatie tussen die
twee mensen is een metafoor voor de situa
tie die Suriname eigenlijk al voor de onaf
hankelijkheid kende. De ervaring heeft ge
leerd dat de politieke toestand zoals die
voor de onafhankelijkheid was niet veel be
ter is dan die van nu. Een Surinamer haat
achterdocht. Maar de militaire situatie heeft
er wel voor gezorgd dat die is gekomen. Dat
er opeens geen onderlinge band meer is. Er
heeft een algehele versnippering van men
taliteit plaatsgevonden.
Havertong is zo'n jaar of dertig geleden
naar Nederland gekomen. Intussen is ze al
talloze malen naar haar geboorteland te
ruggeweest. Ze heeft met dat land, zo zegt
ze zelf, een soort-LAT-relatie. „We zijn
open, vrolijk ook. Nog wel. Maar de vrolijk
heid nu onstaat niet meer spontaan, maar
pas als men zich ergens van bevrijd voelt.
We zijn altijd een volk geweest met een
groot vrijheidsgevoel in gebondenheid. Die
vrijheid heeft plaatsgemaakt voor een.néga-
tieve gebondenheid.
„Een Surinamer verschilt op een aantal
gram mering van the-
meestal in het voor
rond, ook al gaat het
pas in september
irt. Zo werkt het ook
ILAK-theater waar di-
r Roland Helmer ver-
lordelijk is voor de
immering. Een verhaal
pn 'oude rot' in het vak
et vertrouwen in thea
ters, over uitkoop-
en en over de samen-
ig met zijn collega van
ouwburg.
De wording van een theaterprogramma
R
oland Helmer werkt al zeven
tien jaar bij het LAK-Theater, de
eerste vijf daarvan zelfs toen het
nog aan het Levendaal zat. „In
1996 bestaat het LAK een halve
eeuw. In de huidige vorm pro
beren we nu al zo'n 20 jaar in
Leiden om een goed aanbod te
realiseren. Dat wil voor ons zeg
gen: representatief èn vernieu
wend."
Het in elkaar steken van een
programma gebeurt volgens
Helmer in eerste instantie op
artistieke grondslag. Maar in
toenemende mate spelen ook
economische motieven een rol.
„Toneelgroepen kosten nu een
maal geld. Het LAK betaalt hen
en ontvangt de recette." Die
kan mee- of tegenvallen. Soms
wordt daarom het risico ge
deeld.
De aanwezigheid van twee
theaters in Leiden levert geen
verbeten strijd om de toppers
op. „De grote bulk vindt vrij au
tomatisch zijn weg naar de
Schouwburg en het LAK. Met
Pim Wallis de Vries, directeur
van de Schouwburg, heb ik daar
een buitengewoon goed contact
over. Soms hebben we een
groep waarbij we elkaar aankij
ken. Zo van: bij jou of bij mij.
Verder dan die blik gaat het
niet. Al snel hebben we de juiste
argumentatie van waarom wel
bij jou en waarom niet bij mij.
Het is toch een kwestie van
plaats en prijs."
„Als LAK-Theater werken we
het liefst met langer lopende
verbintenissen. Met theaterma
kers die we kunnen vertrouwen.
Dat staat niet zwart op wit. We
boeken wat zo'n groep uit
brengt, zonder dat van tevoren
te bekijken. Dat zijn, om een
paar voorbeelden te geven,
groepen als Carrousel, Art Pro
en de kleine-zaalprodukties van
Toneelgroep Amsterdam en het
Nationaal Toneel. Op het ge
bied van dans gelden eveneens
vaste waarden als Krisztina de
Chatel, de Rotterdamse Dans
groep en Reflex."
BELGIË
Met Vlaamse groepen was er in
het verleden vaak eenzelfde
band. Maar die trouw is de
laatste tijd aan het verwateren.
„Vroeger hadden zij het moei
lijk in België en waren dolblij
dat ze hier mochten spelen.
Maar tegenwoordig zijn ze in ei
gen land een enorm succes.
Voor kleine Nederlandse thea
ters zijn ze feitelijk onbetaal
baar geworden."
Is er dan helemaal geen sprake
meer van aanhankelijkheid van
die kant?
„Jawel. Lucas Vandervost, artis
tiek leider van De Tijd, zei:
"Geen gelul, wij blijven gewoon
komen.' Maar met nieuwe Bel
gische groepen ontbreekt die
oude band en dan wordt het
lastig om ze hier naar toe te ha
len."
Minimale verschuivingen on
der oudgedienden zijn natuur
lijk altijd mogelijk. „Als een
groep een seizoen lang niet
brengt wat je hoopt, dan ga je
eens om de tafel zitten. Dit jaar
zit er weer een groep in de pro
grammering, nee, ik zeg niet
welke dat is, waar ik heel kri
tisch naar ga kijken."
Zogenaamde 'half-lange lij
nen' heeft de LAK-directeur met
groepen waarbij hijop basis van
het zien van voorstellingen een
verbintenis voor één seizoen
aangaat. Helmer: „En daarnaast
heb je nog de incidenten, die
we per stuk bezien. Dat kan op
basis van schriftelijke informa
tie of dat gaat via de tamtam.
Als we uit het circuit te horen
krijgen dat iets leuk is."
TIPGEVERS
Helmer doet de programmering
in principe alleen, maar een
kring van LAK-vrijwilligers die
vrij veel zien en andere contac
ten fungeren als tipgevers. „Die
mensen bellen op als ze iets te
geks hebben gezien. We houden
witte plekken in de programme
ring juist om daar od in te kun-
punten sterk van de Indische Nederlanders,
die zich totaal hebben geconformeerd aan
de Nederlandse situatie. Ze wilden zelfs
hun eigen taal niet meer spreken. Het
moest allemaal zo Nederlands mogelijk.
Dat is met de Surinamer niet het geval. Hij
kijkt ook heel anders aan tegen die 300 jaar
kolonialisme, want dat heeft natuurlijk zijn
sporen achtergelaten. Maar ik ben wars van
landgenoten hier die anno 1995 hun falen
wijten aan dat kolonialisme. Veel Surina
mers moesten wel naar Nederland komen.
De Nederlandse regering had in Suriname
nu niet bepaald een situatie geschapen
waarin mensen verder konden komen. Ook
cultureel gezien hebben ze het laten afwe
ten. Sommige Surinamers waren dus wel
gedwongen om naar Nederland te gaan. En
hier kregen ze net als alle andere Nederlan
ders de mogelijkheid om zich in een of an
der vak te bekwamen, zich de vaardigheden
die de Nederlandse samenleving vereist ei
gen te maken."
„Ik weet het nog goed: ik kwam hier aan
in mei. Het was lekker weer. Ik was verbijs
terd. Ik had nog nooit mensen zo bovenop
elkaar zien wonen. Bovendien had ik nog
nooit zoveel mensen gezien die zo wit wa
ren. Het was eng, net alsof ze met bakkers
meel waren bestoven. Ik had in Suriname
genoeg Nederlanders gezien maar die wa
ren niet zo wit omdat ze daar altijd in de
zon liepen. Het was heel gek als ik naar de
bushalte liep en daar dan zo'n kluitje witte
mensen bij elkaar zag staan."
VROLUK
Havertong heeft een imposante staat van
dienst wat acteren betreft. Vooral monolo
gen liggen haar goed. Met haar rol in 'Faya'
is ze wel tevreden, maar enorme artistieke
'satisfactie' geeft die haar toch niet. „Ik
speel Jeanne, een vrouw die een bar heeft
waar jonge mensen komen. Daar probeert
zij met weinig woorden de mensen politiek
bewust te maken. En dat doet ze samen
met een vriend die verliefd op haar is. Ik
heb een Surinaamse vrouw voor de geest
die in Paramaribo alleen een bar runde.
Daar kwamen arbeiders en die werden door
haar echt aangepakt. Je kon niet poffen of
zo. Maar ach, je kunt zo'n rol niet echt op
bouwen want voor je het weet moet je weer
een lied zingen. En telkens is er weer die
vrolijkheid. Surinamers zijn in de grond
vrolijke mensen. Als er ellende komt, gaan
ze er nog een vrolijk lied over maken. De
tekst gaat over ellende maar de melodie
blijft vrolijk."
Havertong is enige tijd geleden met To
neelgroep De Nieuw Amsterdam en een
aantal bekende Nederlanders, onder wie
Freek de jonge, naar Zuidafrika geweest.
Van die tijd heeft ze verslag gedaan in
Trouw. De teneur van haar stukjes was dat
de apartheid nog lang de wereld niet uit is.
En ook in Nederland is dat racisme volgens
haar altijd latent aanwezig. „Ik merk hier
zelf aan den lijve niet veel van racisme.
Maar ik heb nog een hele grote familie en
die merkt het wel. Kijk, bij mij heeft dat Be
kende Nederlander-virus toegeslagen dus ik
krijg op de markt eerder nog eens een extra
tomaatje toegestopt dan dat er iets lelijks
tegen me wordt geroepen. Men vindt het
leuk als ik aan de kraam kom. Maar zoiets is
niet representatief voor de Nederlandse sa
menleving."
„Het was een ervaring om met een groep
witte collega's op pad te gaan in Zuidafri-
kaanse steden. Ik werd daar gevolgd door
de KRO, Freek de Jonge door de VPRO. Het
was verrassend om in een land te zijn waar
wit echt moedwillig superieur is. En het was
verrassend om te ervaren dat ik niet meer
de bescherming voelde van mijn witte col
lega's die niet in die termen van superiori
teit dachten. Die bescherming werd mis
schien af en toe wel geboden maar ze was
niet voelbaar. Weten dat er ergens apart
heid is en het meemaken is heel wat an
ders, hoor. Ik denk dat niemand van onze
ploeg daar echt tegenop gewassen was.
Maar er treft hun weinig blaam."
Havertongs verschijning straalt een grote
vitaliteit uit. Haar leeftijd, zo zegt men, is
het best bewaarde geheim in Hilversum.
„Ach", zegt ze, „leeftijd heeft alleen maar te
maken met kijken naar achteren. Naar het
verleden. Als je naar de toekomst toe leeft,
heb je geen leeftijd. Dan leef je tijdloos en
begin je elke dag weer opnieuw."
nen gaan. Om niet te moeten
zeggen: het is prachtig maar ik
zit vol."
Vorig jaar werd met andere
kleine theaters en het Theater
netwerk Nederland het project
'De Nieuwe Theatermakers' op
gezet. Onterecht veronacht
zaamde stukken krijgen een
herkansing via een tournee
langs de aangesloten theaters.
„Eén dag per maand worden we
zodoende geconfronteerd met
iets echt nieuws. Vorig jaar is
dat wisselend bevallen. Maar
dat is het experiment en dat ga
je met z'n allen voor twee jaar
aan."
„Met het netwerk zijn we in
een constante dialoog. Zij zien
ontzettend veel en dat is prettig,
want ik kan lang niet alles zien.
Dat is echt onmogelijk. Alleen in
ons zogenaamde vlakke-vloe-
rencircuit rouleren per jaar al
zo'n 1500 stukken. Dat is waar
het nieuwe en aanstormende
talent zijn tanden op stuk bijt.
De zaak zit dicht. Vanuit pro
grammeursoogpunt is het di
lemma dan ook in hoeverre je
het goede bestaande wilt laten
vallen om het nog niet bewezen
goede een kans te geven. En
dan daarbij: de doorsnee-be
zoeker is niet geneigd op avon
tuur te gaan. Daar moet je ook
rekening mee houden."
„Bezoekers laten zich eerder
leiden door hun beschikbare
tijd en door de mening van de
krant dan door wat toneel kost.
In een landelijk, gezaghebbend
dagblad, liefst de Volkskrant,
moet gestaan hebben dat het
van waarde is en vooral grap
pig"
Is de geringe avontuurlijkheid
van de bezoekers af te zien aan
het programma?
„Dat hoop ik niet. Als wij een
voorstelling goed vinden, pro
grammeren we hem. Neem
'Kleine Eyolf. Heel mooi, een
typische kleine werkplaatspro-
duktie, ondanks mooie acteurs
als Cas Enklaar en Els Ingeborg
Smits. De strekking van de re
censies was: 'aardig, maar het is
niet erg als je een avondje thuis
blijft'. Nederland blijft dap
prompt massaal thuis. Een re
censent als Jac. Heijer - jong
overleden NRC-critic'us RR. -
schreef in één op de drie kritie
ken: 'Ga vooral kijken en vorm
je eigen mening'. Dat zie je nu
helaas niet meer gebeuren."
De een gaat niet het
podium op zonderde
hele tekst van de
produktie nog eens te
hebben doorgelezen,
de ander moét
steevast een bord
spaghetti precies een
uur voor de aanvang
nuttigen, een derde
gebruikt alleen maar
de oude schminkdoos
van een illustere
voorganger. Rituelen
en bijgeloof rond de
voorstelling.
RITUELEN
JULES VAN HESSEN
„Het laatste half uur voor een concert ben ik
niet meer zo sociaal. Dal zal iedereen wel
hebben: wat je gaat doen gaat ais een blik
semschicht door je heen. Om dan even los te
komen van de muziek vertreed ik mijn zinnen
met scheren.
Bij mij is dat een vast ritueel. Er zit een hele
praktische kant aan, maai' het heeft ook een
beetje met concentratie te maken. Ik heb een
hele zware baardgroei, dus dat ritueel is ook
uit noodzaak gegroeid. Maar het valt me ook
altijd op hoe lekker het is om voor een con
cert zo'n drie tot vier minuten met jezelf bezig
te zijn.
En mijn partituur geef ik uit handen. Dat is
een soort bijgeloof. Er zijn ook dirigenten die
hun stokje niet zelf mee naar het podium ne
men, maar dat doe ik wel. Dat stokje hoort bij
mij; een violist komt toch ook met zijn viool
het podium op gelopen. Zonder stokje zou ik
nooit het podium op gaan.
Maar mij zul je dus ook nooit met het stokje
èn de partituur het podium op zien komen.
Het is bijgeloof, maar hel. heeft ook wel een
bepaalde reden. Je wilt als dirigent meteen
een bepaalde concentratie hebben en als je,
na opkomst, eerst die bladen moet uitsprei
den is die er niet. Dan ben je eerst met iets
heel triviaals bezig.
Dat afgeven van de partituur doe ik zo laat
mogelijk. Ik wil toch altijd nog even kijken of
de muziek compleet is en of de bladen in de
goede volgorde liggen.
Ondanks die veiligheidsmaatregel gaat het
toch heel vaak een klein beetje verkeerd. De
ouverture doe je vaak uit je hoofd en dan
vraag je aan degene die de partituur klaarlegt
om die op een bepaalde bladzijde open te
slaan. En dan sta je daar en blijkt dat niet het
geval te zijn. Het is trouwens ook wel eens ge
beurd dat iemand een hele verkeerde parti
tuur neerlegde of die van het gedeelte na de
'pauze. Daarvan heb ik wel geleerd: ik geef
voor de pauze nooit meer de partituur weg
voor na de pauze."
Jules van Hessen, dirigent 'Scratch Messiah' en
'Scratch Verdi', respectievelijk op 3 en 4 febru
ari te zien in de Leidse Pieterskerk.
ERNASTRAATSMA
COLOFON
COÖRDINATIE: JAN RUSDAM EINDREDACTIE: ANNEMIEK RUYGROK VORMGEVING: ED PETIT
BIJDRAGEN: CEES VAN HOORE, SJOERD DE JONG, HERMAN JOUSTRA, AD VAN KAAM, RUDOLF
KLEUN, ANNEMIEK RUYGROK, RON RIJGHARD, JAN RIJSDAM EN ERNA STRAATSMA.
Kunst moet je zien, kunst moet je beleven. Dagelijks leest u in het Leidsch Dagblad wat er zich op het
gebied van kunst en cultuur in deze regio afspeelt. Op donderdag hebben wij een speciaal bijvoegsel en
met ingang van vandaag bieden wij u elke dag een Uit-pagina Daarop kunt u ook lezen waar u voor
aanvang of na afloop heerlijk kunt eten en drinken.
