Dikke zoemers
leven kort
maar hevig i -
Wetenschap Techniek*
Glastuinder krijgt binnenkort meer greep op klimaat
ivw-rfTTrte^-fff tïte -
mmmmm
DONDERDAG 17 AUGUSTUS 1995
REDACTIE SASKIA STOELINCA 023-150265
Onderzoek naar inteelt onder hommels
„Als we er twintig van de 1.500 terugzien, zijn we dik
tevreden." Hajo Velthuis, hoofddocent biologie
aan de Universiteit Utrecht, heeft het over
hommels, die met de zegen van de afde
ling Sociale Insekten onlangs de vrije na
tuur zijn ingestuurd. Niet zomaar hommels, maar
diertjes met een stip op de rug. Ze vormen de hoofd
personen van een wetenschappelijk on
derzoek, dat antwoord moet geven op
een klemmende vraag: hoe voorkomen
broertjes en zusjes van dezelfde hommelkolonie dat
ze met elkaar paren?
UTRECHT GPD
Dr. Marie-José Duchateau, die
meedoet aan het hommel-on
derzoek is enthousiast. „Toen
ons bericht in de krant stond
kregen we meteen al een serieu
ze melding uit Oss, daar was
'een hommel met stip' gesigna
leerd. Onderzoeksleider Velt
huis is diep onder de indruk.
„Hélemaal uit Oss. Kun je na
gaan hoe ver zo'n diertje in lut
tele tijd kan vliegen."
Natuurlijk is het veel te vroeg
om enige conclusie te kunnen
trekken. Dat gebeurt over enke
le weken als alle meldingen bin
nen zijn. dan pas kunnen be
trouwbare analyses gemaakt
worden.
Het gaat om een belangrijke
kwestie. Grof geformuleerd: wat
doen hommels om inteelt te
voorkomen? Vliegen mannetjes
en koninginnetjes zomaar een
eind weg om er zeker van te zijn
dat ze geen familieleden ont
moeten? Of kiezen de koningin
nen hun uitverkorenen uit op
geur?
Wat ze ook doen, het is de be
langrijkste daad uit hun leven.
De dominante mannetjes en
lieftallige koninginnen gaan in
de zomer op avontuur. In tien
dagen worden de darren ge
slachtsrijp en ontwikkelen dan
een vliegpatroon waar ze niet
van afwijken. Overal waar ze
onderweg even halthouden, la
ten ze hun eigen geur achter.
Daarmee geeft het mannetje te
gelijkertijd een boodschap af
aan het koninginnetje dat eraan
ruikt. Zo van: 'Ik ben nu even
weg, maar ik kom zeker terug,
dus wacht op mij'. Die doet dat
maar al te graag, want ze weet
dat na de eerste ontmoeting al
gauw het Grote Ogenblik aan
breekt. Na de paring zoekt de
koningin een plekje in de grond
en begint midden in de zomer
haar winterslaap. De mannetjes
blijven langs hun geursporen
patrouilleren op zoek naar een
nieuwe koningin.
Het leven van de dikke zoemers
is kort maar hevig. In het voor
jaar komen koninginnen uit
hun winterslaapplaats in de
grond te voorschijn. In verlaten
muizeholen maken ze een nest
van muizehaar, graden mos. In
bekertjes van was worden de
eerste eitjes gelegd waaruit later
de werksters komen. Die gaan
naar buiten om nectar en stuif
meel te verzamelen voor de snel
groeiende kolonie. De paring
vindt, zoals boven omschreven,
buiten het nest plaats.
Waarom zijn Velthuis en zijn
medeonderzoekers zo geïnte
resseerd in het seksleven van
hommels? Ten eerste, omdat ze
wetenschappers zijn en steeds
verder willen doordringen in de
mysteries rond deze insekten.
Vervolgens, omdat de uitkom
sten van dit onderzoek ook
commercieel interessant kun
nen zijn. Velthuis: „Maar voor
het zover is, moet er nog heel
veel uitgedokterd worden."
Het speurwerk van de Utrechtse
Universiteit vergt vooral veel
geduld, maar uiteindelijk loont
het resultaat alle moeite. Dat
leert de ervaring van tien jaar
hommelonderzoek ten behoeve
van de kascultures. Eind jaren
tachtig werd in België het eco
nomisch belang van de hommel
voor bijvoorbeeld de teelt van
tomaten en paprika ontdekt.
Men kwam er achter dat de bio
logische manier van tomaten
teelt niet alleen een veel beter
resultaat oplevert dan een met
chemische middelen ontwik
keld produkt maar ook dat de
kosten aanmerkelijk lager zijn.
De effecten van het hommel-
experiment waren zo overweldi
gend, dat het voorbeeld al gauw
werd nagevolgd door Neder
landse ondernemingen die nu
wekelijks duizenden hommel
volkeren overal ter wereld aan
de man brengen. De Universi
teit Utrecht werkt nauw samen
met het bedrijf Koppert uit Ber-
kel en Rodenrijs, goed voor een
wekelijks omzet van 2.000 hom
melkolonies.
Velthuis: „Die coöperatie leert
ons dat het kweken van hom
mels gepaard gaat met veel
technische en biologische pro
blemen. De grootste zorg is ui
teraard de kwaliteit van de kolo
nies zo hoog mogelijk te hou
den, juist.daarbij speelt het ge
vaar van inteelt een grote rol.
Als die toeslaat is het gebeurd
met een volk. De helft van de ei
tjes resulteert in mannetjes, die
in de kolonie verder geen slag
uitvoeren maar wel veel voedsel
voor zich opeisen. Een ramp
voor de kweker."
Nederland loopt in de wereld
voorop wat betreft het onder
zoek naar de kolonieontwikke
ling en de paringsbiologie van
de aardhommel (die is zwart
met een gele band op de rug en
eentje op het achterlijf plus een
witte achterlijfspunt), een van
de twintig soorten die in Neder
land voorkomen.
WAGENINGEN GPD
Wageningse wetenschappers
hébben een systeem bedacht
om het klimaat in kassen auto
matisch te regelen, zodat de
tuinder er geen omkijken naar
meer heeft. Geestelijk vader dr.
Hugo Challa spreekt over een
doorbraak in de glastuinbouw,
vergelijkbaar met de overstap
van grond- naar substraatteelt
in de jaren zeventig. „Uniek is
dat de kennis over de planten
wereld rechtstreeks wordt ge
koppeld aan die over de tech
niek", vertelt de gedreven hoog
leraar tuinbouwplantenteelt aan
de Landbouwuniversiteit.
Er is twintig jaar gesleuteld aan
het nieuwe systeem. Initiatief
nemers waren naast de onder
zoekers en de directie Land
bouwkundig Onderzoek ook
mensen van het proefstation
voor de glastuinbouw in Naald
Ak .«I
"•«Mill
1 ihfillï
wijk. „Klimaatcomputers zijn
nog steeds niet meer dan ver
edelde thermosraten die tempe
ratuur en vochtigheid regelen.
Wij brachten bestaande kli
maatsystemen op een hoger
plan", zegt Challa.
In de huidige situatie regelt het
klimaatsysteem kastempera-
tuur, koolzuurgehalte en water
dampspanning. Dat gebeurt
1
K
L
B
0
E
0
F
T
2
H
E
0
R
B
B
E
Y
3
E
R
N
O
B
T
S
L
4
L
A
E
L
U
•j
K
W
5
T
M
A
J
E
G
A
N
6
R
E
0
L
T
A
0
N
7
P
R
E
U
S
N
T
D
8
L
A
0
T
N
U
S
E
9
E
L
0
N
K
E
G
T
10
S
R
A
L
0
T
0
E
11
M
N
0
T
K
E
J
R
12
E
P
L
G
0
E
0
I
13
M
B
O
K
L
K
E
A
14
V
N
A
E
V
E
N
L
door instelling van de kooldi-
oxydegift, de verwarming en de
luchtramen. Al deze technische
handelingen hebben echter ook
direct effect op groei en ontwik
keling van de plant en uiteinde
lijk op de kwaliteit van het eind-
produkt. Hier wordt in bestaan
de klimaatsystemen geen reke
ning mee gehouden.
Challa: „Wij hebben een totaal-
HEINZ
concept ontwikkeld waarbij de
verschillende relaties via model
len met elkaar in verband zijn
gebracht. Hierbij staat uiteinde
lijk de doelstelling van de tuin
der centraal."
Die doelstelling kan zijn ingege
ven door de markt, zoals een
goede kwaliteit en hoge produk-
tie. Ook het milieubeleid van de
overheid kan de bedrijfsvoering
in een bepaalde richting sturen,
bijvoorbeeld waar het gaat om
beperking van bestrijdingsmid
delen en energie. De doelstellin
gen zijn vaak tegenstrijdig. Als
de tuinder een hoge luchtvoch
tigheid wil kan hij de ramen
dichthouden. Maar dan ont
staat een hoger risico op ziekte
of vruchtafwijking waartegen hij
moet spuiten. Dat gevaar is te
vermijden door flink te luchten
en de luchtvochtigheid in de
hand te houden. Dit kost weer
extra energie.
„De tuinder zoekt altijd naar
een compromis tussen maxi
male zekerheid en maximale
zuinigheid", verklaart Challa.
„Het systeem moet daarom
aangeven wat de handigste op
lossing is om zijn doelstelling te
realiseren. Dat kan alleen bij
een integrale aanpak, anders
worden de problemen slechts
verplaatst."
De nieuwe technologie is nog
niet op de markt. Softwarebe
drijven zijn volop bezig om de
kennis om te zetten in een
praktisch toepasbaar systeem.
Er is ook interesse vanuit Israël
en de Verenigde Staten voor de
nieuwe Wageningse benade
ring.
OPGAVE
OPLOSSING
CITAAT
Streep op elke regel de letters
weg, die samen het woord vor
men dat overeenkomt met de
omschrijving. De resterende let
ters vormen van boven naar be
neden en van links naar rechts
een citaat.
Horizontaal:
1gaping; 2. liefhebberij, 3.
steenmassa; 4. afzichtelijk; 5.
hemellichaam; 6. Spaans riet; 7
kalmte; 8. Egyptische waterlelie;
9. deurraampje; 10. buitelende
sprong; 11. grote hamer; 12.
vouw; 13. soort koffie; 14. rond
litteken.
KRUISWOORDRAADSEL
-fortuin-
o-ruine-e
drab-iran
ei-ene-uk
-sen-kor-
okemes
-ark-cel-
en-oor-ie
stal-elan
p-roede-t
-pastoor-
TOMPOES
Tom Poes en de Bommel-legende
Professor Sickbock wierp een blik op
heer Bommel - en een dunne glim
lach verscheen om zijn mondhoe
ken.
,,Een proefpersoon met vertraagde
reflexen", prevelde hij. „Ei, ei, dat is
degene, die ik zoek." Hij naderde
handenwrijvend, maar Tom Poes
was hem voor.
„Heer Ollie", riep hij uit terwijl hij
zich naar buiten haastte. „Kom gauw
mee, dan gaan we verder met die
druipsteengrot uit uw legende!"
Zo sprekende trachtte hij heer Ollie
mee te trekken, doch nu had de ge
leerde ook de ingang bereikt.
Enigszins hardhandig duwde hij Tom
Poes de deur uit.
„Komt u toch binnen", sprak hij op
aangename toon. „We hadden het
juist overu."
„Luister niet naar hem, heer Ollie!"
riep Tom Poes nog. Toen viel de deur
echter dicht en heer Bommel bevond
zich nu alleen met de professor en
het merkwaardige toestel.
„Ik experimenteer met de tijd", ver
klaarde de geleerde. „En ik vind het
prettig een verstandig iemand als u
te ontmoeten. Daar kan ik steun aan
hebben."
„O", zei heer Bommel, suffig naar de
klokken starend. „De tijd, ja, ja...
Maar die legende...? Ik bedoel..."
„Uitstekend opgemerkt", riep de an
der uit.Zoals u zo treffend zegt; die
legende van u heeft iets met de tijd te
maken. Een document uit het verle
den, dat iets voorspelt over de toe
komst. Héél scherpzinnig, dat u di
rect het verband met mijn onderzoe
kingen ziet."
Heer Ollie zweeg. Hij was niet zo ze
ker, dat hij dat verband zag, maar hij
wilde de prettige sfeer niet bederven.
H
T
W
R
door Hans van Es
De weersatelliet liet gistermiddag haarscherp de contouren van de
Westeuropese kusten zien. Boven een groot gebied, vanaf de tradii j
nele zongebieden in Zuid-Spanje tot tie Benelux en Groot-Brittanië
was geen bewolking van enige betekenis te zien. Een zeer stabiel h
gedrukgebied is heer en meester over dit deel van Europa en geeft
zomerzon ruim baan. Storingen maken een rondedansje om deze
machtige blokkade. De karakteristieke staartvormige wolkensliert?
van de Atlantische depressies, de regenbrengers bij uitstek, makei
een omtrekkende beweging langs IJsland via het noorden van Scai
dinavië naar Rusland en leveren daar met regelmaat de portie neei
slag af, die wij nu best zouden kunnen gebruiken. Ook delen van C
traal-Europa en Noord-ltalië krijgen hun deel. Hiervoor is een kout
bel in de hogere luchtlagen verantwoordelijk, die de atmosfeer ind
loop van de middag door opwarming zo onstabiel maakt, dat groot! I
stapelwolken omhoog schieten. Iedere dag levert dat in de regio
plaatselijk forse hoeveelheden regen op. Terwijl er dus best wel na
plekken zijn aan te wijzen boven Europa, wordt de droogte boven
Zuid-Scandinavië, de Benelux en Engeland steeds nijpender. In
Groot-Brittannië kunnen droogterecords worden gebroken. In Cen-
traal-Engeland is vanaf 1 juni slechts 70 millimeter gevallen. De
droogste zomers tot dusverre waren die van 1800 en 1976 met re
74 mm en 76 mm over juni, juli en augustus. Het zuiden van Engi
land is bovendien bijzonder heet. Tropische temperaturen zijn dac
wekenlang aan de orde van de dag. Tot dusverre beleeft men daar
warmte de derde zomer sedert 1659. Maar ook in ons land kan no; ,c
'gescoord' worden met uren zonneschijn, warmte en neerslag, wai
de onwrikbare atmosferische circulatie met hogedrukblokkades to D
sterke overeenkomsten met droge, hete zomers van bijvoorbeeld
1947 en 1976. Het weerplaatje voor de komende dagen en wellic c
zelfs voor een groot deel van de volgende week is erg simpel. De
luchtdruk blijft voortdurend hoog boven noordwest-Europa met zc
overvloed, hoge temperaturen en minimale regenkansen. Zeker to
met maandag staat er een zwakke oostelijke tot noordoostelijke st
ming met maxima tussen 27 en 30 graden.
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
donderdag
Noorwegen:
In het zuiden perioden
met zon. In het midden en
noorden wolkenvelden en
enige tijd regen. Middag-
temperatuur in het zuid
oosten rond 27 graden. El
ders van 14 graden in het
noorden tot 20 in het
zuidwesten.
Zweden:
In de noordelijke helft wol
kenvelden en een enkele
bui. Naar het zuiden toe
flink wat zon en droog.
Middagtemperatuur uit
eenlopend van 20 graden
in het noorden tot circa 27
in het zuiden.
Denemarken:
Vrij zonnig, maar vandaag
ook enkele wolken. In de
nacht en ochtend kans op
mist. Middagtemperatuur
rond'25 graden.
Engeland. Schotland, Wales en Ierland:
Rustig en droog weer met fhnke zonnige
perioden. In de nacht en ochtend kans
op mist. Middagtemperatuur meest tus
sen 23 en 29 graden maar in Schotland
eerst nog plaatselijk wat lager.
België en Luxemburg:
Rustig, droog en vrij zonnig, 's Nachts
kans op mist. Middagtemperatuur lang
zaam oplopend tot ongeveer 27 graden
op morgen.
Noord- en Midden-Frankrijk:
In het westen vrij zonnig. In het oosten
ook enkele stapelwolken en vandaag nog
een kleine kans op een regen- of on
weersbui. Vooral in het noordwesten 's
nachts kans op mist. Middagtempera
tuur ongeveer 26 graden, aan de stran
den van Normandie en Bretagne iets la
ger.
Portugal:
Veel zon maar aan de westkust ook en
kele wolkenvelden. Waarschijnlijk
droog. Middagtemperatuur meest tus
sen 26 en 31 graden maar langs de
westkust in het noorden aanmerkelijk la
ger.
Madeira:
Flinke zonnig perioden, soms ook wol
kenvelden. Droog. Middagtemperatuur
ongeveer 26 graden.
Spanje:
Zonnig, maar in het noordwesten ook
enkele wolkenvelden. In het noordoos
ten een kleine kans op een lokale regen-
of onweersbui. Middagtemperatuur aan
de kusten rond 30 graden, maar aan de
Golf van Biskaje morgen lager. Landin
waarts maxima rond 35 graden.
Canarische Eilanden:
Vrij zonnig en droog. Maxima rond 30
graden.
Marokko:
Westkust: vrij zonnig maar ook enkele
wolkenvelden. Droog. Middagtempera
tuur vlak aan zee méést rond 30 graden,
maar .in het noorden morgen iets minder
Tunesië:
Veel zon, maar ook stapelwolken en een
kleine kans op een (onweers)bui. Maxi
ma vlak aan zee iets boven de 30 gra-
Zuid-Frankrijk:
Droog en flinke zonnige perioden, maar
in de bergen in het oosten ook stapel
wolken en kans op enkele regen- of on
weersbuien, vooral in Les Alpes du Sud.
Middagtemperatuur rond 27 graden.
Mallorca en Ibiza:
Veel zon. Vooral morgen mogelijk een
regen- of onweersbui. Vandaag nog
maxima van ongeveer 31 graden, daar
na geleidelijk iets minder warm.
Italië:
Veranderlijk bewolkt en van tijd tot tijd
buien, vaak met onweer en hier en daar
met veel neerslag. Middagtemperatuur
meest tussen 24 en 28 graden.
Corsica en Sardinië:
Half tot zwaar bewolkt en enkele stevige
regen- en onweersbuien met plaatselijk
grote hoeveelheden neerslag. Middag
temperatuur ongeveer 27 graden.
Malta:
Naast zon van tijd tot tijd ook bewolking
en kans op een regen- of onweersbui.
Middagtemperatuur ongeveer 30 gra-
Griekenland en Kreta:
In Griekenland vandaag veranderlijk be
wolkt en enkele onweersbuien; morgen
meer zon en geleidelijk droog. Op Kreta
en de eilanden in de Egeische Zee beide
dagen droog en vrij zonnig. Middagtem
peratuur rond 28 graden.
Turkije en Cyprus:
Droog en flinke zonnige perioden. Mid
dagtemperatuur aan de stranden rond
30 graden, langs de Turkse zuidkust
plaatselijk beduidend hoger.
Duitsland:
Droog en vrij zonnig. In het zuiden en
zuidoosten een enkele regen- of on
weersbui. Vooral in het noordwesten en
in Sleeswijk-Holstein in de vroege och
tend kans op mist. Middagtemperatuur
tussen 24 en 28 graden.
Zwitserland:
Zon afgewisseld door stapelwolken en
een enkele regen- of onweersbui. Mid
dagtemperatuur rond 25 graden.
Oostenrijk:
Af en toe zon en enkele stevige reg j
onweersbuien. Middagtemperatui
25 graden.
Vrij zonnig en droog. In het zuid
deel stapelwolken en mogelijk ee
weersbui. Middagtemperatuur opl(
tot rond 26 graden, langs de 0<
enkele-graden koeler.
Tsjechië en Slowakije:
Afwisselend zon en bewolking enl
op buiige regen, soms met onweert
dagtemperatuur tussen 23 en 20^-
Hongarije: (St
Veranderlijk bewolkt en van tijd t(
enkele regen- of onweersbuien. Mi KAF
temperatuur oplopend tot circa 2
VRIJDAG 18 AUGUSTUS 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 06.28 Zon onder I 41.1
Maan op 00.00 Maan onder]
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 09.35* 21.59 09.08 Den
Laag 05.24 17.35 05.05
Weerrapporten 16 augustus 20 u
Eindhoven
Den Helder
Rotterdam
Vhssingen
Maastricht
Aberdeen
Barcelona
Berlijn
Boedapest
Bordeaux
Brussel
Cyprus
Dublin
Frankfurt
Genève
Helsinki
Innsbruck
Istanbul
Klagenfurt zwaar t
Kopenhagen half be
LasPalmas onbew.
Lissabon onbew.
Locarno licht be
Londen half be
Luxemburg licht be
Madrid half be
Malaga licht be
half bew.
half bew.
onbew
21 1 k'
25 I ieuv
26 1 ieuv
licht bew.
licht bew.
half bew
Stockholm licht bew.
Warschau licht bew.
Wenen licht bew
Zurich licht bew
Bangkok half bew
Buenos Aires zwaar bew
Casablanca half bew
Johannesburg half bew
Los Angeles licht bew
New Orleans licht bew
New-York
onbew.
31 2 der'
34 Ite.
